چکیده

      در مکاتب و نظریه‌های ادبی معاصر، معنا را اغلب مولود قدرت قرائت تفسیری خواننده می‌دانند که این رویکرد بیشتر برگرفته از آرای اندیشمندان غربی به نسبت متون مقدس است. متفکران اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. امینه ودود فیمینیسم نو مسلمانی است که می‌کوشد رویکردی بر مبنای بازتفسیر قرآن بر اساس روشی هرمنوتیکی برگرفته از آرای «هرمنوتیک توحیدی» و نظریه «دوحرکتی» فضل‌الرّحمن داشته باشد. از ویژگی‌های مهمّ این روش، التفات به زمینه‌های تاریخی ظهور متن، قابلیّت‌های زبانی زبان وحی و توجّه به ذهنیّت خوانندة متن و نقش دادن به متن و خواننده بصورت همزمان است. ودود می‌کوشد شیوه هرمنوتیکی فضل‌الرّحمن را به صورت مصداقی دربارة برخی آیات قرآن که مربوط به حوزه ی زنان است اجرا کند و با دیدی کاملا زنانه آیات قرآن را مورد بررسی قرار دهد. ودود در واقع به دنبال تفسير زنانه از قرآن است اما تفاسير او هيچ فرقي با تفاسير فضل‌الرحمان ندارد. مساله آنجاست که رویکرد جنسیتی ودود به تفسیر آیات قرآن، تا چه حد توانسته تولید محتوای تفسیری کند و به تبع آن محققان طراز اول علوم قرآنی را با خود همسو سازد.  پژوهشگران در این مقاله بر اساس شیوه ی توصیفی- تحلیلی به نقد وبررسی تاثیر هرمنوتیک توحیدی فضل الرحمان و بویژه نظریه دو حرکتی وی بر آراء امینه ودود در کتاب معروف وی تحت عنوان «قرآن وزن» پرداخته اند. دستاورد کلی پژوهش مبین آن است که امینه ودود برخلاف ادعای خویش هیچگونه ابتکاری تفسیری و زنانه به نسبت فضل الرحمن نداشته بلکه در حقیقت وی بیشتر در قالب یک مقلد قد علم نموده و در تحلیل و واکاوی لغوی آیات قرآن کریم از دقت کافی برخوردار نمی باشد.

کلید واژگان: فیمینیسم اسلامی، هرمنوتیک توحیدی، نظریه  دوحرکتی، فضل الرحمان، امینه ودود.  

 1-مقدّمه

1-1-طرح مسأله

        رابطه ی میان متن و فرهنگ، رابطه ای دوسویه و پیچیده است و از آن جا که زبان نشانه ای از وجود انواع ارتباطات و نقش ها در زندگی فردی و جمعی انسان هاست ماهیتی متناسب با روان شناسی اجتماعی انسان دارد و این قضیه یکی از دلایل اصلی نظریه ی تاریخ مندی قرآن و به طبع آن هرمنوتیک و تاویل متون مقدس شد. طبیعتا هرمنوتیک دارای خرده شاخه های فراوانی است که برخی از آنها از جمله هرمنوتیک توحیدی به حدی ریز است که به سختی می‌ توان آن را در زیر مجوعه ی هرمنوتیک جای داد. بر‌ اساس این نظریه،عمل تفسیر طـی دو حـرکت انـجام می‌گیرد.در حرکت اول،مفسر از زمان حاضر به عـصر نـزول می‌رود و در حرکت دوم از عصر نزول به زمان حاضر بر می‌گردد‌.

حرکت اول شامل دو مرحله است. در مـرحله نـخست از حرکت اول با شناخت تاریخی فضای فـرهنگی-اجـتماعی عصر نـزول بـه فـهم پیام گزاره خاصی از قرآن پرداخته مـی‌شود‌ کـه‌ از یک سو با مورد خاصی که گزاره مذکور پاسخی به آن بوده، در ارتـباط است و از سـوی دیگ با روح کلی حاکم بر پیـام‌های قرآن هماهنگ می‌باشد. در مـرحله دوم از‌ حـرکت‌ اول جهت حصول گزاره‌های اخلاقی-اجـتماعی فـراگیر،با بذل توجه به بافت تاریخی، فلسفه و علل تشریع قوانین و اصول کلی از پاسخ‌های جـزئی انـتزاع می‌شود.

در حرکت دوم،مفسر بـاید‌ روح‌ آن اصـول کلی را بر شـرایط خـاص جامعه خویش در عصر حـاضر بـدمد تا بتواند پاسخ دینی سئوالات خاص امروز را از قرآن بگیرد وبگوید آیاتی که دیروز و در آن سـاختار‌ اجتماعی‌ نازل شده‌اند، امروز و در این‌ سـاختار چه‌ مـعنایی‌ خواهند داشـت. مهمترین اندیشمندان این حوزه فضل الرحمان نو اندیش پاکستانی و شاگرد وی امینه ودود است.

مِری تِسلی (متولد1952م) از نسل آمریکایی‌های آفریقایی تبار است و در سال 1972 میلادی که مشغول تحصیل در دانشگاه بود، تصمیم گرفت اسلام آورد و در سال 1974م رسما نام خود را به امینه ودود‌‌-محسن تغییر داد. ودود خود را پست‌مدرن می‌داند. به‌ نظر وی، پست‌مدرنیسم نهضتی مدافع «بازاندیشی» و «بازسازی» گذشته است و این فرایند برای آفریدن آینده‌ای تکثّرگراتر و سازگارتر ضروری است. این تفکّر وی را در کنار محقّقانی چون محمّد ارکون (متولد1928 ـم) و محمّد شحرور (متولد1938ـ) قرار می‌دهد که هر دو متأثّر از محقّقان پست‌مدرن بودند. ودود در رشته‌ مطالعات خاورمیانه در مقطع کارشناسی‌ارشد و دکترا در ادبیات عرب و مطالعات اسلامی ‌از دانشگاه میشیگان فارغ‌التحصیل شد. در دانشگاه قاهره زبان عربی خود را ارتقا داد و در دانشگاه الازهر به فراگیری فلسفه پرداخت. او در سال 2005 در آمریکا نمازجمعه اقامه کرد؛ البته به دلیل عدم اجازه مسئولان برای پرپایی نماز در مسجد، در یکی از اتاق‌های وابسته به کلیسا نماز را اقامه کردند، گرچه این مسئله توده‌های مردم مسلمان را خوش نیامد، اما باعث شهرت و شناخته شدن ودود شد. مهم‌ترین کتاب ودود، «قرآن و زن» است که عمده منبع این مقال است. یکی از اصلی ترین مباحث کتاب بحث از نابرابری جنسیتی در اسلام است. ودود تلاش می‌کند نشان دهد این نابرابری در قرآن وجود ندارد. عنوان فرعی کتاب "بازخوانی متن مقدس از منظر یک زن" است. این عنوان فرعی نشان می‌دهد که اولاً زن موضوع مطالعه ودود است وثانیاً زن مفسر آیات مربوط به زن است. با مطالعه ی کتاب وی برخی از سوالات جدی پیش می آید که ماهیت آنان با رویکرد تفسیری مفسران قرآن در تضاد است. 

1-2-سوالات پژوهش:

1- امینه ودود یک فیمینیسم اسلامی به معنای واقعی کلمه است، یا اینکه ایشان در حقیقت یک مفسر قرآن به دور از آرای فیمینیستی است ؟

2- امینه ودود که متاثر از فضل الرحمان نواندیش پاکستانی است تا چه حد توانسته است به نسبت وی ابتکار بخرج دهد و از فضل الرحمان عبور کند؟

3-امینه ودود که مدعی تفسیری زنانه است خود تا چه حد توانسته به تفسیری زنانه و تولید محتوا در رابطه با دفاع از حقوق زنان بر اساس ادلّه‌ی قرآنی دست یابد؟

1-3-فرضیه های پژوهش:

1-آنچه که از آراء ودود برمی آید بر خلاف ادعای خویش وی یک فیمینیسم اسلامی است.

2- به نظر می رسد امینه ودود نتوانسته از فضل الرحمان عبور کند بلکه در حد تقلید از وی باقی مانده است.

3- چنین به نظر می ر