روزه ماه مبارک رمضان در سال دوم هجرت نبوی (ص) قبل از مشروعیت جهاد بر امت اسلامی فرض گردید، آری! بر امتی که بنا است تا با قیام به فریضه‌ی جهاد، عهده‌دار مأموریت تحکیم دین خدای عزوجل در روی زمین گردد، فرضیت روزه نیز بسیار مهم است، زیرا روزه میدان آزمایش اطاعت و انقیاد انسان برای پروردگار، جلوه‌گاه پیروزی اراده و عزم تصمیم و اوجگاه اعتلای وی بر همه‌ی وابستگی‌های جسمی و شهوانی است که همه‌ی این‌ها خصائل بسیار ضروری برای آماده‌سازی نفوس انسان‌های مؤمن مجاهد در راه خدا است، انسان‌هایی که باید قبل از عبور از موانع و پایگاه‌های دشمن، از موانع و پایگاه‌های شهوات درونی خویش که به هزار گونه چهره‌نمایی می‌کند، عبور نمایند.
کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ ... ای امت اسلام! روزه بر شما فرض گردانیده شد، چنانکه بر پیروان امت‌های دیگر از هنگام آدم تا خاتم فرض گردیده بود، پی تصور نکنید که این حکم ظاهراًً دشوار، تنها بر شما فرض گردیده است. و هر امر دشوار و سنگین که تکلیفی عام و همگانی باشد، تحمل آن سهل و آسان گردیده و بر انجام‌دهندگانش گوارا می‌گردد، از آن‌رو که می‌بینند آن کار بر بنیاد عدالت و مساوات بنا گردیده است.
بلی! روزه کانون فوران خیر و حکمت و دانشگاه بزرگ تربیت و تقوی است، روزه ابزار پاکسازی نفس و وسیله خشنودی پروردگار است، روزه پرورش‌دهنده‌ی اراده و آزمایشگاه صبر و پایداری و تحمل سختی‌ها و دشواری‌ها است و از این رو است که پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «روزه نصف صبر است».
و تجلی تقوی در آیینه روزه از جهات و جوانب مختلفی است که اینک به طور فشرده به اهم زوایای آن می‌پردازیم:
1- روزه روحیه‌ی ترس از خدای عزوجل را در نهاد انسان می‌پروراند. از آن‌رو که جز پروردگار بزرگ هیچ کس دیگری ناظر و مراقب همیشگی شخص روزه‌دار نیست، و چون انسان روزه‌دار احساس گرسنگی یا تشنگی نماید، و از آن سوی دیگر بوی خوش غذا مشام وی را تحریک و جلوه‌ی فریبنده‌ی آب سرد و گوارا نگاه وی را به سوی خود بکشاند، او او به انگیزه‌ی ایمان و ملاحظه‌ی پروردگار خویش از تناول آن‌ها صرف نظر کند، در اینجا است که معنای ترس از خدای عزوجل را در اندرون وجود خویش محقق گردانیده است، و هنگامی که خواهش‌ها و شهوت‌ها خود را در برابر وی بیارایند و او از ترس پایمال شدن حرمت روزه، از آن‌ها رخ برتابد، در اینجا است که از خدای عزوجل حیا نموده و وی را ناظر و مراقب خویش شناخته است. پس آنگاه که نفس انسان با هواها به پیکار برمی‌خیزد، یاد خدا در نهاد وی زنده است، از این رو بازگشت به جاده‌ی صواب هم در دسترس وی می‌باشد، چنانکه خدای متعال می‌فرماید: پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌ای از شیطان می‌شوند به یاد (عداوت و نیرنگ شیطان، و عقاب و ثواب یزدان) می‌افتند، و (در پرتو یاد خدا و به خاطر آوردن دشمنانگی اهریمن) بینا می‌گردند (و آگاه می‌شوند که اشتباه کرده‌اند و از راه حق منحرف شده‌اند، و لذا شتابان به سوی حق برمی‌گردند.) ‏(اعراف:201)
و در یک کلام: روزه نفس انسان را آماده‌ی تقوی می‌گرداند به همین دلیل است که پروردگار در بیان فلسفه‌ی مشروعیت آن می‌فرماید: لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ.

2- روزه جوشش شهوت را در هم شکسته و از سلطه‌ی آن می‌کاهد و در نتیجه طبیعت و مزاج انسان را به حالت اعتدال آن برمی‌گرداند. چنانکه رسول اکرم (ص) برای کسی که تمکن ازدواج را ندارد، روزه را توصیه نموده و فرمودند: «هر آن کس که توان مالی ازدواج را ندارد، پس باید روزه بگیرد، زیرا روزه شکننده شهوت او است». همچنین فرمودند: «روزه سپر است» یعنی سپر محافظ انسان از آلودگی به گناه.

3- روزه احساس‌ها و عواطف مهر، شفقت و انسانیت را در نهاد انسان برمی‌انگیزاند که این به نوبه‌ی خود روزه‌دار را به جود و احسان و یاریگری به محرومان وامی‌دارد، زیرا هنگامی‌که انسان طعم گرسنگی را چشیده از حال مساکین و بینوایان باخبر گردید، قطعاً احساس یاریگری به آنان در ضمیر وی بیدار می‌شود و این از اوصاف مؤمنان است، که خدای عزوجل در آیه 29 سوره‌ی فتح از آن یاد نموده می‌فرماید: مؤمنان در میان همدیگر مهربان و مشفق‌اند.

4- روزه تحقق‌بخش معنی مساوات و برابری میان توانگران و ناداران و اشراف و عوام است، از آن‌رو که همگان بی‌هیچ بی‌تفاوتی برای ادای یک فریضه واحد در یک صف قرار می‌گیرند. و این یکی دیگر از فوائد اجتماعی روزه می‌باشد.

5- روزه انسان را به نظم، انضباط، برنامه‌ریزی و صرفه‌جویی اقتصادی عادت می‌دهد، چه پایبندی به آداب و ارکان مخصوص آن از جمله اوقات معین افطار و سحر، مستلزم تحقق این معانی است.

6- روزه بنیه‌ی جسمی انسان را نوسازی و صحت و سلامتی او را تقویت می‌نماید، چه با روزه‌داری، جسم انسان از رسوبات و زباله‌های مضرّ تخمیر شده در اندرون بافت‌های وجود وی پاکسازی می‌شود و در نتیجه اعضای بدن در میزبانی روزه به استراحت و آرامش فرا خوانده می‌شوند. روزه همچنین قرنطینه ذهنی برای انسان است، چه ذهن انسان روزه‌دار فقط به مسئولیت‌ها و تکلیف‌های بزرگ عبادی و انسانی‌اش متمرکز گردیده و از گرفتاری‌ها و مشغله‌های حاصله از لذت‌جویی‌های جسمی فارغ می‌گردد، که این فرموده رسول اکرم (ص) جامع همه‌ی این معانی است: «روزه بگیرید، تا تندرست شوید». و اثرات این تحول مثبت در جسم انسان عادتاً بعد از سه یا چهار روز اولیه ماه مبارک رمضان که بدن در آن‌ها دچار یک نوع رخوت و سستی است، پدیدار می‌شود.
البته باید توجه داشت که همه‌ی این فواید جسمی، روحی، صحی و اجتماعی روزه مشروط به رعایت اعتدال و میانه‌روی در تناول غذای افطار و سحر است، در غیر آن همه چیز برای روزه‌دار معکوس گردیده و جز رنج و ضرر برای وی حاصلی در برنخواهد داشت.
شکی نیست که برای تحقق این اهداف، باید روزه‌دار چشم و گوش و زبان خویش را از آلودگی به غیبت، سخن چینی و لهو باز دارد، چنانکه خدای عزوجل در حدیث قدسی می‌فرماید: «هر آنکس که سخن دروغ و عمل به آن را فرو نگذاشت، پس خداوند به فرو گذاشتن غذا و نوشیدنی وی از برای خود نیازی ندارد» و چه بسیارند روزه‌دارانی که دسترنج‌شان از روزه‌داری جز گرسنگی و تشنگی چیز دیگری نیست، بناءً انسان روزه‌دار باید بداند که شکننده‌های معنوی روزه همانند شکننده‌های مادی و حسی آن، بر اهداف و اثرات روزه تأثیر منفی به جا می‌گذارند.