باسکردن لە کایە ئەخلاقییەکان تولە ڕێى زۆرمان بۆ پێش دەهێنێت، کە دواجار هەموو ئەم ڕێگایانەش پێمان دەڵێن (ئەخلاق) هیندەى ئاو و هەوا گرنگە بۆ ژیان و بەتایبەت ئەم سەردمە کە خودى ئینسانییەت بۆتە شتێکى دەگمەن، نەخوازە بابەتێکى وەک (ئەخلاق). بۆیە کاتێ دەمانەوێت لە بارەیەوە شتێ بزانین، چەندین جۆر و قوتابخانە لە پشت ئەم کایە مەزنەوە خۆى قوت دەکاتەوە، لێرەدا باس لە یەکێک لە جۆرەکانى ئەخلاق دەکەین، ئەویش ئەخلاقى عیرفانییە کە زۆرجار وەک تەواوکارى ئەخلاقە دینییەکان و زۆر جاریش وەک پێشینەى ئەخلاقى پێغەمبەرانە خۆى نمایدە دەکا.
یه‌كێك له‌و پره‌نسیپه گرنگانه‌ى كه قوڕئانى پیرۆز جه‌ختى له‌سه‌ر كردووه‌ته‌وه بابه‌تى یه‌كتر قه‌بووڵكردن و به‌كارنه‌هێنانى زمانى زبره. ئه‌م پره‌نسیپه وه‌نه‌بێت تایبه‌ت بێ به بازنه‌یه‌كى دیاریكراو، بۆ نموونه بازنه‌ى موسوڵمانان له‌ناو خۆیاندا، به‌ڵكوو له چه‌ندین ئایه‌تدا دووپاتى كردووه‌ته‌وه كه له‌گه‌ڵ نه‌یارانیش -كه خاڵى هاوبه‌ش له‌گه‌ڵیاندا زۆر كه‌مه- ده‌بێت ئه‌و ڕێبازه په‌یڕه‌و بكرێت، چ جاى له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا كه ده‌یان خاڵى هاوبه‌شی تاك و ده‌سته‌كانى كۆ ده‌كاته‌وه، له زمان و ئایین و خاك و به‌رژه‌ندیی و چاره‌نووس و..هتد.
پێشتر وا بیرم دەکردەوە هەموو ئامانجی ژیان گەڕانە بەدوای دڵخۆشبوونه. هەمووانیش دەیانوت ڕێگای دڵخۆشبوون سەرکەوتنە، بۆیە بۆ کاری نموونەیی گەڕام، بۆ باشترین خۆشەویست، باشترین ئەپاڕتمان. بەڵام لەجیاتی ئەوەی هەست بکەم پێیان گەشتووم، هەستم بە دڵەڕاوکێ و نائارامی دەکرد. هەر خۆشم وانه‌بووم، به‌ڵكوو هاوڕێکانیشم بەدەست ئەمەوە دەیانناڵاند.
دەرئەنجام بڕیارم دا بچم بۆ خوێندنی باڵای دەروونناسی ئەرێنی بۆ فێربوونی زیاتر لەسەر ئەوەی چی وا لە خەڵک دەکا دڵخۆش بن. ئەوەی لەوێ دۆزیمەوە ژیانی گۆڕیم. زانیارییەکە نیشانی دا کە هەوڵدان بۆ دڵخۆشبوون وا لەخەڵک دەکا دڵخۆش نەبن. ئەوەشی سەرسامی کردم ئەمە بوو: ڕێژەی خۆکوشتن لە بەرزبوونەوەدایە لە هەموو جیهاندا و بەم دواییە لە ئەمریکا گەیشتۆتە زۆرترینی ئەم ٣٠ ساڵە.
به ناوی خوا
له کاتی چاوگێڕانم به گرووپی "احياء فقه الدعوه" له تۆڕی کۆمه‌ڵايه‌تی تێلێگرامدا، له‌ناکاو سه‌رم له ناو کۆمه‌ڵێ برا و خوشکی ئازيزمه‌وه ده‌رهێنا و ئاگادار بووم که باسی ئه‌م مه‌سه‌له ده‌که‌ن.
چاوپێکه‌وتنی ئه‌م سێ وشه‌يه، منی خسته ڕامان و بيرکردنه‌وه له‌باره‌يانه‌وه، ئه‌ويش له‌م کاته ناسکه‌دا که بێداری ئيسلامی و بانگه‌وازی ئه‌م دينه له قه‌يرانێکدايه. به بيری من مێژووی ئيسلامی قه‌يرانی وای که‌م به‌خۆيه‌وه ديبێ. چاوپێکه‌وتن و خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و نووسراوه و ئه‌و وشانه، له‌لايه‌که‌وه دڵخۆشی کردم، له‌لايه‌کی تره‌وه که بيرم له‌م دۆخه زۆر ئاڵۆزه‌ی جيهانی ئيسلام و بێداری ئيسلامی کرده‌وه، منی زياتر خسته ناو بيرکردنه‌وه. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه بوو هاتمه سه‌ر ئه‌وه‌ی که بازێ ده‌رده‌دڵ بکه‌م له‌گه‌ڵ ئه‌و ئازيز و خۆشه‌ويستانه‌م که ئه‌و په‌يامانه ده‌گه‌يه‌نن و باسی ده‌که‌ن.
١٦. گرفتی ئه‌مڕۆ ئه‌وه‌يه که تا ئێسته نه‌مانتوانيوه ئيسلام بوومی که‌ينه‌وه. بوومی کردنه‌وه‌ی ئيسلام و ئيسلامی نيشتمانی، واته موسوڵمانان له‌هه‌ر جێگه و شوێنێ هه‌ن و هه‌ر نه‌ژاد و ڕه‌گه‌زێکيان هه‌يه، هه‌وڵی ئه‌وه بده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی بزانن گرفتی ئه‌و کۆمه‌ڵگايه که تێیدا ده‌ژين، چييه؟ و ئه‌و گرفت و کێشانه له چ شتێکه‌وه سه‌رچاوه‌يان گرتووه و هۆيه‌کانی سه‌ره‌کی په‌يدابوونی ئه‌و ئافه‌ت و کێشانه چين و کامانه‌ن. کاتێ ئاشنابوون به ده‌رده‌کان، به ته‌واوی هێزيانه‌وه به گه‌ڕاننه‌وه بۆ لای قوڕئان و ئيسلام و که‌ڵکوه‌رگرتن له‌و بۆچوونه ئيسلامیيانه‌ی که‌وا له‌به‌ر ده‌سياندایه و کارايی هه‌يه بۆ ده‌رمانی ئه‌و ده‌ردانه، هه‌وڵی چاره‌سه‌ری ئه‌و کێشانه بده‌ن و به قسه و ڕه‌فتار و گوفتار و کرداريان له‌گه‌ڵ خه‌ڵک بن، هاوده‌ردييان بکه‌ن،
ئاماژە: حەج قوتابخانەیەکی ئیمانییە و دەورەیەکی ڕەوشتی پەروەردەییە کە تیایدا مرۆڤی باوەڕدار و ئیماندار بڕواکەی زیاتر و پتەوتر دەکا و پلە و پایەی بەرز و بڵندتر و پتەو دەکا و ڕەوشتەکانی پوخت و تۆکمە دەکا، کە ئەوەش بۆ کەسێکە ئەرک و یاساکانی پەیوەندی بە فەریزەی حەج به‌باشی ئەنجام بدات و خۆی لە تاوان و موناقەشە و سەرپێچی به‌دوور بگرێ و لە ئازاردانی خوشکان و براکانی خۆی بپارێزیت.
یەکێک لە پرسیارە تازە و جەوهەرییەکان بریتییە لە مانای ژیان؟ پرسیارێک کە لەگەڵ هاتنی مۆدێڕنەیا پەیدا دەبێ، ئەوکاتەی مرۆڤ بازنەی ئیختیاری بەرتەسک دەبێتەوە و ڕۆڵی کەم دەکرێتەوە نەک سەرداری سیاسی و کۆمەڵایەتی و... دەکرێت بەڵکوو بیریشی بۆ دەکرێتەوە و دەست بەسەر زهنیشیدا دەگیرێ، مرۆڤێک ژیانێکی بێ ڕۆڵ و کۆتایشی هیچ (مەرگ = عەدەم)بێ، ئیتر مانای ژیان لەکوێیە؟
منێک بەو هەموو تەنیاییەوە کە هەمە (تەنیای فیزیکی نا، بەڵکوو تەنیایی وجودی، ئەوه‌ی کەهەست دەکەی کەس لێت تێ ناگا، ڕێیەک وەک ڕێی مردن کە دەبێ تەنیا بیبڕی) چ شتێک هەیە مانا بداتە ژیانم؟
مه‌به‌ستمان له زاراوه‌ى (چاكسازی، Reform) له به‌كارهێناندا، ئه‌و مانایانه‌‌یه كه له زمانی ئینگلیزی وه‌رگیراون. یه‌كێك له ماناكانی وه‌ك ئه‌وه‌ى له فه‌رهه‌نگی (ئۆكسفۆرد، Oxford)دا هاتووه، واته: (دروستكردنی گۆڕانكاری له شتێكدا، به‌تایبه‌ت له ده‌زگایه‌ك یان په‌یڕه‌وێكدا به مه‌به‌ستی باشتركردنی). هه‌روه‌ها له فه‌رهه‌نگی (كه‌یمبریج، Cambridge)دا هاتووه: (ئه‌نجامدانی كارێكه له‌پێناو باشتركردندا، به‌تایبه‌ت له ڕێگه‌ى گۆڕینی ڕه‌فتاری كه‌سێك یان گۆڕانكاری له په‌یكه‌ری شتێكدا).
فەیلەسووفی یوونانی سوقرات بە بنیاتنەری فەلسەفەی ئەخلاق دادەنرێت، یەکەم کەس بووە توێژینەوەی لەسەر مرۆڤ و ڕەفتارەکانی کردووە و پێی وابووە کە لە سروشتی مرۆڤایەتیدا ڕەگەزە پێویستەکانی مەزهەبی ئەخلاقی دەدۆزرێتەوە و پێویستی بە وردبینی و دەسەڵاتی باڵا نییە، باوەڕی بە بوونی عەقڵێکی خودایی هەبووە کە جیهان ئاراستە دەکات بۆ ئامانجێکی دیاریکراو، ئەویش بەدیهاتنی خێر و چاکە و پلەی کەماڵە. پێی وابووە کە قانوونی دادپەروەر لە عەقڵێکەوە دەردەچێ کە هاوتەریبە لەگەڵ سروشتی ڕاستەقینە، ئەمەش ئەو یاسایانەن کە خواوەند لە دڵی مرۆڤەکاندا وێنای کردوون و بە یاسای سروشتی ناسراون، نوسراو و دەستکری مرۆڤەکان نین.
دیوى دووەمى مرۆڤ و بەرجەستەبووى ڕۆحى مرۆڤایەتییە، ئەو دیوەى گرنگترین مەبەستى بەدیهێنانى مرۆڤە، (جەستە و ڕەوشت) دوو لقی یەکڕەگن، بەجۆرێک هیچ جیاوازییەک لە (خەلق) بونیاندا بوونى نییە، بەڵام یەکەم دیوى بینراوى مرۆڤ و ئەویتر دیوى نەبینراوى، ئەخلاق ناسێنەرى حەقیقى مرۆڤە. هەموو ناڕوونى و چەواشەکارییەکانى ڕوخسار و ڕواڵەتى مرۆڤ ڕاست دەکاتەوە، ئەو نمایندەى بەشە شاراوەکانى مرۆڤە، زۆرێک لە عاریفان ئەم دوو بوونە (ڕۆح و ئەخلاق) بەجۆرێک تێکەڵ بەیەک دەکەن کە هیچ جیاوازییەکى بۆ ناهێڵنەوە،
کۆپی ڕایت 1401 په‌یامی ئیسلاح. ھەموو مافێکی ئەم ماڵپەڕە، پارێزراوە. ئامادەکردن و په‌ره‌پێدان لەلایەن شەریکەی بەرنامەنووسی رووپەل