نویسنده‌: جمال اسماعیلی_ سردشت

مبانی روان‌شناختی شایعه
انسان موجودی اجتماعی است و نیازمند ارتباط اجتماعی می‌باشد. تبادل اندیشه و احساس، دریافت و ارائه‌ی اطلاعات، اساسی‌ترین عامل بین فردی و شاخص پویایی حیات اجتماعی انسان است. رشد مطلوب شناختی و تحوّل منش اجتماعی انسان در گرو ظرفیت و قابلیت وی در چگونگی دریافت و پردازش و ارائه‌ و مبادله‌ی اطلاعات و تولید اندیشه‌ی برتر است.

در ارتباطات اجتماعی خواسته یا ناخواسته بخشی از محاوره‌های روزانه‌ی ما را شایعات یا چیزهای ساختگی تشکیل می‌دهد. در جوامعی که فقر اطلاع‌رسانی حاکم باشد شایعات رواج دارد. هم‌چنین در بین جمعیت‌هایی که به لحاظ سادگی و زودباوری و تأثیر‌پذیری آمادگی روانی بیشتری برای دریافت و انتقال شایعه دارند، شایعه رونق بیشتری دارد.
اهداف شایعه پراکنی می‌توانند موارد مختلفی باشند از جمله: خدشه‌دار ساختن اعتبار اجتماعی اشخاص یا نهادها و سازمانها و مؤسسات، افزایش اضطراب اجتماعی، کاهش میزان بهره‌وری و تولید و فلج کردن چرخه‌ی اقتصاد، پاشیدن تخم بی‌اعتمادی و تخریب روانی و بدبینی و سستی باورها نسبت به سلامت اشخاص و واقعیت‌ها و پدیده‌های مختلف اجتماعی و.... مردمی که شایعه می‌شنوند در مجلس سخنی برای گفتن دارند( تازه چه خبر) خصوصاً در بین جوانان، در بین افراد مسنّ شاهد تبادل و انتقال شایعه بدون مقدمه و فی‌البداهه هستیم. همه می‌خواهند گوی سبقت را از دیگران بربایند. از نظر جامعه شناسان شایعات اغلب اطلاعاتی مبالغه‌آمیز، نادرست و غیر منطقی است که از فرد یا افرادی به فرد یا افرادی دیگر به صورت سلسله‌وار منتقل می‌شود. شایعه اکثراً به‌وسیله‌ی افراد ساده‌لوح منتقل می‌شود.
شایعه چیست؟
شایعه در لغت: شایعه از ریشه‌ی «شاع » به معنی پخش کردن گرفته شده است. شایعه در قرآن به «اراجیف» مشهور است «مرجوفون» کسانی که شایعه پخش می‌کنند. در فرهنگ دهخدا آمده که شایعه، خبر بی اصل و اساسی است که بر سر زبان‌ها می‌افتد.
شایعه در اصطلاح: شایعه، خبر یا اطلاعات تأیید نشده‌ای است که مورد توجه گروه یا جمعیت خاصی بوده و برای ایجاد باور نزد دیگران معمولاً از فردی به فرد دیگری به طور شفاهی بدون هیچ‌گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی انتقال می‌یابد.
خصوصیات شایعه: شایعه طرح و شیوع خبر بی‌ادعایی است که همواره هاله‌ای از شکّ و تردید آن را پوشانده است. شایعه خط باریکی است بین واقعیت و سراب. شایعه عمدتاً مربوط به وقایع مهم، اشخاص مشهور، مسؤولان، مردم، سازمان‌ها و نهادها است.
شایعه موضوع ظاهراً مهمی است که بدون معلوم بودن صحت و سُقم آن، انتشار می‌یابد. در موقعیت‌های گذرا پدید آمده و گاهاً شایعات کهنه در موقعیت‌های جدید یا مشابه ظاهر می‌گردد. شایعه به قول «تاموتسو شیباتانی» خبر ساختگی است زیرا شایعات عمدتاُ از جمعی علاقمند به اخبار ساختگی سرچشمه می‌گیرد.
معیار تشخیص شایعه از خبر: معیار تشخیص شایعه از خبر، خرافات از علم، ساده‌لوحی از بصیرت و... دلایل متقن و شواهد مطمئن است. چون منبع شایعه مبهم است مناسب‌ترین روش تشخیص، پیدا کردن منبع انتشار شایعه است.
بستر اصلی شایعه: بستر اصلی شایعه زبان است که گاهاً از طریق روزنامه‌ها و خبرهای رسمی نیز درج می‌شود. گاه نیز به‌وسیله‌ی رادیوها که در این صورت از قدرت بیشتری برخوردار خواهد بود .
پیشگیری از شایعه: برای پیشگیری از شایعه باید به اخبارهایی گوش کرد که همواره در جستجوی دلایل منطقی است چرا که منبع شایعه نامعین است. همچنین از راه‌های پیشگیری می‌توان به افزایش آگاهی اشاره نمود.
چگونه شایعات انتشار می‌یابند؟ در شرایط زیر شایعات انتشار می‌یابد:
1. اهمیت خبر
2.ابهام در جامعه
3.نگرانی و اضطراب شخصی و اجتماعی
4. استعداد شایعه پذیری: افرادی که سلامت روان و اندیشه‌ی متعادل و خلاق داشته و هنگام مواجه شدن با سخن لغو، بدون تعییر وضعیت روانی و نشان دادن حالات احساسی و هیجانی و تأیید یا تکذیب آنی، با تأمل و تأنی ‌به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم در پی وارسی شواهد علمی و دلایل منطقی و مدارک بر ‌می‌آیند کمتر دچار پذیرش شایعات می‌شود.
ویژگی‌های افراد شایعه پذیر، شایعه‌گو و شایعه‌جو: شایعه به صورت موقت بر افراد بعضاً سرآمد، متفکر ، اندیشمند و کارگزار جامعه نیز تأثیر گذار است. اما افرادی که اکثراً تحت تأثیر شایعات هستند، دارای ویژگی‌هایی هستند از جمله:
ساده‌لوحی و زود باوری، نا امنی و زود برانگیختگی، پرگویی وگزافه‌گویی، غیبت دیگران، ، دروغ‌گویی، ایستایی شخصیت و عدم اعتماد به نفس، خود توجهی و کژ‌اندیشی.
انگیزه‌های شایعه پردازی:
1. جلب توجه اجتماعی: افرادی که فاقد مهارت‌های اجتماعی سالم هستند هرگاه خود را منشأ خبری مهم بدانند، از احساس خود مهم بینی برخوردار خواهند شد، لذا شایعه گویی و شایعه سازی را یکی از راه‌های جلب اعتماد اجتماعی می‌دانند.
2. خوش‌آیندی‌ها و نا خوشایندی‌ها: اگر موضوع شایعه‌ خوش‌آیندی‌ها و نا خوشایندی‌ها و نفسانیات فردی باشد برای مشاهده‌ی عکس‌العمل دیگران و یا تقویت احساس درونی خود، آن احساس را در ملإ عام بدون توجه به صحت و سُقم بازگو می‌کند.
3. فرافکنی: بعضی تمایلات درونی خود را در قالب شایعه و به صورت نقل قول شخص ثالث اشاعه می‌دهد: می‌گویند.... فلانی می‌گویدو... .
4. کنجکاوی و جستجو‌گری: بعضی که شایعه را برای خود مفید می‌دانند در صدد بررسی صحت و سُقم قضیه برمی‌آیند و از دیگران می‌پرسند و ناخواسته آن را رواج می‌دهند که در چنین شرایطی صحیح آن است ازمرکز رسمی اطلاع رسانی یا افرادی که مستقیماً با آن مورد درگیر هستند، سؤال شود.
5. انگیزه دوستیابی و سرگرم کردن دوستان.
6. خصومت آشکار و پنهان.
7. انگیزه‌ی تهدید گرایانه: گاه احزاب ، افراد ، دولت‌ها و ... برای نشان دادن توان‌مندی‌ها و قدرت‌ها ی غیر واقع خود سعی می‌کنند با ساخت و پرداخت و انتشار مستقیم و غیر مستقیم شایعات جناح رقیب خود را معذب ساخته و روحیه‌ی آن‌ها را تضعیف نمایند. شناخت انگیزه‌ی طراحان شایعه و روشن‌گری‌های لازم و به موقع می‌تواند در خنثی کردن نقشه‌ی رقیب مؤثر باشد. (1)
8. انگیزه‌های فریب و انحراف افکار: بعضی از شایعات به قصد انحراف افکار و افراد جامعه از مسیر طبیعی تلاش که به گونه‌ای مغرضانه بوده و به هدف حمایت از جمع دیگری انتشار می‌یابد. که اکثراً از طریق روزنامه‌ها بوده و بسیار خطرناک است.
9. انگیزه‌های اصلاح‌طلبی: گاه در بعضی محله‌ها ی آسیب پذیر جهت اصلاح شایعه‌ای رواج می‌یابد. مثلاً در خیابانی که روشنایی ندارد برای وصل روشنایی شایع می‌کنند که دو کودک در تاریکی شب زیر ماشین له شدند.
فرایند انتشار شایعه:
1. تولید شایعه: شایعه سرچشمه‌ای دارد ولی چون ماهیت شایعه‌ دهان به دهان گشتن است شناخت منبع فوق‌العاده دشوار است.
2. ایجاد حساسیت در افراد مختلف
• راه مقابله در این بند ارزیابی است: معمولاً افراد هنگام مواجه با شایعه آن را مورد ارزیابی قرار می‌دهند و با ملاک‌های مورد اعتقاد می‌سنجند و آن را تأیید یا رد می‌کنند. اگر شایعه از زبان الگوهای رفتاری شنیده شود معمولاً بدون ارزیابی دقیق زود مورد تأیید قرار می‌گیرد و این معمولاً افراد ساده لوح را فریب می‌دهند نه افراد صاحب فکر که به فکر نشسته و آن را با منطق ارزیابی می‌کنند.
3. اشاعه: طبیعی‌ترین روش اشاعه‌ی شایعه تکرار آن به هر طریق ممکن است.
انواع شایعات: فراوانی شایعات در جوامع مختلف متفاوت است. در جوامع برخوردار شایعات در مورد وضعیت غذا، چگونگی تولید و ... و در جوامعی که احساس ناامنی می‌کنند شایعات اجتماعی و سیاسی رواج دارد.
نمونه‌هایی از شایعات مؤثر: بعضی از شایعات اگر چه با هدف اقتصادی درست شده‌اند ولی عواقب اجتماعی و سیاسی دشواری را درست می‌کنند مثلاً کیفیت چند نوع غذای اصلی زیر سؤال برود مردم علاوه بر احساس ناامنی مردم از وضع تغذیه‌ی خود و ضربه زدن به تولید تولید کنندگان، احتمال درست کردن اغتشاشات خیابانی نیز وجود دارد. مانند شایعه‌ی مسموم بودن ده نوع از فرآورده‌های غذایی فرانسه در دهه‌ی 1970-1980 که آثار بسیار شومی را بر جای گذاشت.
روش‌های پیشگیری و کنترل شایعات
1. آگاه نگه داشتن مردم نسبت به رویدادهای اجتماعی، اطلاع‌رسانی سریع و صحیح مگر در موارد استثنایی که فاش شدن رازی را به‌دور از هر مصلحتی در پی داشته باشد.
2. تلاش در جهت زدودن اضطراب و نگرانی عمومی مانند رفع بعضی از نگرانی‌‌های عمومی، نظیر دسترسی به مراکز بهداشتی و خدمات درمانی، برخورداری از تصویری مثبت و روشن به آینده‌ی خود و...
3. دانش‌افزایی عمومی و تعمیق بینش مردم: آشنا کردن مردم با شایعه از طریق هنر و فعالیت‌ها ی سینمایی، ترجمه و تألیف و برگزاری کارگاه‌ها ی آموزشی در زمینه‌ی شناساندن ماهیت شایعه و آثار سوء آن و آموزش ساده‌‌ترین روش‌ها ی ارزیابی و سنجش صحت و سُقم خبرهای مشکوک و آموزش طریق مقابله به کودکان و ... در پیشگیری بسیار مؤثر است. در مقابل شخص شایعه گو بگوییم آیا می‌توانید شخصاً صحت آن را ثابت کنید؟ مستندات شما در ارتباط با این خبر چیست؟ از کدام منبع شنیده‌اید ؟ همه‌ی افراد باید بدانند که شایعه یک پدیده‌ی غیرقابل اعتماد است. شایعه اغلب دروغ و بی‌اساس است. هیچ فرد عاقل و هوشیاری به شایعه اعتنا ندارد. شایعه ابزار دشمن است. شایعه آفت رشد معنویت است. زمینه‌ساز بی‌تفاوتی و رفتارهای نسنجیده است. شایعه مخرب آرامش و شکننده‌ی چرخ ارزش‌ها و سست کننده‌ی مصونیت‌ها ی احتماعی است. شایعه مشغولیت بیهوده‌ی ذهن و واماندن از حرکت‌ها و رسیدن به مقصد‌ها است.
4. هماهنگی و استمرار در ارائه‌ی اطلاعاتی صحیح: هماهنگی و ثبات در اطلاع‌رسانی و بیان دقیق رویدادها از سوی کارگزاران و منابع مؤثر خبری عامل مؤثری در پیشگیری از شایعه است. وجود سخنگوی پر قدرت، شجاع، صدیق، مورد اعتماد و محبوب از نظر مردم در رأس دفاتر ارتباط عمومی و ... برای تصدی اطلاع‌رسانی بسیار مؤثر است. هماهنگی بین ارگان‌های دولتی و غیر دولتی نیز نقش مؤثری در اطلاع‌رسانی به موقع دارد.
خنثی کردن شایعات
أ‌- بی‌توجهی به شایعه‌های ضعیف و عدم تکرار شایعه: هرگونه حساسیت به شایعه‌ای که هیچ گونه توجیه منطقی ندارد خصوصاً از طرف مسؤولین در قوّت بخشیدن به شایعه نقش زیادی دارد. شایسته است که در این مورد توضیح ارائه نگردد.
ب‌- تائید حقایق: اگر هر شایعه‌ای متضمن بخشی از حقایق باشد، شایسته است از طرف مسؤولین حقایق موجود مورد تأیید قرار گیرد. بهتر است بدون اشاره به شایعه باشد. مثلاً اگر یکی از مسؤولین به کشور الف جهت شرکت در کنفرانس رفته، ولی شایع شده که فرار کرده است، باید بدون توجه به شایعه رفتن او را به خارج مورد تأیید قرار داد.
ت‌- وجود تلفن گویا ضروی است: در کارخانه‌ها و شرکت‌ها ی بزرگ تولیدی جهان خط تلفن به نام تلفن شایعه تدارک دیده شده است تا کارکنان آن شرکت به محض شنیدن شایعه یا خبر مهمی بی‌درنگ برای ارزیابی با آن تماس بگیرند و با مدیران رسمی صحبت کنند. باید توجه داشت واقعیت‌ها ی ملموسی را که بالاخره مردم می‌دانند نباید پنهان کرد .
ث‌- صدرو بیانیه‌ی رسمی: بیانیه باید بسیار کوتاه و سریع و روشن باشد نه دارای حاشیه و ابهام و توجیه‌برداری که خود بر شدت شایعه می‌افزاید. بیانیه باید برای مکان خاص شایعه باشد. مثلاً برای شایعه در دانشگاه باید نسبت به همان‌جا بیانیه صادر کرد و ... . صدور به موقع و سریع بیانیه‌های مختصر و مفید و مؤثر و یا ارائه‌ی توضیحات شفاهی متین و جزیل و گیرا در خنثی نمودن شایعات و توطئه‌های خبری و تقویت باورهای مثبت مردم بسیار مؤثر و مفید خواهد بود
ج‌- برگزاری جلسات حضوری و گفت و شنود صمیمی مثلاً در دانشگاه‌ها، دبیرستان‌ها و ... یا در تلویزیون، مکالمه‌ی تلفنی و...
ح‌- اقدامات قانونی: اگر منبع شایعه مشخص باشد جهت دفاع از خود و حقوق مردم و زدودن جوّ ناامنی باید اقدام قانونی در ریشه‌کنی منابع آن صورت گیرد.
کنترل شایعه در شرایط بحران: ارائه‌ی اطلاعات در شرایط بحران مانند بحران نظامی ، سیاسی و... باید کاملاً کنترل شده باشد. اقدامات زیر را در آن شرایط می‌توان انجام داد:
1. تشکیل ستاد ویژه‌ی خبری و کنترل شایعات با شرح وظایف و سؤال‌های روشن و سریع و اقتدار کامل و جامع
2. انتخاب فردی قوی، کارآمد و توانا با قدرت ارزیابی و قضاوت فوق‌العاده، آشنا به مبانی روان‌شناختی شایعه، متعهد و مورد وثوق و اعتماد مردم جهت سرپرستی ستاد.
3. تعیین هیأت مشاوران روانی، اجتماعی و فرهنگی، سیاسی و نظامی.
4. برقراری ارتباط مؤثر با اقشار مقتدر و جلب حمایت‌های مردمی و ایجاد احساس تعهد و حساسیت هر چه بیشتر در بین گروه‌های مختلف به خصوص نسل جوان و سرآمد جامعه نسبت به مصالح ملی و وحدت و یکپارچگی و اقتدار ملت و کارگزاران کشور.
5. استقرار پایگاه‌های خبری و اطلاع‌رسانی سراسری و منطقه‌ای و فراهم نمودن تمهیدات ملاقات ضروری مراجعان یا مسؤولین شناخته شده و مورد وثوق پایگاه‌های خبری با ارائه و یا دریافت اطلاعات لازم.
6. تعیین کمیته‌های تخصصی بررسی ماهیت شایعات و میزان آثار اجتماعی نامطلوب در سطح جامعه و انجام پیگیری‌های لازم برای شناسایی منبع یا منابع اصلی تولید و انتشار شایعه.
7. اطلاع‌رسانی صحیح و به موقع به مبلغان دینی و مدیران ارشد جامعه و توجیه ایشان نسبت به شرایط خاص جامعه و ضرورت تلاش در پیشگیری از شیوع شایعات مخرّب و آسیب‌های روانی و اجتماعی متأثر از آن. *
*اقتباس از کتابی با همین نام از غلام‌علی افروز
پاورقی:
1. اعراف/86-لقمان/6