ئاماژە: حەج قوتابخانەیەکی ئیمانییە و دەورەیەکی ڕەوشتی پەروەردەییە کە تیایدا مرۆڤی باوەڕدار و ئیماندار بڕواکەی زیاتر و پتەوتر دەکا و پلە و پایەی بەرز و بڵندتر و پتەو دەکا و ڕەوشتەکانی پوخت و تۆکمە دەکا، کە ئەوەش بۆ کەسێکە ئەرک و یاساکانی پەیوەندی بە فەریزەی حەج به‌باشی ئەنجام بدات و خۆی لە تاوان و موناقەشە و سەرپێچی به‌دوور بگرێ و لە ئازاردانی خوشکان و براکانی خۆی بپارێزیت.
بە هەڵوەستەکردنێکی هێمنانە و هۆشیارانە لە سەر فەرموودە دانسقەکەی پێشەوامان حەزرەتی موحەممەدﷺ کە لەبارەی گەورەیی وەرزی حەجدا دەفەرموێ: {العمره إلى العمره کفاره لما بینهما، والحج المبرور لیس له جزاء إلا الجنه} واتە: لە نێوان دوو عومرەدا گوناهەکان پاک دەبنەوە و حەجی وەرگیراو لە بارەگای خوای باڵادەست پاداشتەکەی تەنها بەهەشتە. تەوەر و تیۆرێکی مەزن لە قووڵایی تێکستەکەیدا بەرجەستە دەبێت، کە خوێنەر ڕووە و ڕامان و ڕووانینێکی دوورتر و بەرفراوانتر لە مەودا و مەبەستە ئایینییەکه‌ی ئاراستە دەکا و بە پێی خوێندنەوە و خەمڵاندنێکی ڕاشکاوانەی بەجێهێنانی فەریزەی حەج و بارهێنانی ڕۆح و پەروەردەی مرۆڤ بەدی دەکرێت، واتە مەغزداریی و بەهاداریی کاکڵە و کرۆکە ئاڵتوونییەکەی لەوەوە سەرچاوە دەگرێ کە فەرموودەکە بە تەنها لە ڕەگ و ڕەهەندە ئایینییەکەوە چڕ نابێتەوە، بەڵکوو درێژ دەبێتەوە بۆ ناو ئاخنی فەرهەنگێکی پەروەردەیی ڕەسەنایەتی هاوچەرخ.
لە ڕاستیدا هەمیشە فەرموودەکانی سەروەرمان ئەو جیاوازیی و ڕەسەنایەتییەیان تیادا ڕەنگ دەداتەوە کە تایبەتمەندیی لە قاڵبدان و قۆرخکاری هەڵناگرن و لەوە پڕتر و تێر و تەسەلتر کە بە هەگبەیەکی بەتاڵەوە لە بارەیانەوە بدوێین و چوارچێوە بۆ شیکار و شرۆڤەی واتا وێستگەی تێگەیشتنەکان بسازێنین.
بەتایبەت ئێمە مانانێک کە هێشتا مەشقی مەله‌وانی لە دەریای وشە یاقووتییەکانیدا دەکەین و لە تاوسەندنی شەپۆلێکیدا خۆمان لە کەنار و لێواردا دەبینینەوە، لێرەدا دەتوانین بڵێین ئەو مەزەندە ئاقڵمەندانەیەش لە چوارچێوەیەکی فەلسەفییانەی پڕشنگدارتردا دەتریسکێتەوە، کە ستراتیژییەتی ئاراستە و ئایندەسازی لە ئایینی ئیسلام بۆ گرۆکانی مرۆڤایەتی بە گشتی و موسوڵمانان بەتایبەتی لەسەر بنچینەی نەخشەڕێیەکی دوورمەودا بنیات نراوە، کە وێنەی نەبووه و نابێ لەو گەردوونەدا. بەو مانایەی لە بونیادی ئایین ئیرگەراییەکەیدا بەرنامەسازییەکی دوورنما و دووربینانە داڕێژڕاوە، کە لە یەک کاتدا خەسڵەتی زیندووێتی پەیامەکەی و حەوسەڵەی پێڕه‌وکردنێکی شایان بە بەرزیی و سەنگینییەکەی لە لای شوێنکەوتووانی چەسپاوتر و قووڵتر دەکاتەوە.
لە ئێستای زەمەنی جیهانگیری و تەکنەلۆژیاشدا کە هاوکێشەکان پێچەوانە دەبنەوە، تادێ بۆچوون و لێکدانەوە تەقلیدییەکانیش کاڵتر دەبنەوە و ڕووکارە ڕاستەقینە درەوشاوەکان بەردیدەتر دەبن و ئەو هەقیقەتەش لە بەجێهێنانی فەریزەی حەج بەرچاوتر و ڕوونتر ڕەنگ دەداتەوە، چونکە ئەگەر جاران وێنای حەج و سووڕانەوە و خولانەوە بە دەوری ماڵی خوا لەو چوار چێوەیەدا بکردبا که کردارێکە ماندووبوون و شەکەتی و بێتاقه‌تی لێ پەیدا دەبێ، ئەوا بە پێی لێکۆڵینەوە و توێژینەوە زانستییە هاوچەرخەکان کە لە ئێستادا بە وەرزی وەرچەرخانی دیرۆکی و بازدانە بارگاوییەکانی بە دەرەنجامی بەرهەمداری گرانبەها و گونجاو لەگەڵ ئامار و ئاماژە قوڕئانی و فەرموودەییەکان تێپەڕ دەبێ کە لەسەر جەستەی مرۆڤ و وەزیفە فیسیۆلۆجییەکانی ئەنجام دراون. ئەوە سەلمێندراوە، کە وەرزی حەج دیاردەیەکی سرووشتییە و پێویستە جەستەی مرۆڤ پیادەی بکا بۆ ئەوەی ئەرکەکانی بە شایستەیی و ڕێکخراوه‌یی ئەدا بکات و زۆریش پێویسته بۆ دروستکردن و بنیاتنانی شارەستانییەتێکی هاوچەرخ و سەقامگیر لەناو ژیانی تاک و کۆمەڵگەی موسوڵمانان.
بە مەبەستی بەرچاوڕوونی و بەهێزتربوونی ئەو ڕاستییانەی لە سەره‌وە ئاماژەمان پێدان، تیشک دەخەینە سەر هەندێک ڕاوبۆچوونی زانایان: پەند و حیکمەتەکانی حەج ئەوەندە بەرزە کە مرۆڤ لە ئاستیدا دەستەوەستانە و ئەوەندە قوڵ و وردە، تەنانەت زۆر جار بیری تیژی مرۆڤ پەی پێ نابات، کە ئەگەر حەج و نهێنییەکانی حەج وەک نموونە بهێنینەوە، ئەوە بە ئاشکرایی ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێ، بەڵام دەکرێ ئاماژە بە هەندێک لایەن و دڵۆپێک لە نهێنییەکانی ئەو گەشتە بە تێگەیشتنێکی سادە و مرۆڤ ئاسا شی بکەینەوە.
ئەگەر ئێمە سەیری قوڕئان بکەین، دەبینین وشەی حەج لە {۹} جێگا هاتووە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی کە واجباتی حەج لە نۆ ڕۆژدا جێبەجێ دەکرێ، لەبەر ئەوە {۹} جار باسکراوە و ڕۆژی {۱۰}یه‌م دەبێتە جێژن که‌وا له سووڕه‌تی حەجیش لە ئایەتی {۱۷}دا هاتووە. ئەگەر {۱۸۱} دابەشی {۲۷} بکەین ژمارە {۷} دەردەچێ و بە پۆینتەکانەوە کەوا مەعلومە ڕوکنەکانی حەج {٧} ڕوکنن و لە لایەکی ترەوە ژمارە {٧} پێوه‌ندی بە دڵی مرۆڤه‌وه‌یه. چونکە دڵی مرۆڤی ئاسایی لە ٧٢ تا ٧۶ جار لێدەدات کە ژمارە ٧ی تێدایە و بە گوێره‌ی ئه‌و وێنانه‌ی گیراوە بە هۆی مانگی دەستکردەوە، کەعبە دەکەوێتە ناوەڕاستی زەوی، که‌واته کەعبە ناوک و ناوەڕاستی زەوییە. بۆیە دڵەکان گشتیان یەکە یەکە ڕووی ئارامیان ئاراستە دەکەن لۆ گشت شوێنە جباکانی جیهان، بۆ ئەوەی لەسەر خۆشەویستی خوای تاک و تەنیا و گوزارشت لە یەک بیروباوەڕی و یەک دڵی دەربڕیندا بەیەک بگەنەوە. لەڕاستیدا هەر کاتێک وەرزی حەج دێتەوە، دڵ و دەروونی باوەڕداران جۆش دەخوا بەرەو ماڵی خوا (مەککەی پیرۆز)، ئەمەش یەکێکە لە موعجیزەکانی قوڕئان و گەورەیی حەج و وەرگیرانی دوعای ئیبڕاهیم پێغەمبەر(دروودی خوای لەسەر بێ). «رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلَاهَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ».
عەبدوڵڵای کوڕی عەبباس ڕەزای خوای لێ بێ دەفەرموێ: ئەگەر خوای گەورە ئاماژەی بە (ٲفئدﺓالناس) بکردایە و (من) ته‌بعیزیەی به‌کار نەهێنابایە، ئەوا خەڵکانی تر لە ڕۆم و گاور و جولەکە بەهەمان شێوە دڵیان جۆشی دەخوارد بەرەو ماڵی خوا. بۆیە لەناو خەڵکیدا تایبەتی کردووە بە {من الناس} بە باوەڕدارانەوە و لەناو باوەڕدارانیشدا ئەوانەیان کە توانایان هەیە.
بۆیە ئەگەر سەرنج بدەین ئەو فەرمانەی کە خوای گەورە داویەتی بەسەر باوەڕداراندا، چەندین حیکمەت و مەبەستی هەرەبەرز و بەرژەوەندیی مرۆڤەکانی تێدایە، جا بۆ ژیانی دونیایان بێ یا دواڕۆژ. هەندێکیان دەرکیان پێ دەکرێ لە ڕۆژگاری مرۆڤەکان و هەندێکی تر لە سەردەمی تردا و هەندێکی تر دەرکی پێ ناکرێ هەتا ڕۆژی دوایی.
خوێنەری هێژا… با ئێمەی مرۆڤی باوەڕدار وەرزی حەج بکەینە قوتابخانەیەکی پەروەردەیی بۆ هێشتنەوەی ڕۆح بە پاکی و دەستگرتن بە بنەما و ڕێبازە باڵاکان و بەها ئینسانی و مرۆڤایەتییەکان، کەواتە بە گەورە هێشتنەوەی ڕۆح و دوورکەوتنەوە لە خووە خراپەکان و خۆڕاهێنان لەسەر خووە پەسەندەکان و پەروەردەکردنی دەروون. ئەمانە بریتین لە فەلسەفە و مانا و مەبەستی حەج، واتا لەپێناو گۆڕینی ژیان بە سەرکەوتنی و ئیڕادەی مرۆڤەکان دەتوانرێت شارەستانییەتێکی سەقامگیر دروست بکرێ بۆ خزمەت بە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی. لە ڕاستیدا هەر کردەوەیەکی خواپەرەستی تام و چێژێکی تایبەت بەخۆی هەیە، بێگومان گشت ئەو فەرمانانە بۆ بەرژەوەندیی دونیا و دواڕۆژی ئێمەیە.
حەج وەک سەرجەم فەڕزەکانی تری خوای گەورە کاریگەری لەسەر ئاستی تاک و کۆمەڵگە هەیە. خوای گەورە لە قوڕئانی پیرۆز لە چەند شوێن ئاماژە بەو باسە گرینگە دەکا وەک لە سووڕەتی ئالی عیمڕان دەفەرموێ: «فِیهِ ءَایَٰتٌۢ بَیِّنَٰتٌ مَّقَامُ إِبْرَٰهِیمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُۥ کَانَ ءَامِنًا ۗ وَلِلَّهِ عَلَى ٱلنَّاسِ حِجُّ ٱلْبَیْتِ مَنِ ٱسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا ۚ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَنِىٌّ عَنِ ٱلْعَٰلَمِینٙ» واته: تیایدا هه‌یه چه‌ند به‌ڵگه و نیشانه‌ی ڕوون (که یه‌کێکیان) شوێن وه‌ستانه‌که‌ی ئیبڕاهیمه، هه‌ر که‌س چووبێته ئه‌و شوێنه بێ ترس بووه (له زیان و ئازاردان)، بۆ خودا هه‌یه به‌سه‌ر ئاده‌مییه‌وه حه‌جکردنی ئه‌و ماڵه هه‌ر که‌سێک که توانای گه‌یشتنی (ڕۆیشتنی) هه‌بێت و هه‌ر که‌س باوه‌ڕی نه‌بێ (یان توانای هه‌بێت و نه‌چێت) ئه‌وه به ڕاستی خوا بێ نیازه له هه‌موو جیهانیان. (ئالی عیمڕان/۹۷)
چەند پەیامێکی گرینگ لەو ئایەتە:
یەکەم: دەبێ مەبەست لە ئەنجامدانی فەریزەی حەج، ڕازیبوونی خوای گەورە بێ: «للە علی الناس حج البیت»
دووەم: فەڕزەکان ئەرکی سەرشانی مرۆڤی باوەڕدارن: «وللە علی الناس…»
سێهەم: خوای گەورە بانگهێشتی مرۆڤ دەکا، بەڵام منەتی لەسەر ناکا: «وللە علی الناس…ومن کفر فٳن اللە…»
چوارەم: لە ماڵی خوا _مەککە_ نیشانگەڵێکی زۆر ڕوون و ئاشکرا هەن کە باس لە گەورەیی خوای گەورە دەکەن، هاوکات لەگەڵ ئەوەشدا بیرەوەری سەرجەم پێغەمبەرانه تاکوو دەگاتە ئیبڕاهیم پێغەمبەر و کۆتا پێغەمبەرمان بیر دەخاتەوە: «فیە آیات بینات…»
حەج: جلوەیەکی جوانە لە خۆشەویستی و سپاردنی دڵ و گیان بە خوای گەورە.
حەج کانگای ئیخلاس و لێبووردنە.
حەج: سەرفەرازی و بەختەوەری دونیا و دواڕۆژە.
حەج: واتە گەشتی دڵ و گیان بەرەو بارەگای عاشقانه.
حەج: کۆنگرەیەکی گشتی ساڵانەی بێ وێنەی مرۆڤی باوەڕدارە کە دەبێ لەو رێوڕەسمەدا نهێنی سەرکەوتن و گەیشتن بە ئامانجەکان و دوورکەوتنەوە لە ڕزیلی موسوڵمانان بدۆزڕێتەوە.
فەریزەی حەج وەک لە قوڕئاندا گرینگی تایبەتی پێدراوە، مرۆڤی باوەڕداریش دەبێ بەها و ڕێزی تایبەتی بۆ دابنێ تا فێری گوێڕایەڵی بێچەندوچوون ببین.
حەج گەلێک مانای جوان لەخۆ دەگرێ کە دەتوانین بە کورتی ئاماژە بەو چەند خاڵە بکەین: لە کاتی ڕۆیشتن بەرەو ئەو سەفەرە و خواحافیزی لە دۆستان و خزمان، مانای مردن و قورسایی ڕۆحکێشان دەگەیەنێ. کاتی سواربوونی فرۆکە، مانای خستنە سەر تابووت و دارەمەیت لەخۆ دەگرێ. لە کاتی پۆشینی لیباسی ئیحڕام، مانای کردنە بەری کفنی مردوو له‌خۆ دەگرێ. وەستانی ئەو هەموو مرۆڤە لە سەحرای مەحشەر بێ جیاوازی نەتەوە و ڕەنگ و زمان، بە یەک پۆشاکی سپی؛ وه‌ستان له دەشتی مەحشەری قیامەتمان بیر دەخاتەوە.
حەج ڕەمزی یەکتاپەرەستی و خواناسییە، مەککە بە واتای ئاڵایەکی گرینگە بۆ شانۆگەری ژیانی برایەتی و یەکیەتی و بەیەکەوە ژیان لەسەر کۆی زەوی. بە دەربڕینێکی دی دەکرێ ئەوە بڵێین کە حەج واتە وەک کۆبوونەوەیەکی گشتی و ئەنجومەنێکی جیهانی وایە تاکوو بینەری گەورەترین ئەنجومەنی ساڵانەی موسوڵمانان بین. هەڵبەت ئەنجومەنێک کە خانەخوێیەکەی خوای باڵادستە و نەک لایەنێکی تر.
حەج واتە ئاشبوونەوە لەگەڵ خود: بەداخەوە ئێمە زۆر جار ئاشنا نین بە خودی خۆمان و شوناسی خۆمان بزر کردووە، ئەو وەرزە پیرۆزە هەلێکی گونجاوە بۆ ئەو مەبەستە و پاککردنەوەی ڕوحەکان و هێشتنەوەیان بە پاکی و گەورەیی و ڕاهێنانی دەروونمان لەسەر پەرەستش و ئارامی و دوورکەوتنەوە لە ڕزیلی.
حەج وەخەبەرهێنانی ویژدانە: کە زۆر پێویستە و ویژدان بنەمایەکی سەرەکی ژیانی مرۆڤ بێت بۆ هێنانەدی کۆمەڵگەیەکی تەندروست و ئاسوودەیی دەروونەکان.
حەج واتە فێرمان دەکا لێبوردەیی دەبێ ئامانجی ژیانی مرۆڤەکان بێت، بەڵام بەداخەوە ئێمە لە ژیانماندا هەست بەو چەمکە جوانە ناکەین. وەرزی حـەج دەرفەتێکی زێڕینە بۆ وەخه‌بەرهێنان.
لە ڕاستیدا ئێستا کە وەرزی حەج هەڵهات، موسوڵمانان بە باشترین شێوە پێشوازیان لە مانگێکی نوێی ژیانیان و مێژوویەکی پرشنگدار کرد. کۆتا قسەم: ئیبنو ڕەجەب ڕەحمەتی خوای لێ بێ دەفەرموێ: بەختەوەر ئەو کەسەیە لە کاتی هاتنی وەرزەکان و ڕۆژەکان و ساتە پڕپیت و بەڕەکەتەکان دەقۆزێتەوە و سوودیان لێ وەردەگرێت و بە هۆیەوە لەو کات و ساتانەدا نزیک دەبێتەوە لە خوای باڵادەست، بەڵکوو پریشکی و خەڵات و بەخششانەی بەرکەوێ و بە شێوەیەک پێی بەختەوەر بێ.
بە ڕامان لەو دەقانەی کە باس لە گەورەیی وەرزی حەج و نۆمینەی حاجیان و ڕۆژی عەرەفە دەکرێ، دەرک بەو دەسکەوتانە دەکەین کە پێغەمبەری خوا ٍﷺ مژدەی پێداوین، هیچ ڕۆژێک نابینین لە مێژووی ئیسلامدا کە پڕ بێت لەو فەزڵە مەزنانە. فەریزەی حەج ده‌رفه‌تێکه کە قەرەبوو ناکرێتەوه و زۆر ئه‌سته‌مە.
نووسین: عەبدوڵڵا عەلیپوور
سەرنج: بۆ نووسینی ئەو بابەتە سوودم لە وتارەکانی بەرێز تەحسین حەمەغەریب و بەرێز ئەبووبەکر کاروانی وەرگرتووه.
بۆچوونه‌کان