چکیده: 

امروزه شبکه‌های اجتماعی سکان‌دار اقیانوس پرتلاطم اینترنت هستند. شبکه‌هایی که مبتنی بر فناوری «وب دو» فعالیت می‌کنند و با اجتماع گرایی مجازی نقش اساسی در معادلات رسانه‌ای جهان بازی می‌کنند. فیس‌بوک جزو یکی از مهم‌ترین و پرکاربرد‌ترین شبکه‌های اجتماعی مجازی است. از طرفی سرمایه اجتماعی، دامنه کاربرد و پژوهش بالقوه گستردهای دارد. مفهوم سرمایه اجتماعی به طور روز افزون در حال گسترش است. این عبارت که در سال‌های اخیر وارد حوزه علوم اجتماعی شده است، دریچه‌ی تازه‌ایی را در تحلیل و علت‌یابی مسائل اجتماعی گشوده است و گاهی در قلمرو رسانه‌های جمعی مطرح می‌شود. در این راستا لازم است تا تاثیر این دو امر مهم و گسترده، یعنی تاثیر فیس‌بوک را بر سرمایه اجتماعی بسنجیم. 

مقدمه: 

شبکه‌های اجتماعی دستاورد اینترنت و فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن می‌باشند. شبکه‌هایی که مبتنی بر فناوری «وب دو» فعالیت می‌کنند و با اجتماع گرایی مجازی نقش اساسی در معادلات رسانه‌ای جهان بازی می‌کنند. این شبکه‌ها، فضایی ایجاد کرده‌اند که کاربران می‌توانند به جبران محدودیت‌ها و موانع فضای واقعی زندگی بپردازند و بر سرمایه‌های مختلف، از قبیل؛ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... تاثیر به سزایی می‌گذارد. آنچه در این تحولات قابل توجه هست، نقش رسانه‌های ارتباط جمعی و به خصوص شبکه‌های اجتماعی مجازی از جمله فیس‌بوک در اطلاع رسانی و سرمایه اجتماعی است. از طرفی سرمایه اجتماعی نیز از مفاهیم نوینی است که امروزه در بررسیهای اقتصادی و اجتماعی جوامع مدرن مطرح گردیده است. مطالعات و تحقیقات وسیعی در این زمینه توسط صاحب نظران و دانشمندان صورت گرفته است. از آنجا که شبکه‌های اجتماعی مجازی و سرمایه اجتماعی در کشور دارای اهمیتی فزاینده است، بهتر است اهمیت تاثیر این شبکه‌های اجتماعی مجازی، به طور خاص فیس‌بوک را بر سرمایه اجتماعی بررسی کنیم. لذا این مهم به عنوان موضوع مقاله انتخاب گردید. 

 شبکه‌های اجتماعی مجازی: 

از زمان فردیناند تونیس و تلاش وی در تعریف دو گونه تجمع انسانی یعنی «اجتماع» و «جامعه» به بعد، همه متفکران علوم اجتماعی، موارد زیر را به عنوان ویژگی‌های بنیادین «اجتماع» پذیرفتند. (بروگمن، ۷۰: ۱۳۸۹) 

ویژگی‌های بنیادین اجتماع شامل موارد زیر است: 

ـ رو در رو بودن 

ـ محدودیت تعداد 

ـ ابتناء بر روابط عاطفی و نه روابط عقلانی (ه‌مان) 

 شبکه‌های اجتماعی، در حقیقت، مجموعه‌ای از وبسایت‌های می‌تنی بر «فناوری‌های وب۲» است که با قابلیت ایجاد شبکه و ارتباطات مجازی تعاملی در فضای سایبر، به تاثیرگذاری برسایت‌های رسمی می‌پردازند. فیس‌بوک، توئی‌تر، فرندفیدز، بالا‌ترین، بازنگار، دیگ، دلشیز، گروه‌های ایمیلی و بلاگ‌ها، چت‌روم‌ها و فروم‌ها از جمله سایت‌هایی هستند که قابلیت شبکه سازی وسیعی را در اینترنت ایجاد کرده‌اند. در سال‌های اخیر «شبکه‌های اجتماعی مجازی» با سرعتی بی‌نظیر گسترش یافته‌اند. در واقع شبکه‌های اجتماعی مانند: مای اسپیس، فیس‌بوک، اورکات و... بستری جدید برای ایجاد شبکه‌های مجازی میان افراد هستند و در مدت زمانی کوتاه به سرعت رشد کرده‌اند. (الکساندر، ۳۸: ۲۰۰۸) 

مفهوم شبکه‌های اجتماعی: 

مفهوم شبکه اجتماعی نخستین بار در سال ۱۹۴۰در انسان‌شناسی توسط براون معرفی شد. سپس در اواسط دهه ۱۹۵۰ این مفهوم توسط بات و بارنز مورد استفاده قرار گرفت. یک شبکه اجتماعی، یک ساختار متمرکز اجتماعی است که از گره‌هایی، اغلب به عنوان فرد یا سازمان، تشکیل شده است. این گره‌ها، توسط یک یا چند نوع خاص از وابستگی بهم متصل می‌شوند. مثال‌هایی از وابستگی‌ها شامل؛ اشتراکات، علائق، ایده‌ها، دوستی، خویشاوندی، لینک‌های وب، مسافرت قیمت‌ها، الهامات، ایده‌ها و تبادلات مالی، تجاری، سرایت بیماری‌ها (اپیدمولوژی) یا مسیرهای هواپیمایی است. ساختارهای حاصل از شبکه‌های اجتماعی، اغلب بسیار پیچیده هستند (چلبی، ۱۰: ۱۳۷۳). 

تاریخچه فیس‌بوک: 

فیس‌بوک، یک سایت شبکه اجتماعی است که از سوی سازنده جوان خود، «مارک زاکربرگ» در ۴ فوریه سال ۲۰۰۴ میلادی، در دانشگاه هاروارد آمریکا راه اندازی شد. شعبه مرکزی فیس‌بوک، در کالیفرنیا قرار دارد و از قوانین دولت آمریکا پیروی می‌کند. این سابت اکنون از نظر تعداد کاربر عضو و از نظر کار‌شناسان، در زمینه سایت‌های اجتماعی، بر‌تر از دیگر شبکه‌های اجتماعی است. طبق آمار ارایه شده از سوی سایت فیس‌بوک تا پایان سال ۲۰۱۰ این سایت در سراسر جهان بیش از ۵۰۰ میلیون کاربر خواهد داشت. (منوریان، ۴۲: ۱۳۸۸) 

قابلیت‌های فیس‌بوک: 

 در این وب سایت کاربران می‌توانند مانند یک کامپیو‌تر شخصی، برنامه‌هایی روی آن نصب یا حذف کنند. اشتراک فایل، قراردادن فایل‌های تصویری، ویدئویی، صوتی و انجام تبلیغات و غیره از جمله دیگر قابلیت‌های ارائه شده در این سایت است. هرچند نمی‌توان از مهم‌ترین کاربرد آن یعنی دوست یابی چشم پوشی کرد. اکثر قریب به اتفاق اعضای فیس‌بوک علاوه بر بهره گیری از سایر امکانات موجود در این سایت، از این ویژگی مهم صرف نظر نمی‌نمایند و هدف عمده از فیس‌بوک، که‌‌ همان تعامل اینترنتی کاربران می‌باشد را محقق می‌نمایند. (عاملی، ۱۰۴: ۱۳۸۸) 

محیط فیس‌بوک در واقع مجلسی از دوستان و آشنایان یک کاربر به شمار می‌آید. فیس‌بوک با ارائه امکان عضوگیری در تعداد بالا، به کاربران اجازه می‌دهد تا در هر لحظه دوستان جدیدی را به مجموعه دوستان خود اضافه کنند. کاربران در فیس‌بوک دارای یک صفحه شخصی هستند. آن‌ها می‌توانند گروه تاسیس کنند و یا در گروه‌های دیگر عضو شوند. کاربران می‌توانند برای خود آلبوم عکس انتخاب کنند و افرادی را به لیست دوستانشان اضافه کنند. تنظیمات و امکاناتی در صفحه اصلی فیس‌بوک هر کاربر وجود دارد، که یکی از آن‌ها؛ پروفایل کاربران است. (همان: ۱۰۵) 

پروفایل هرکاربر شامل ۶ بخش مجزا است: 

۱- اطلاعات پایه

۲- تماس

۳- شخصی

۴- حرفه

۵- دوره‌ها

۶- تصویر (همان) 

کاربران می‌توانند اطلاعاتی پیرامون شهر محل زندگی، اقامتگاه فعلیشان، منافع شخصی، اطلاعات شغلی و یا عکس‌های توصیفی از خودشان را نیز در پروفایل خود قرار دهند که البته در هر زمانی و بدون اطلاع قبلی و به صلاحدید کاربر امکان تغییر، اصلاح، اضافه و یا حذف بخشی از مطالب امکان پذیر است (همان: ۱۰۶) 

با توجه به حجم اطلاعاتی که هر کاربر می‌بایست برای عضو شدن در این سایت بیان نماید و همچنین مطالب گفته شده، محرمانه ماندن اطلاعات وارد شده از دغدغه‌های اصلی کاربران این سایت محسوب می‌شود که طی تحقیقات «جونز وسولترن» تحت عنوان «فیس‌بوک: تهدید حریم خصوصی» به صراحت اعلام می‌شود که «فیس‌بوک هیچ مسئولیتی در قبال هرگونه خطا، حذف، آسیب و یا مرگ انسان‌ها، نتایج استفاده اشخاص از وب سایت، شامل هرپستی در این وب سایت یا تعامل بین استفاده کنندگان وب سایت چه به صورت آفلاین و چه به صورت آنلاین سرقت یا تخریب، ایجاد نقص فنی برای شبکه‌های تلفن و یا هر خط، سرویس دهندگان، تجهیزات کامپیو‌تر، سوءاستفاده از ایمیل کاربران و یا تغییر کاربر را برعهده نمی‌گیرد و کاربران همواره در معرض خطر قرار دارند». (همان) 

تاریخچه سرمایه اجتماعی: 

هر یک از دانشمندان از منظری خاص به مقوله سنجش سرمایه اجتماعی پرداخته‌اند. سوابق و پیشینه مفهوم سرمایه اجتماعی در آرای اندیشمندان متأخر و کلاسیک چون؛ لان وین‌تر، کارل مارکس، جورج زیمل، امیل دورکیم، تالکوت پارسونز، مارکس وبر، فرانسیس فوکویاما، گلن لوری، ایوان لایت، جیمزکلمن، پیر بوردیو، رابرت پانتام، کر یشنا، داگلاس نورث، دوتوکویل،‌گری بکر، اولسون، دنیس مولر، نشان می‌دهد هر یک از منظری به سرمایه اجتماعی پرداخته‌اند. اما به طور کلی برآنچه وفاقی نسبی وجود دارد، این است که استفاده از این واژه اول بار در معنایی که امروز با آن سر و کار داریم به سال ۱۹۱۶ و به «نوشته‌های لیداجی هانیفان، سرپرست وقت مدارس ویرجینای غربی در آمریکا باز می‌گردد. او در توضیح اهمیت مشارکت در تقویت حاصل کار مدرسه، مفهوم سرمایه اجتماعی را مطرح کرده است.» (تاجبخش۵۳۴: ۱۳۸۴) 

بعد از هانیفان، اندیشه سرمایه اجتماعی تا چندین دهه ناپدید شد؛ ولی در دهه ۱۹۵۰، گروهی از جامعه‌شناسان شهری کانادایی (و...)، در دهه ۱۹۶۰ یک نظریه‌پرداز مبادله (هومانس، ۱۹۶۱) و در دهه ۱۹۷۰ اقتصاددانی به نام لوری آن را دوباره احیا کردند. فرانسیس فوکویاما نیز در کتاب «پایان نظم (سرمایه اجتماعی و حفظ آن)» مبنای استفاده از اصطلاح سرمایه اجتماعی را به دهه ۶۰ میلادی باز گرداند. او متذکر می‌شود که اصطلاح سرمایه اجتماعی تا آنجا که من از آن آگاه شدم، نخستین بار در اثر کلاسیک جین جاکوب؛ «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی» به کار رفته است که درآن، توضیح داده بود که شبکه‌های اجتماعی فشرده در محدوده‌های قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرایم خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروی انتظامی، مسئولیت بیش تری از خود نشان دادند. (همان) 

اثرات روحی- روانی استفاده از فیس‌بوک بر مردم: 

تاثیر فیس‌بوک را بر زندگی ماشینی و کامپیوتری مردم به خصوص نسل جوان نمی‌توان انکار کرد. جوانان با فیس‌بوک می‌خوابند و بیدار می‌شوند، این وب سایت اولین جایی است که معمولا توسط اکثر جوانان مورد بازدید قرار می‌گیرد. امکانات این وب سایت نظیر امکان گفت‌و‌گوی آنلاین با دوستان، به اشتراک گذاردن عکس و آلبوم، اعلان کنسرت‌ها و برنامه‌های اجتماعی و همچنین سرویس امکان نما و... زندگی مردم را طوری تحت تاثیر قرار داده است که حتی برخی برآورده شدن نیاز ارتباطات روزمره خود را بر روی آن جست‌و‌جو می‌کنند. (جانسون، ۱۶: ۲۰۰۷) 

یکی دیگر از دلایل اعتیاد به فیس‌بوک و یا به عبارت دیگر موفقیت فیس‌بوک در جلب مردم را می‌توان گسترش زندگی ماشینی، افزایش فاصله و محدودیت‌های اجتماعی نامید. با فیس‌بوک دیگر نگران دوری از دوستان نیستید، با آن‌ها در تماس هستید و از رویدادهای مختلف آگاه می‌شوید. محدودیت بین جوانان که توسط خانواده‌ها و اجتماع ایجاد می‌شوند، رنگ باخته و دیگر در فیس‌بوک معنا ندارند زیرا که کنترلی برای آن نیست. با نگاهی اجمالی به موارد بالا و کمی تامل می‌توانید به تغییرات ندریجی اما بسیار جدی در زندگیمان بیشتر پی ببریم. (همان) 

تعریف سرمایه اجتماعی: 

سرمایه اجتماعی عمدتا مبتنی بر عوامل فرهنگی و اجتماعی بوده و شناخت آن به عنوان یک نوع سرمایه چه در سطح مدیریت کلان توسعه کشور‌ها و چه در سطح مدیریت سازمان‌ها و بنگاه‌ها می‌توان شناخت جدیدی را از سیستم‌های اقتصادی- اجتماعی ایجاد کرده و مدیران را در مدیریت بهتر سیستم ما یاری کند (علوی، ۳۴: ۱۳۸۰) 

به عبارت دیگر سرمایه اجتماعی را می‌توان حاصل روابط مثبتی در جامعه دانست و آن را به مجموع منابعی که در ذات روابط سازمان اجتماعی به وجود می‌آیند و زندگی اجتماعی را مطلوب‌تر می‌سازند، اطلاق کرد. (طلوعی. کاوسی، ۲۰: ۱۳۸۵) 

وین‌تر معتقد است یک تعریف مستدل و مورد توافق از مفهوم سرمایه اجتماعی وجود دارد. او یک تعریف کاربردی مانند «روابط اجتماعی، که به نفع طرفین می‌باشد و به وسیله معیارهای اعتماد و تعامل متقابل توصیف می‌شود» را ارائه می‌نماید. این تعریف در برگیرنده ارتباطات دوطرفه، مفروضات و انتظارات نهفته در وظایفی که مردم، گروه‌ها و مؤسسات نسبت به یکدیگر دارند، می‌باشد. تا زمانی که دلایلی مغایر با این تعریف ارائه نشده، این تعریف به عنوان یک تعریف کاربردی مورد استفاده قرار می‌گیرد. (صالحی امیری. کاوسی، ۴۵: ۱۳۸۷) 

در کل می‌توان این تعریف را ارائه داد: «سرمایه اجتماعی پدیده‌ای است غیر رسمی که در روابط اجتماعی گروهی از افراد بر اساس مشارکت، همبستگی، اعتماد متقابل بعنوان ارزش رخ نشان می‌دهد و جریان آن منافع مشترک افراد ذینفع را تضمین و هزینه‌های زمانی و مادی را در مدیریت‌های سیستم کاهش می‌دهد». (رحمانی. کاوسی، ۳۹: ۱۳۸۷) 

مفهوم سرمایه اجتماعی: 

مفهوم سرمایه معادل مفهوم دارایی است و اصطلاحی است که از علوم اقتصادی به عاریت گرفته شده است. وقتی از سرمایه فردی صحبت می‌شود، بلافاصله دارایی‌ها یعنی سرمایه‌های اقتصادی وی تداعی می‌شود. سرمایه اجتماعی نیز بر وجود نوعی دارایی غیرملموس و غیراقتصادی دلالت می‌کند که ریشه در روابط اجتماعی افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها دارد. در واقع، کیفیت و کمیت همین روابط اجتماعی است که دارایی و سرمایه اجتماعی افراد را تشکیل می‌دهد. سرمایه دار‌ترین، افراد و جوامع آنهایی هستند که از بیشترین سطح روابط اجتماعی پایدار و مؤثر و ارتباطات شبکه‌ای در جهت دست یابی به پیشرفت برخوردارند. (تاجبخش، ۱۴۷: ۱۳۸۴) 

ابعاد سرمایه اجتماعی: 

 سرمایه اجتماعی از نظر برخی دانشمندان شامل این ابعاد می‌باشد: 

۱- اعتماد (اجتماعی – بین نژاد‌ها) ۲- مشارکت (سیاسی - مدنی) ۳-عضویت در گروه‌های اجتماعی ۴- ادیان و مذاهب (ه‌مان: ۳۵) 

نوع دوستی، صداقت، وفای به عهد، قانون مداری و صلح دوستی را از مولفه‌های تشکیل دهنده سرمایه اجتماعی بر می‌شمارند. با این حال بایستی بر مشارکت و اعتماد عمومی بیش از سایر مولفه‌ها تاکید کرد با این همه و متناسب با تعریف و ابعاد سرمایه اجتماعی، دسترسی به اطلاعات و میزان اطلاع رسانی در سطح جامعه، تحمل پذیری نسبت به تنوع و تکثر، ارزشمند دانستن زندگی، آگاهی عمومی و پای بندی حکومت به قانون و مقررات، احترام به حقوق شهروندان، احساس وفاداری به تفکر عقلایی و نظم پذیری، کارآمدی حکومت، فساد در سطح حاکمیت و جامعه و شرکت در انتخابات و روزنامه خواندن. هر یک از این عوامل به نوعی مؤثر در سرمایه اجتماعی می‌باشد و هر یک از صاحب نظران به تعدادی از این عوامل اشاره کرده‌اند. (طلوعی. کاوسی، ۴۶: ۱۳۸۵) 

 «رابرت پاتنام» شبکه‌ها، هنجارهای معامله متقابل و اعتماد اجتماعی را به عنوان عناصر سرمایه اجتماعی مطرح نموده و «جیمز کلمن» نیز عوامل کمک ایدئولوژی، اطلاعات و هنجار‌ها را سبب ایجاد و گسترش سرمایه اجتماعی می‌داند. در یک تحقیق پیمایشی پیرامون اندازه گیری سرمایه اجتماعی در پنج ناحیه محلی در استرالیا هشت عنصر ذیل شناسایی و تعریف شده است. (همان) 

نظریات پاتنام: 

در دیدگاه پاتنام سرمایه اجتماعی آن دسته از ویژگی‌های سازمان اجتماعی است که هماهنگی و همکاری را برای سود متقابل تسهیل می‌کند. اشکال سرمایه اجتماعی منابع اخلاقی کلی یک جامعه را تشکیل می‌دهند. به طور کلی سرمایه اجتماعی را می‌توان از نظر پانتام به سه بخش اصلی تقسیم کرد: ۱- اعتماد ۲ –هنجار‌ها و الزامات اجتماعی ۳- شبکه‌های اجتماعی. (رحمانی. کاوسی، ۴۶: ۱۳۸۷). 

تئوری سرمایه اجتماعی پاتنام می‌گوید؛ یک وجه سرمایه اجتماعی را می‌توان شبکه اجتماعی دانست که بر اساس هنجار‌های متقابل، کمک‌های متقابل و اعتماد شکل گرفته است. این شبکه اجتماعی دارای ارزش واقعی برای تمام کسانی است که عضو این شبکه هستند. عضو یک شبکه اجتماعی بودن ارزش‌های فردی و گروهی را اعتلا می‌دهد و خود تبدیل به یک ارزش می‌شود، اما در عین حال این سرمایه ابزاری و یا سرمایه شخصی (تحصیلات و هنر‌ها) که دارای ارزش‌های مختلف (از مثبت تا منفی) هستند، می‌توانند چهره‌های متضادی از خود ارائه دهند. (توسلی. موسوی ۸۴: ۱۳۸۲) 

اگر چه بحث در خصوص نفوذ و تأثیر اینترنت بر سرمایه اجتماعی در جریان است، اما طرح واضح و شفافی تاکنون بدست نیامده است. تا این اواخر، بیشتر بحث‌ها بدون اطلاعات نظامند انجام گرفته است. پوتنام معتقد است که تغییرات و رشد روزافزون تکنولوژی و فن آوری رسانه‌ها، به ویژه افزایش سرگرمی‌های تلویزیون به عنوان منبع اصلی تن آسایی آمریکائیان است. او تلویزیون را مجرم اصلی در انزوای تدریجی آمریکایی‌ها و تحلیل» سرمایه اجتماعی» (این امر موجب قطع جریان اجتماع می‌شود)، می‌داند. چنین انتقادی اکنون در ارتباط با اینترنت مطرح می‌شود. (همان: ۸۵) 

اگر مردم در عوض رفتن به رستوران در خانه‌هایشان بمانند، از این رو احتمالا به استفاده اینترنت جهت سفارش غذا روی خواهند آورد. علاوه بر این می‌توانند به چت (گفتگوی اینترنتی)، ارسال ایمیل (پست الکترونیکی)، بحث با گروه‌هایی نظیر «گروه‌های خبری» یا لیست سرویس دهنده‌ها «بپردازند. بدین ترتیب، جبنشی در روابط اجتماعی ازمکان‌های عمومی گرفته تا خانه‌های شخصی به وجود خواهد آمد. با توجه به این موضوع که تا سال ۲۰۰۰ بیش از نیمی (۵۶ درصد) از آمریکایی‌ها به اینترنت دسترسی داشتند، می‌توان گفت که توسعه سریع اینترنت، امید بزرگی برای اجتماع خلق کرده است». (ه‌مان) 

پاتنام می‌گوید: «فن‌آوری نقشی اساسی در خصوصی شدن فزاینده‌ی تجربه دارد، که به نوبه‌ی خود به شکل گیری جامعه‌ای متفرق و بی‌سامان منجر می‌شود. جامعه‌ای که در آن حفظ روابط سنتی و خانوادگی بسیار دشوار است. روابط بین انسان‌ها متزلزل‌تر می‌شود. این امر به صورت فزاینده ایی در میان نسل جوان رو به رشد ا ست.» 

پاتنام معتقد است جامعه‌ی آمریکایی به سوی آنچه او آن را «بولینگ یک نفره» یا به عبارتی تنها بازی کردن می‌خواند، گرایش دارد. (همان: ۸۶) 

پاتنام اصطلاح «بولینگ یک نفره» را برای اولین بار، در عنوان مقاله‌ای در یک نشریه‌ی گمنام در سال ۱۹۹۵ به کار برد و توجه بسیاری را به خود جلب کرد. او بار دیگر این عنوان را برای کتاب مفصل و معروف خود در زمینه سرمایه اجتماعی استفاده کرد. پوتنام بر اساس مطالعات و شواهد عینی در خصوص تنها بازی کردن تعداد زیادی از افراد در باشگاه‌ها، این ایده را به وجود آورد که مردم به تدریج به سوی انزوا طلبی و بی‌علاقگی به شراکت در کارهای اجتماعی و گروهی کشیده شده‌اند و تنها بودن و تنها بازی کردن را ترجیح می‌دهند. پوتنام بر این باور است که صرف وقت در پای رسانه‌های جمعی به ویژه تلویزیون انسان را از اندیشیدن به موضوع‌های جدی اجتماعی باز می‌دارد. نمونه‌هایی از قبیل کاهش کارهای داوطلبانه اجتماعی و خدمت به انسان‌های نیازمند ناشی از همین دل مشغولی‌های بیش از اندازه‌ی مردم به برنامه‌های تلویزیونی، رادیو و به خصوص اینترنت است. آنچه را که رسانه‌ها به مردم انتقال می‌دهند بازتاب این ًظاهرا نکته است که ما چه تصویری از خود به عنوان یک شهروند داریم. (همان) 

اگر یک رسانه این تصویر را در ذهن مردم جا بگذارد که دیگران نه تنها از پرداخت مالیات خوداری می‌کنند، بلکه، برای دریافت کمک‌های اجتماعی از دولت، تقلب نیز می‌کنند، در آن صورت بقیه‌ی مردم نیز به این فکر می‌افتند که لزومی ندارد از خود نسبت به وظایف اجتماعی صداقت نشان دهند. استفاده مؤثر از رسانه‌های ارتباطی در دنیای امروزی، نقش بسیار مؤثر آن را آشکار خواهد کرد. حتی درسطح سازمانی نیز استفاده از نشریات و خبرنامه‌های داخلی، پوستر‌ها، فیلم‌ها، شبکه‌های رایانه‌ای و حتی اینترنت نیز در تقویت این مؤلفه‌های فرهنگی بسیار مفید است. (همان: ۸۷). 

نقش و اهمیت سرمایه اجتماعی در زندگی مردم: 

امروزه سرمایه اجتماعی، نقشی بسیار مهم‌تر از سرمایه فیزیکی و انسانی در جوامع ایفا می‌کند و شبکه‌های روابط جمعی انسجام بخش میان انسان‌ها و سازمان هاست. در غیاب سرمایه اجتماعی، سایر سرمایه‌ها اثر بخشی خود را از دست می‌دهند و بدون سرمایه اجتماعی، پیمودن راه‌های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار و دشوار می‌شود. (تاج بخش، ۴۸: ۱۳۸۴) 

سرمایه اجتماعی دامنه کاربرد و پژوهش بالقوه گسترده‌ای دارد و از ملاحظات نظری، تاریخی و فلسفی در رشته‌های مختلف علوم اجتماعی همچون جامعه‌شناسی، اقتصاد و تاریخ گرفته تا ایجاد شاخص‌های مناسب برای شرایط مختلف، مشکلات حوزه‌های گوناگون همچون بهداشت خانواده، آموزش، سیاست گذاری، سازمان‌های غیر دولتی، تصمیم گیری‌های جمعی، تأمین اجتماعی و همچنین طیف وسیعی از شرایط تجربی که می‌توان به مطالعه سرمایه اجتماعی درآن پرداخت؛ یعنی شهر‌ها و روستا‌ها، کشور‌ها و فرهنگ‌های مختلف را در ر می‌گیرد. (همان) 

 سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد و شبکه‌های تعاملی که می‌تواند با تسهیل اقدامات هماهنگ، کارآیی گروه را در دستیابی به برخی اهداف خود بهبود بخشد. تقش چشمگیر سرمایه اجتماعی و نحوه حضور آن در زندگی کنشگران اجتماعی به عنوان راه درمانی برای مشکل تولید کالاهای عمومی توجه بسیاری از جامعه‌شناسان را به خود جلب کرد. (همان) 

بر اساس تحقیقی که در سال ۱۹۹۸ توسط مرکز توسعه نیروی کار انجام شد، ۷۰ درصد دانشی که در محیط‌های کاری آموخته می‌شود توسط رابطه غیر رسمی منتقل می‌گردد. شرکت‌های هوشمند بر دانش مورد نیاز شرکت تسلط پیدا کرده، با ایجاد سرمایه‌های اجتماعی به عنوان یک شایستگی سازمانی، این دانش را به مرحله اجرا می‌گذارند. این فرهنگ سازمانی با آموزش، مشاوره و نظارت، تقسیم نظریات خوب و همکاری و تشریک مساعی به جای رقابت با یکدیگر، باعث افزایش میزان یادگیری می‌شوند (جفری ففر و رابرت ساتن، ۱۸: ۱۳۸۵). 

نقش رسانه‌های جمعی در سرمایة اجتماعی، قدرت و امنیت از دیدگاه نظریه پردازان: اگر چه فوکویاما، از دین، ایدئولوژی، آموزش و پرورش به عنوان منابع سرمایةاجتماعی یاد کرد، اما آنتونی گیدنز و تاجفل از رسانه‌های جمعی و همگانی به عنوانابزارهای اشاعة سرمایه اجتماعی یاد می‌کنند. در واقع رسانه‌های همگانی ابزارشناسایی، استمرار و ترویج و یا حفظ و انتقال سرمایه‌های اجتماعی جامعه هستند. با عنایت به تعریف سرمایة اجتماعی، طبیعی استکه رسانه‌های جمعی در آرایش فکری نیروهای مختلف اجتماع در عرصه‌های مختلف حیاتاجتماعی، صاحب موقعیت ممتازی در اثرگذاری باشد. به طور کلی ظهوررسانه‌های همگانی سبب کاهش رشد سریع اعتماد مبتنی بر اوهام شد. (کلمن، ۹۶: ۱۳۷۷). 

مسئله دیگری که باید به آن توجه کنیم، گسترش جنبه‌ها و ابعاد مفهوم امنیت است. این مسئله به حوزة داخلی هم سرایت پیدا کرده و عدی خارج امنیت از حالت تک بعدی شده و از حالت صرف امنیت نظامی به ابعاد دیگری همچون امنیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... نیز بسط یافته است. در بسط و گسترش ابعاد امنیت، عوامل زیادی دخیل بوده‌اند که از مهم‌ترین این عوامل می‌توان به پیدایش و رشد رسانه‌های جمعی و تأثیر این رسانه‌ها در رشد افکار عمومی و به چالش کشیدن قدرت دولت‌ها و یا برعکس، ازدیاد قدرت دولت‌ها اشاره کرد (همان: ۱۲۷). 

اهمیت روز افزون رسانه‌ها در ساز وکار تحولات اجتماعی وسیاسی از ماهیت این ابزار ناشی می‌شود، زیرا اطلاعات در جهان معاصر از منابع قدرت قلمداد می‌شوند. امروزه نقش اطلاعات در ساز و کارهای تصمیم گیری از اهمیت بالایی برخوردار است و همین، نقطة تلاقی رسانه و قدرت را شکل می‌دهد. در طلیعة قرنی که اطلاعات جایگاه ابزار رسانه مخصوصاً به مثابه‌ی منبع اولیه و مهم قدرت مطرح است، حساسیت بالایی دارد. (همان). 

اگر در برداشتی وسیع، امنیت را پویایی و پایداری ارزش‌ها و هنجار‌ها در اشکال انتزاعی و انضمامی آن بدانیم، با توجه به تأثیر مستقیم و غیرمستقیم اطلاعات و تأثیر پنهان و آشکار رسانه درشکل دهی وتحول ارزش‌ها و هنجار‌ها، به راحتی می‌توان از آثار ناشی از تولد رسانه‌های تازه بر امنیت ملی سخن گفت. این ارتباط در صورتی که در چارچوب الگویی خاص به تعریف درآید، پویایی و بالندگی هر دو عامل یعنی رسانه و امنیت را در پی خواهد آورد. (ه‌مان: ۱۲۸). 

نقش فیس‌بوک در تحکیم سرمایه‌های اجتماعی: در پی پژوهش‌هایی همچون «عبور از مرز‌ها» هویت و مدیریت روابط دانشجویان در فیس‌بوک»، بیان شده است که برخی از دانشجویان اعلام نموده‌اند که فیس‌بوک در نگرش آنان نسبت به اساتید خود اثری مثبت داشته است و در تحقیق جامع «الیسون، کلیف واستینفیلد»، تحت عنوان «مزایای فیس‌بوک دوستان: سرمایه اجتماعی و استفاده دانشجویان دانشگاه از سایت‌های شبکه اجتماعی آن لاین»، درمیان۲۸۶ دانشجوی مقطع کار‌شناسی، میان استفاده از فیس‌بوک و سه نوع سرمایه اجتماعی رابطه قوی برقرار است و همچنین میان اقدامات این سایت که در جهت سلامت روانی کاربران می‌باشد ارتباط معناداری وجود دارد و می‌تواند در افزایش اعتماد به نفس و رضایت از زندگی کاربران کم تجربه اثرگذار باشد (بابائی، ۷۹: ۱۳۹۰) 

سرمایه اجتماعی نشان دهنده روابط محکم فرد با خانواده و دوستان نزدیک اوست که ممکن است در موقعیت متفاوت به حمایت عاطفی و یا دسترسی به منابع کمیاب را باعث شود. سرمایه اجتماعی و به تبع آن تعامل‌ها و مشارکت‌های اجتماعی شکل می‌گیرد و تا تقویت هرچه بیشتر آن علاوه بر گستردگی دامنه ارتباط کاربر به طور بالقوه، منافع مورد نظر سایت نیر تامین می‌گردد. اما در تعامل، وجود ارتباط در چنین فضای مجازی این امکان را برای فرد فراهم می‌نماید که تصویری از خود ارائه دهد که بنا بر گفته «آلفرد روزنبرگ» «خود دلخواه» اوست؛ به عبارتی تصویری که دوست داریم از خود داشته باشیم. (همان) 

گافمن هم تصریح کرده است که در حین ارائه خود به دیگران، مجری تلاش می‌نماید تا بالا‌ترین کنترل را بر فرد مقابل داشته باشد تا بتواند ویژگیهای برخلاف نسخه ایده آل از خود را، در ذهن ا به حداقل برساند، امری که در ارتباط‌های این چنینی امکان پذیر است. (همان) 

علاوه بر موارد بیان شده می‌توان این ادعا را مطرح نمود؛ ایجاد ارتباط توسط کامپیو‌تر از میزان روابط چهره به چهره افراد می‌کاهد تا آنجا که در برخی موارد محققان از اصطلاح «دوستی بیمارگونه» استفاده می‌نمایند؛ در این وضعیت فرد به دلیل استفاده از ایمیل و پیام‌های فوری و از دست دادن ارتباط با دوستان قدیمی خود دچار پریشانی می‌گردد و همین امر در دراز مدت، زمینه را برای تشدید فردیت و عدم هماهنگی میان علایق و ارزشهای فرد و جامعه را باعث می‌شود، که می‌تواند سرمایه اجتماعی افراد- مهم‌ترین دارایی فرد برای ادامه زندگی در جامعه- را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. (ه‌مان) 

 به عبارتی اتکا به ایجاد و ادامه روابط توسط کامپیو‌تر و خصوصا فیس‌بوک را می‌توان به لبه تیز یک شمشیر تشیبه نمود؛ که فقط سلامت مستلزم استفاده درست و به جای آن است (ویکری، ۱۲۹: ۲۰۰۱) 

با توجه به مطالب بیان شده و گسترش روز افزون تعداد کاربران این سایت- طبق آخرین آمار که توسط خود سایت فیس‌بوک منتشر شده است، هر روز تعداد ۴۵۰ هزار نفر به این سایت می‌پیوندند که تنها نصفی از آنان دانشجویان و مابقی افراد مردم عادی که همه روزه با آن‌ها سروکار داریم، می‌باشند؛ (فیس‌بوک، ۲۰۰۹) 

نتیجه گیری: 

تغییرات کوتاه مدت در ساختارهای ارتباط، می‌تواند علت بسط یاقبض انواع اعتماد‌ها باشد. نفوذ و گسترش سینما، تلویزیون و سایر رسانه‌های همگانی درگروه‌های مختلف سنی سبب بسط اعتماد اجتماعی میان نسلی در حوزه‌های مختلففرهنگ، سیاست و اقتصاد مصرف شده است. رسانه‌های همگانی از روش‌های مختلف سببتقویت سرمایه‌های اجتماعی جامعه و به تبع آن افزایش قدرت نرم و امنیت ملی یک کشور می‌شوند. رسانه‌ها به‌‌ همان گونه که می‌توانند با کاربرد تاکتیک‌های مختلف به جنگ نرم در مقابل هدف مورد نظر خود بپردازند، با‌‌ همان تکنیک‌ها می‌توانند منابع قدرت نرم یک کشور یعنی کارآمدی حکومت، سرمایة اجتماعی، اقتدار، و جذابیت را تقویت کرده و با افزایش سطح رضایت، حساسیت و اعتماد سیاسی مردم میزان مشارکت نهادمند، مستمر و قانونی مردم را تصعید و مشروعیت دولت را افزایش دهند. 

 فیس‌بوک به واسطه دربرگیری جهانی عظیم، قادر است الگوهای انگیزشی و فرهنگی افراد را تغییر دهد. معیارهایی جدید را برای یکپارچگی و تجانس در جامعه ارائه دهد. اهداف جمعی اعضای عضو و به تبع آن بخش گسترده‌ای از جامعه را با توجه به اهداف و سیاست‌های خود تغییر دهد وزمینه انطباق آنان با اهداف و الگوهای جدید را فراهم می‌نماید. اگر نقش رسانه‌های جمعی و امروزه شبکه‌های اجتماعی را در ایجاد نگرش و دیدگاه‌ها فراموش نکنیم و در نظر داشته باشیم که بخشی از فعالیت‌های این قبیل رسانه‌ها، بیان، توسعه و پخش نظرات بر اساس روابط درون سازمانی خود می‌باشد، می‌توانیم به این امر اذعان داشته باشیم که فیس‌بوک قدرتی است که مناسبات اجتماعی حاکم میان افراد را تغییر می‌دهد. ارتباط‌هایی که توسط این فضای مجازی شکل می‌گیرد و به سرعت توسعه می‌یابد، در زندگی جاری افراد و در‌‌نهایت در سرمایه اجتماعی تغییراتی شگرف را باعث می‌شود.