فه‌یله‌سووفه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی له مانای ژیان بگه‌ن، زۆر قووڵ بوونه‌ته‌وه و هه‌وڵی ڕژدیان له‌سه‌ر داوه، به شێوه‌یه‌كه ته‌نانه‌ت بووه به ناونیشانیان. بۆ نموونه ئه‌گه‌ر له دانیشتنێكدا بڵێن، ئه‌و كه‌سه له فه‌لسه‌فه ده‌خه‌وێنێ، یه‌كه‌م پرسیار كه لێی ده‌كه‌ن ده‌ڵێن: مانای ژیان چییه؟ ڕاستییه‌كه‌ی فه‌یله‌سووفه‌كان ئاماده نین وه‌ڵامێكی كورت و ڕوونی ئه‌و پرسیاره بده‌نه‌وه، له كاتێكدا ئایین به ڕاشكاوی و ڕوونی وه‌ڵامی داوه‌ته‌وه.
هیوا هه‌وێنی ژیان و عیباده‌ت له دیدی (ئیمامی غه‌زالی)یه‌وه ڕێگاكانی گه‌یشتن به زاتی حه‌ق زۆرن، هه‌ندێك ترس و هه‌ندێك عیشق و ئه‌وین و هیوا ته‌ی ده‌كه‌ن و له‌وێوه ته‌سلیمی ئه‌و ده‌بن، ئیمامی غه‌زالی زانا و سۆفی و عالمی پایه‌به‌رز، له كتێبی (كیمیای به‌خته‌وه‌ری) له‌م بابه‌ته پڕ بایه‌خه‌ی، ده‌یه‌وێت به‌نێو كونج و كه‌له‌به‌ره‌كانی ناخی مرۆڤی دینداردا بڕواته خوار و پێمان بڵێت، كێ ده‌بێته دیندار و له خواترسی ڕاسته‌قینه له ڕێگه‌ی جوان و پڕبه‌هاداره‌كه‌ی (هیوا و خۆشه‌ویستی)یه‌وه؟ كه ناوازه‌ترینی ڕێگاكانه بۆ گه‌یشتن به خالقی مه‌زن.
ئه‌وه پرسیارێكی بنه‌ڕه‌تییه كه له به درێژایی زه‌مان، بیری مرۆڤایه‌تی به‌خۆوه سه‌رقاڵ كردووه. وه‌ڵامی جۆراوجۆر به‌‌و پرسیاره دراوه‌ته‌وه؛ ئه‌و وه‌ڵامانه به شێوه‌گه‌لێ جۆراوجۆر بۆ سه‌رده‌می ده‌سپێكی ئێمه ده‌گه‌ڕێته‌وه، واته وه‌ڵام بۆ هۆكاره‌كانی به‌دیهاتنی مرۆڤ و هه‌وڵ و ته‌قه‌لای ماندوونه‌ناسانه‌ی مرۆڤ بۆ باشتركردنی دۆخی ژیانی.
پێكهاته‌ی ڕوح و سروشتی مرۆڤی باوه‌ڕدار زۆر جیاوازتره له كه‌سانی دی، بۆ ئه‌وه‌ی ڕۆحی ئاسووده بكا و به‌خته‌وه‌ری له لای به‌رجه‌سته ببێ، ده‌رگای دڵی هه‌میشه واڵایه و زه‌رده‌خه‌نه له لێوانی نابڕێت و هه‌موو كارێكی باشی له‌لا په‌سه‌نده و به ته‌واوی مانا دوور ده‌كه‌وێته‌وه له‌و بیركردنه‌وه هه ڵه‌یه‌ی كه جگه بیر و به‌رنامه و ئایدیا و گرووهی خۆیی پێ دروست نه‌بێ و ئه‌وانیتر به سه‌رلێشێواوی و بێباوه‌ڕ و له‌دینده‌رچوو هه‌ژمار بكات.
ماوەیەك لەمەوپێش لەگەڵ چەند دۆستێک تاوتوێی پاڵنەرە بنەڕەتییەکانى ململانێى تەوژمى ئیسلامیی میانەڕەو و عەلمانییەتی توندڕەویی ناوچەکەمان دەکرد. لە نێوان چەند بۆچوونێکدا، بەندە سوور بووم لەسەر ئەوەى پاڵنەرە سەرەکییەکە بۆ ئەو ململانێ توندە، ڕەهەندى فیکریی و (ئایدیۆلۆژی) هەیە، واتە ئەگەر تۆى (ئیسلامیی میانەڕەو) ئازادیخواز و دادگەر و مرۆڤدۆستى تەواو عەیاریش بیت، بەهۆى هۆگریی و پاشخانە ئیسلامییەکەتەوە، هەر نەخوازراوی و ناپەسەندی و دوژمنى.
دیمانەیەکی ڕۆژنامەوانی لەگەڵ بەڕێز کاک ئەبووبەکر عەلی (کاروانی) پسپۆڕ و شارەزا لە زانستە ئیسلامییەکان
به‌ڕێز كاك ئه‌بووبه‌كر عه‌لی (كاروانی) له‌دایكبووی ١٩٦٥ی زایینی له شاری شارباژێری پارێزگای سلێمانی له هه‌رێمی كوردستان و دانیشتووی شاری سلێمانییه، نووسه‌ر و چالاكوانی سیاسی و بیرمه‌ندی ئایینی و ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی یه‌كگرتووی ئیسلامی كوردستان له ڕابردوودا بووه، سێ ده‌وره ئه‌ندامی ده‌فته‌ر سیاسی یه‌كگرتووی كوردستان و دوو ده‌وره به‌ربژێری ئه‌میندارییه‌تی گشتی یه‌كگرتوو بووه. به‌ڕێز كاروانی ئه‌ندامی سه‌ندیكای نووسه‌رانی كوردستانه و خاوه‌ن ده‌یان وتار و پڕۆژه‌ی توێژینه‌یی له گۆڤاره بڕواپێكراوه‌كانی كوردستانی عێڕاق و چه‌ند به‌رگ كتێبه له بواره‌كانی ئه‌ندیشه‌ی سیاسی و ناسیونالیسمی كوردی كه به‌نێوبانگترین كتێبی: «ئیسلام و ناسیونالیسم»ه.
ڕۆڵی ئافره‌ت له کۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی و له‌دوای شۆڕشی پیشه‌سازی وه‌ک ڕۆڵی ژن نییه له ڕابردوودا، که ته‌نها ئافره‌ت له‌ناو ماڵی خۆیدا سه‌رقاڵی کارکردن بوو، به‌ڵکوو ئه‌مڕۆ ئافره‌تان بوونه‌ته به‌شێکی گه‌وره له‌دروستکردنی شارستانییه‌ت و په‌ره‌دان و گه‌شه‌پێدان به‌لایه‌نی ئابووری و ڕێگه خۆشکردن بۆ خوێندنی ئافره‌ت و به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌ی ئه‌کادیمی نایاب و پله بڵیندی، وای کردووه که ده‌ستی کاری ئافره‌ت له‌زۆربه‌ی شوێن و جێگه‌کاندا دیار بێت، هه‌روه‌ها دروستکردنی چه‌ندین کۆمپانیای به‌رهه‌مهێنان که به هه‌زاران فه‌رمانبه‌ر دامه‌زران، له‌و نێوه‌نده‌شدا ژنان بوونه به‌شێکی گه‌وره و کاریگه‌ری به‌ڕێوه‌بردنی کارگه و کۆمپانیاکان، ژنان بوونه خاوه‌نی سه‌رمایه‌یه‌کی ئابووری و که‌رتی پیشه‌سازی و پێشکه‌وتن و په‌ره‌پێدانی، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌م کارکردنه‌ی ئافره‌ت هه‌ندێ گرفتی له‌گه‌ڵ خۆی هێنا.
ڕەئووف محەممەد یووسف سەعید (ڕێنموون)، لە ساڵی ١٩٧١دا لەدایک بووە و جگە لە خوێندنی فەڕمی، لە لاویدا کتێبە ئایینی و ئەدەبییەکانی بە زمانی عەڕەبی و فارسی لای زانایانی ئایینی خوێندووە. بڕوانامەی دکتۆڕای زانستە ئایینییەکانی لە زانکۆی تاران وەرگرتووە. دەیان وتار و وەرگێڕانی لە گۆڤار و هەفتەنامەکانی ڕۆژهەڵاتدا بڵاو کردووەتەوە و ئێستا مامۆستای زانکۆیە لە سنە، ئەو لەم گفتوگۆیەدا باس لە پەیوەندیی ئایین و ئەدەب و كایەكانی پەیوەست بەو بوارە دەكات.
دكتۆر جه‌لال جه‌لالیزاده ده‌ڵێ: ئه‌خلاق په‌یوه‌ندیى نێوان مرۆڤه‌كانه و عیرفانیش په‌یوه‌ندیى تاكه‌كه‌سیى هه‌ر مرۆڤێكه له‌گه‌ڵ خۆى و خواى خۆیدا. دكتۆر جه‌لال جه‌لالیزاده، مامۆستاى زانكۆى تاران، ساڵى 1960 زایینى له سنه له دایك بووه. هه‌ڵگرى بڕوانامه‌ى دكتۆرایه له ئیلاهییات- زانكۆى تاران. خاوه‌نى (15) كتێبى چاپكراوه، كه نووسین و وه‌رگێڕانن. ماڵپه‌ڕی ئاژانس سه‌باره‌ت به په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌خلاق و عیڕفان دیمانه‌یێكی له‌گه‌ڵ به‌ڕێزیان پێك پێناوه.
پرسیار: په‌یوه‌ندى ئه‌خلاق و عیرفان چییه؟
د. جه‌لال جه‌لالیزاده: ئه‌گه‌ر تێڕوانینمان له‌سه‌ر دابه‌شكردنی ناوه‌ڕۆكه‌كانی ئایین به گشتی بێ، ده‌بینین كه ئایین به گشتی سێ به‌شه، ئه‌وانیش: بنچینه‌كانی بیروبڕوا، فیقهـ و شه‌ریعه‌ت، یان ئه‌حكامی كردارى و ئه‌خلاق و ڕه‌وشت كه له‌م دابه‌شكردنه‌دا ناوێك له عیرفان نییه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر عیرفان به مانای خواناسی و یان ته‌زكیه و پاككردنی دڵ و ده‌روون له ئاكاری پیس و هه‌وای نه‌فس و گوناح بزانین، ئه‌وا له قوڕئاندا زۆر جه‌خت له‌سه‌ر ته‌زكیه و خاوێنكردنی دڵ و ده‌روون كراوه.
پێكه‌وه‌ژیان ده‌ره‌نجامێكه بۆ هۆكارێك، هۆكاری پێكه‌وه ژیان بریتییه له‌بوونی فره‌یی و جیاوازی له: «ڕه‌نگ، نه‌ژاد، زمان، زێد، ئایین و فه‌رهه‌نگ و..هتد».
خوای گه‌وره له‌باره‌ی زانستی ئه‌و جیاوازییه‌وه ده‌فه‌رموێ: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ» (حوجوڕات/١٣) واته بۆ ئه‌وه‌ی یه‌كتری بناسن و هاوكاری یه‌كتر بكه‌ن و پێكه‌وه بژین، نه‌ك یه‌كتر نه‌ناسن و دووبه‌ره‌كی و دوژمنایه‌تی یه‌كتر بكه‌ن.
کۆپی ڕایت 1401 په‌یامی ئیسلاح. ھەموو مافێکی ئەم ماڵپەڕە، پارێزراوە. ئامادەکردن و په‌ره‌پێدان لەلایەن شەریکەی بەرنامەنووسی رووپەل