اشاره: «مقاصد شریعت» یا «فقه مقاصد شریعت» عنوان بابی است در اصول فقه که به تعلیل‌پذیری یا تعلیل‌ناپذیری احکام شرعی و یا توسّعاً درباب مقاصد و اهداف دین می‌پردازد. بانی و تئوری‌پرداز این نظریه، فقیه مالکی، ابواسحاق شاطبی اندلسی(٧٣٠-٧٩٠ ه.ق) در قرن هشتم هجری است. ماهنامه‌ی «شهر خد»ا، در جهت واکاوی و تبارشناسی این نظریّه، گفت‌وگویی با دکتر وصفی عاشور ابوزید داشته است. اصلاحوب به جهت اهمّیّت موضوع، آنرا عیناً بازنویسی نموده و در اختیار علاقه‌مندان به این مباحث، قرار می‌دهد.

دکتر وصفی عاشور ابو زید متولّد ١٩٧٥مصر، متخصّص پژوهش‌های دینی، فقه، اصول فقه و نظریّه‌ی مقاصد است. وی افزون بر اینکه در ده‌ها سمینار علمی- پژوهشی در زمینەی فقه و اصول در سطح جهان مشارکت داشته است، دارای ٢٨ اثر چاپ‌شده است. آنچه در پی می‌آید پاسخ‌های ایشان به پرسش‌های «شهر خد»ا است.

-تعریف شما از مقاصد شریعت چیست؟

علما از قدیم و جدید درباره‌ی مقاصد شریعت تعاریف مختلفی داشته‌اند؛ تعریف مختصر و مفید از آن عبارت است از: مقاصد به اهدافی گفته می‌شود که شریعت اسلامی در صدد برآورده کردن آنها در راستای مصالح بندگان در دنیا و آخرت است.

-مبنعی که باید مقاصد شریعت را تعیین کند کدام است؟

دو منبع می‌تواند مقاصد شریعت را تعیین کند: نخست: شارع که اعم از قرآن و سنت است و دوم علمای مختصص در این زمینه بنا بر فرموده‌ی الهی: « فَاسْأَلْ بِهِ خَبِيرًا». از آگاهان بپرس و «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ». از اهل ذکر بپرسید اگر نمی‌دانید. هر پیشه‌ای اهل خود را می‌خواهد و هر علمی رجال خود را دارد. درباره‌ی منبع نخست که همان وحی است علما از راه تعامل با نصوص و کشف مقاصد وارد می‌شوند؛ خواه نصی باشد یا اجتهادی. مقاصد اجتهادی را با استفاده از روش‌های کشف مورد قبول علمای اصول، استخراج می‌کنند. از جمله‌ی این روش‌های کشف می‌توان به نص، مجرّد امر و نهی، استقراء، استنباط و شناخت اسباب نزول و تأمّل در اختلاف فقها و... اشاره کرد. 

-تعیین مقاصد شریعت توقیفی است یا اجتهادی؟

برخی از مقاصد شریعت توقیفی هستند که همان مقصد منصوص است مانند: 

«مَّا أَفَاءَ اللَّـهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّـهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّـهَ إِنَّ اللَّـهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ» ﴿حشر:٧﴾

آنچه خداوند [به صورت فی‌ء] از اموال اهل آبادیها عاید پیامبرش گرداند، خاصّ خداوند و پیامبر و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، تا در میان توانگران شما دستگردان نشود، و آنچه پیامبر شما را دهد آن را بپذیرید و آنچه شما را از آن بازدارد، از آن دست بدارید، و از خداوند پروا کنید، که بی‌گمان خداوند سخت کیفر است‌.

 برخی نیز اجتهادی هستند که از روش‌هایی که ذکر شد استنباط می‌شوند. از جمله همراهی محرم با زن در سفر. در صحیح مسلم از ابو سعید خدری آمده است که رسول خدا فرمود:

«لَا يَحِلُّ لِامْرَأَةٍ تُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ تُسَافِرُ سَفَرًا ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فَصَاعِدًا إِلَّا وَمَعَهَا ذُو مَحْرَمٍ أَبُوهَا أَوِ ابْنُهَا أَوْ أَخُوهَا أَوْ زَوْجُهَا أَوْ ذُو مَحْرَمٍ مِنْه