سایت رسمی جماعت دعوت و اصلاح

جمع احادیث پیامبر (صلّی الله علیه وسلّم) و آثار صحابه ش در قرن اول هجری توسط محدثین برجسته و کاردانی چون ابوبکر حزمی، زهری، شعبی و مکحول، سرمشقی قرار گرفت برای علما و محدثین دیگر، که در پرتو آن توانستند کارشان را با جدیت بیشتر و ابتکار دنبال نمایند.

قرن دوم هجری نیز دوران کوششهای تابعین و اتباع آنها برای تدوین هر چه کاملتر احادیث و آثار بود.

مرحله‌ی اول تدوین حدیث

تدوین حدیث، با نظم و ریزه کاریهای حیرت آوری که دارد، پس از عبور از مراحل مختلفی بدین رنگ درآمده است. علمای اولین مرحله‌ی آن را، سالهای آخر قرن اول و اوایل قرن دوم گفته‌اند که شکل پذیری آن در این دوره تا پایان قرن دوم ادامه داشته است.

تا اینجا دانستیم که نوشتن حدیث، در زمان پیامبر ص شروع شده و در عهد صحابه (رضی الله عنهم)  با سیری ترقی آمیز ادامه داشته است. کتابت حدیث در عصر تابعین به بالاترین مدارج شیوع و عمومیت خود رسید و در اواخر همین عصر بود که تدوین حدیث، به صورت کتب و رسائل آغاز گشت.

ضرورت تدوین حدیث

قرن اول با همه شکوه خویش سپری می‌شد و احتیاج به تدوین احادیث رسول الله ص روز به روز مجسم‌تر و بزرگتر می‌شد. از این رو علما و محدثین تابعی برای بر آوردن این نیاز دینی، دست به کار شدند.

عهد صحابه به حصه‌ای طویل از اولین و ممتازترین قرن اسلام* یعنی از سال ١١ هـ ق (سال وفات پیامبر ص)، تا سال ١١٠ هجری اطلاق می‌گردد. کوششهای بی‌دریغ صحابه (رض) در طی این مدت دراز، برای حفظ سنت، در فصل گذشته ذکر گردید.

نوشتن احادیث، شعبه‌ای از حمایت بی‌شائبه اصحاب (رض) در حق سنت پیامبر (صلّی‌الله علیه‌وسلّم) بود. آنان با سپری شدن دوران پر برکت نزول وحی، بیش از پیش به نوشتن احادیث توجه نشان دادند و متعاقباً، شنیده‌ها را در قید کتابت کشیدند.

گفتگو پیرامون سنّت و سیر تاریخی آن، خواه نا خواه موضوع تدوین حدیث را به میان می‌آورد. پیش از این با اشاره‌ای کوتاه خطر نشان ساختیم که سنّت نیز مانند قرآن، علاوه بر اینکه در حافظه‌ی دانشمند و کاردان محفوظ مانده بود، به صورت مکتوب در مصاحف و کتب مخصوصی نیز جمع آوری می‌شد. و توجه مفرطی که مسلمین در قرن اول اسلام به حفظ و یادداشت ذهنی احادیث از خود نشان می‌دادند، هرگز آنان را از پی بردن به اهمیت نوشتن احادیث و دست یازیدن به آن باز نداشت. در این فصل سعی خواهیم کرد

تفصیل نتایج و ثمرات کوششهای خلفای راشدین در حفظ و حمایت سنّت را، نمی‌توان در حصار چند صفحه به زنجیر کلمات کشید. با این همه، مناسب می‌دانیم در اینجا نگاهی هر چند گذرا و اجمالی به چکیده‌ی این نتایج بیفکنیم:

سنّت در پناه حمایت‌های دلسوزانه و صمیمانه‌ی خلفای پیامبر(صلّی الله علیه وسلّم) و به یاری سایر اصحاب وی، شکوه و عظمت آسمانی‌اش را حفظ کرد و پایه‌های آن محکم و محکمتر شد. ابوبکر(رضی الله عنه) توانست با ابتکار شیوه‌های حفاظتی مطمئن و وضع قواعد و شرایط بی‌سابقه در راستای نقل و قبول احادیث،

حضرت علی مرتضی - رض- مانند حضرت عثمان - رض- شرایط و قیوداتی را که دو خلیفه اول، در راه حفظ و روایت حدیث گذاشته بودند، پذیرفته بود و جهت پربار کردن آن سعی بلیغ می‌کرد.

مردی از علی بن ابیطالب س پرسید: می‌شنویم گهگاه در خطبه‌هایت می‌گوید: خدایا نیکو گردان ما را به آنچه که نکو گردانیدی خلفای راشدین را. آنها چه کسانی‌اند؟ در این وقت چشمان علی (رض) اشک‌آلود شد و گفت: آنها محبوبان من، ابوبکر و عمر هستند؛ دو پیشوای هدایت و دو شیخ السلام و دو مرد قریش! کسانی که پس از رسول الله -صلّی الله علیه وسلّم- مقتدایان مسلمین بودند. هر کس به آنان اقتداء نماید، نجات می‌یابد و هر که دنبال رو آنان باشد، به صراط مستقیم راه می‌یابد

حضرت عثمان ذی النورین -رضی الله عنه - در دوران ١٢ ساله‌ی خلافتش، تمام فعالیت‌هایش را بر ادامه و احیاء ضوابط و اقدامات موثر شیخین متمرکز ساخت و چون طبعاً آدم ملایم و نرم خویی بود، در اجرای اهداف خویش معمولاً از عاطفه و مسامحت کار می‌گرفت. در اواخر عهد خلافت عثمانس بر اثر شورش‌های داخلی که منافقین به پا کرده بودند، اوضاع بسیار ناامن گشته و بالتبع، ذخیره سنت نیز موقعیت نامناسبی پیدا کرده بود. خلیفه برای اینکه بتواند گنجینه‌ی سنت‌ها را که ابوبکر و عمر با تلاشهای دقیق و محتاطانه ترتیب داده بودند، از دستبرد فرومایگان در امان نگه دارد،

 حضرت عمر فاروق (رضي الله عنه)، فعالیت‌‌‌های خلیفه‌ی اول را با جدیت و شدت بیشتر دنبال نمود و در این راه از طبع سرسخت و پر ابهت خویش بهره می گرفت و به قوانینی که ابوبکر در حفظ و نقل و روایت حدیث وضع نموده بود، نظم و استحکام بخشید.

نمونه‌هایی از شدت عمل فاروق در حفظ سنّت

عمر (رضي الله عنه)، برای حمایت از سنّت محدودیت‌های بسیاری در میان صحابه ش در امر روایت ایجاد نمود و راههایی را که ابوبکر (رضي الله عنه) با ملایمت و نرمی طی کرده بود، با سختگیری و تشدد هر چه بیشتر دنبال کرد.

 آغاز نخستین ایام خلافت ابوبکر صدیق - رضی الله عنه - مصادف با بروز بزرگترین فتنه‌ی تاریخ اسلام - فتنه‌ی ارتداد- گردید. و این پیشامد، موجب ظهور بسیاری از اغتشاشات در داخل مملکت گردید و اگر قاطعیت قابل تحسین ابوبکر - رضی الله عنه - نبود، خطری که هر آن انتظار می‌رفت، تمام ارکان اسلام را تحت الشعاع خویش قرار دهد، مسلمین را در کام خویش فرو می‌برد و موجد تشنج شدید در میان آنان می‌شد. و بی‌گمان سنت هم به عنوان یکی از رموز جاودانگی اسلام، دستخوش جزر و مدهای نامطلوبی قرار می‌گرفت.

سرگذشت سنّت در حساس‌ترین مراحل

 سنّت قدمتی قریب به قدمت قرآن دارد و در طول چهارده قرنی که از عمرش می‌گذرد، جولانگاه اندیشه‌ها و واکنش‌های مختلف از طرف مکاتب فکری مختلف بوده است و گاه دست متجاوز یغماگران اسلام، چنان بر پیکره‌ی مقدسش خورده است، که اگر اقدامات به موقع مدافعین و علمای راسخین جهت مقابله با آنان و ترمیم سنّت نمی‌بود، اکنون جز مجموعه‌ای مشکوک وغیر قابل اعتماد، چیز دیگری از آن در دست نداشتیم.

از میان ادوار مختلف تاریخی، بی‌تردید، سرنوشت سازترین دوره‌های سنّت، سه قرن اولیه‌ی اسلام می‌باشد.