چکیده: نویسنده، پس از بیان رویکردهاى گوناگون قرآن پژوهان غیر مسلمان نسبت به قرآن با عناوین: رویکرد تاریخى، زبان‌شناسانه‌، متنى، معنایى یا معنى‌شناسانه‌ و اسطوره‏اى، به معرفى ایزوتسو به عنوان قرآن‌پژوهی که با رویکرد زبان‏شناختى به مطالعه قرآن روى آورده پرداخته است. زندگى، مسافرت‌هاى علمى، عضویت در مجامع علمى، آثار و تألیفات ایزوتسو، عناوینى است که در این مقاله مطرح شده است. در پایان نویسنده به توضیح نوع کار ایزوتسو راجع به قرآن و منابع فکرى وى و فشرده دیدگاه او نسبت به نظام‏مندى مفاهیم قرآن مى‏پردازد. 

کلید واژه‏‌ها: ایزوتسو، معنى‏شناسى قرآن، رویکردهاى قرآن‌پژوهی، زبان‏شناسى قرآن و نظام‏مندى مفاهیم قرآن. 

از شمار دو چشم یک تن کم

وز شمار خرد هزاران بیش  (رودکی) 

رویکرد (approach) بیگانگان شرقی یا غربی به قرآن و علوم قرآنی و یا هر متن مقدس و رازناکی از چند روش کلی زیر خارج نیست: 

الف. رویکرد تاریخی (Historical) که به قرآن یا متن مورد نظر، به عنوان یک سند تاریخی می‌نگرد، مانند کاری که «نولدکه» و همکاران او «فردریک شوالی»، «برگشتراسر» و «آلویس اشپرنگر» درباره قرآن انجام دادند. 

ب. زبان‌شناسانه‌ (Linguistic)؛ مانند کار آرثور جفری در کتاب واژگان بیگانه و دیگران. ترجمه قرآن به زبان‌های بیگانه را نیز باید از قبیل برخورد زبان‌شناسانه‌ به حساب آورد. 

ج. برخورد متنی (Textual)؛ مانند تحقیقاتی که ایگناتس گلدزیهر درباره قرآن انجام داده است. کارهایی مانند تفسیر قرآن را نیز باید از قبیل نوعی برخورد متنی دانست. 

د. رویکرد معنایی یا معنی‌شناسانه‌ (Meaning). معنی‌شناسی (Semantic) یا علم دلالت لفظ بر معنی از شعب و شاخه‌های رشته زبان‌شناسی است. 

هـ. نگاه و برخورد اسطوره‌ای (Mythology) که این فکر نسب به اندیشه‌های اگوست کنت می‌برد و برخوردی اسطوره زدایانه دارد (Demythologizing) مانند کاری که رودلف بولتمان در الهیات مسیحی انجام داده است. 

در اینجا به شرح و توضیح بخش معنی‌شناسی بسنده خواهیم کرد: 

دانش زبان‌شناسی (Linguistic) در بین علوم مانند مکنده‌ای است که همه چیز را به دنبال خود می‌کشد و فراورده‌هایی ژرف و ریشه دار از زبان، فرهنگ، آداب و رسوم کهن را برای عصر‌ها بعدی به ارمغان می‌برد. از شاخه‌های دانش زبان‌شناسی، سمانتیک یا دلالت لفظ بر یک یا چند معنی است که خود به انواع گوناگون تقسیم می‌پذیرد. یکی از دانشمندان علوم قرآنی که با استفاده از این رشته به کشفیات درخور توجهی نایل گردیده، پروفسور ایزوتسو است که اینک درباره او نکاتی خواهد آمد: 

الف. زندگی 

پروفسور توشیهیکو ایزوتسو اسلام‌شناس معروف ژاپنی در چهارم مه سال ۱۹۱۴ در توکیو از مادر بزاد. در سال ۱۹۳۷ از دانشگاه کیو (Keio) که یکی از بهترین دانشگاه‌های غیردولتی ژاپن است فارغ التحصیل شد. وی در دانشکده ادبیات، در رشته زبان‌شناسی تحصیل کرد و بعد از گرفتن دکتری در همین دانشکده به تدریس زبان‌شناسی و فلسفه زبان پرداخت. از‌‌ همان ابتدا به فلسفه علاقمند بود؛ بویژه به فلسفه زبان. علاوه بر فلسفه زبان به یونانی قدیم نیز تدریس می‌کرد. در بیست سالگی به فراگیری زبان عربی پرداخت و سپس با آمدن عالمی تاتاری به نام موسی جارالله (متولد ۱۸۷۸ میلادی /۱۲۹۵قمری) در روستوف دون روسیه، زبان عربی را به خوبی فراگرفت. 

ایزوتسو به بیشتر زبان‌های زنده دنیا تسلط داشت. از جمله انگلیسی، فرانسه، آلمانی، لاتینی، ایتالیایی، اسپانیایی و روسی که بعضی از آن‌ها را در دبیرستان و پاره‌ای دیگر را در دوران دانشگاه یادگرفت. او علاوه بر این زبان‌ها، عبری، چینی قدیم، چینی جدید، سانسکریت، فارسی، ترکی و ادبیات روسی را نیز می‌دانست. 

ب. مسافرت‌های علمی

در سال ۱۹۵۹ او برای نخستین بار از ژاپن خارج شد. شش ماه در لبنان و یک سال در قاهره به سر برد. در مصر با محمد ابراهیم مدکور، مؤلف کتاب «فی الفلسفة الاسلامیة منهج و تطبیق» (چاپ شده در قاهره، ۱۹۴۷) آشنا گردید و در این سال‌ها عضو فرهنگستان زبان عربی (مجمع اللغة العربیة) قاهره شد. 

در سال ۱۹۶۱ به مونترال کانادا رفت و سیر جدیدی از مطالعات اسلامی خود را آغاز کرد. پروفسور ایزوتسو تا سال ۱۹۶۹ شش ماه در ژاپن و شش ماه در مونترال به سر می‌برد، ولی بعد تصمیم گرفت به ایران بیاید و رابطه‌اش را با ژاپن قطع کند. 

او درسال ۱۳۵۱ شمسی با حضور جمعی پنج نفره کتاب «فصوص الحکم» محیی الدین عربی را شرح می‌کرد. ۲

ج. عضویت در مجامع بین المللی

ایزوتسو در مجامع بین المللی زیر عضویت داشت: 

۱. فرهنگستان زبان و ادبیات عرب، قاهره (مصر) 

۲. مؤسسه بین المللی فلسفه، پاریس (فرانسه) 

۳. انجمن بین المللی فلسفه در قرون وسطی، لون (بلژیک) 

۴. انجمن کانادایی مطالعات تاریخ و فلسفه علوم، مونترال (کانادا) 

۵. مدرس کرسی ارانویس سوییس (Eranoslectur) از سال ۱۹۶۷ میلادی. 

د. آثار و تألیفات

۱. «تاریخ تفکر عربی». نخستین کتاب ایزوتسو است که در ۲۶ سالگی و به زبان ژاپنی نوشت. 

۲. «کتابی درباره فلسفه» که جنبه عرفانی دارد. او در این کتاب، بر فلسفه نوافلاطونی و عرفان یونانی تأکید کرد. 

این دومین کتاب او بود و در ۳۴ سالگی تألیف شد. 

۳. «محمد (ص)». این کتاب نخستین کتاب ایزوتسو در باب مطالعات اسلامی است و به زبان ژاپنی نوشته شده است. 

۴. ترجمه قرآن مجید به زبان ژاپنی از سال (۱۹۵۱ تا ۱۹۵۸) که بنا به گفته ایزوتسو از برکت همین ترجمه موفق به نگارش دو کتاب دیگر درباره قرآن شد که ذکر آن‌ها خواهد آمد. [اولین ترجمه قرآن به زبان ژاپنی (از انگلیسی) در سال ۱۹۲۹ چاپ و منتشر شد. این ترجمه توسط «ساکاموتوکی چی» صورت گرفت. ترجمه ایزوتسو همراه با شرح عربی و با کمک سه تن از دانشمندان نامدار انجام گرفت. ترجمه دیگری از قرآن در ژاپن به دست یک مترجم مسلمان به نام «می‌تارا یوایچی» انجام شد]. ۳

۵. «خدا و انسان در قرآن» (God and Man in the Koran)، که در سال ۱۹۶۴ در توکیو انتشار یافت. 

قسمتی از این کتاب به وسیله احمد آرام، با عنوان «ارتباط غیرزبانی میان خدا و انسان» ترجمه و همراه با جمله‌شناسی قرآن از مهندس بازرگان از سوی انتشارات بعثت در سال ۱۳۵۶ چاپ شد و سپس چاپ اول کتاب به طور کامل توسط احمد آرام ترجمه و در سال ۱۳۶۱ هجری شمسی از سوی شرکت سهامی انتشار منتشر گردید. چاپ دوم این اثر در زمستان ۶۸ از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی انجام شده است. این کتاب مشتمل بر ۳۲۲ صفحه بوده و در ۹ فصل نوشته شده است. 

۶. ساختمان معنایی مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن، که به زبان انگلیسی نوشته شده است. دو کتاب اخیر حاصل یادداشت‌هایی است که مؤلف در حین ترجمه قرآن برمی داشت. اولین ویرایش از این کتاب در ایران به سال ۱۳۶۰ و با ترجمه روان دکتر فریدون بدره‌ای صورت گرفت و انتشارات قلم آن را به گونه‌ای نازیبا و با حروف ماشین تحریری چاپ کرد و بعد در سال ۱۳۷۸ از سوی نشر فرزان روز به قلم مترجم یاد شده در ۵۲۲ صفحه و ۱۱فصل منتشر گردید. 

مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید، ترجمه‌ای است از: 

The structure of meaning in Ethics Religious concepts in Quran - Tokyo، ۱۹۵۹) 

عیب عمده ترجمه جدید این کتاب، نیاوردن کتابنامه فصل آخر است که امید می‌رود در چاپهای بعدی جبران شود. ۴

۷. «مفهوم ایمان در کلام اسلامی»، ترجمه زهرا پورسینا، چاپ اول، ۱۳۷۸، چاپ دوم ۱۳۸۰، انتشارات سروش، (۳۱۶ صفحه و ۱۱ فصل) 

The concept of Belief in Islamic theology، Tokyo ۱۹۶۵) 

۸. «زبان و جادو: مطالعاتی درباره نقش جادویی زبان»، (توکیو، دانشگاه کیو، ۱۹۵۶) 

Language and Magic، Studies in the Magical Function of speech

۹. «بررسی تطبیقی مفاهیم کلیدی فلسفی در تصوف و تائوئیسم»: 

Sufism and Taoism: A comparative study of key philosophical concepts، Tokyo ۱۹۶۶-۶۷) 

مترجم: دکتر محمدجواد گوهری، چاپ اول ۱۳۷۸، چاپ دوم ۱۳۷۹، انتشارات روزنه، (۵۴۰صفحه در سه بخش و ۳۴فصل). در این کتاب بحث بسیار عمیق و مقایسه‌ای بین عرفان ابن عربی با عقاید لائوتسه و چوانک تسو شده است. 

۱۰. مجموعه مقالات درباره فلسفه ذن: Towards a philosophy of Zen. 

۱۱. مجموعه مقالات درباره مفهوم وجود، شامل مقدمه انگلیسی بر تصحیح شرح منظومه حکیم ملاهادی سبزواری و چند سخنرانی دیگر به نام مفهوم وجود: The concept and Reality of Existence. این کتاب در ژاپن منتشر شد و به زبان فرانسه نیز ترجمه گردید. 

۱۲. بنیاد حکمت سبزواری. این کتاب که نخستین جلد از مجموعه سلسله دانش ایرانی است توسط دکتر سید جلال الدین مجتبوی، استاد فلسفه دانشگاه تهران ترجمه گردید و از سوی انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران به سال ۱۳۵۹شمسی منتشر شد. 

۱۳. تصحیح کتاب قبسات میرداماد؛ با همکاری دکتر مهدی محقق، دکتر موسوی بهبهانی و دکتر دیباجی. کتاب توسط بهاء الدین خرمشاهی با عنوان «فلسفه میرداماد» به فارسی ترجمه گردید و در کتاب «شیعه در حدیث دیگران» (تهران، بنیاد اسلامی طاهر، ۱۳۶۲) چاپ شده است. 

۱۴. منشأ فلسفه اسلامی (سلسله سخنرانی‌های ایزوتسو در ژاپن درباره عرفان) 

۱۵. عمق فرهنگ اسلامی: The Depth Dimension of Islam. این کتاب دومین اثر او به زبان ژاپنی است که دارای سه بخش می‌باشد: ۱. جنبه ظاهری اسلام ۲. شریعت ۳. جنبه معنوی و باطنی اسلام. 

۱۶. تولد اسلام، که درباره پیدایش و چگونگی رشد و گسترش اسلام در جهان بحث می‌کند. 

۱۷. تاریخ تفکر اسلامی. 

۱۸. ترجمه کتاب مشاعر ملاصدرا (در دست چاپ و ترجمه). 

۱۹. ترجمه کتاب فیه ما فیه مولوی (در دست چاپ و ترجمه). 

۲۰. سلسله کتاب‌های «میراث اسلام» زیر نظر ایزوتسو، ناشر مجموعه ایوانامی (iwanami) 

۲۱. ترجمه کتاب طوق الحمامة. 

۲۲. ترجمه مقدمه ابن خلدون. 

۲۳. ترجمه کتاب معالم الاصول. 

۲۴و ۲۵. مقاله «ابن عربی» و مقاله «اشراقیه» در دائرة المعارف دین به انگلیسی زیر نظر می‌رچا الیاده، دین‌شناس معروف رومانیایی، که در ۱۶ جلد منتشر گردید (۱۹۸۷م). 

۲۶. ترجمه کامل امور عامه و جوهر و عرض شرح منظومه حکمت سبزواری به انگلیسی با همکاری دکتر مهدی محقق، نیویورک (۱۹۷۶م). 

The Metaphysics of sabzavari

۲۷. تصحیح شرح منظومه حکمت به انضمام فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فلسفی، با همکاری دکتر مهدی محقق، (تهران، ۱۳۴۸ش). 

۲۸. منطق و مبحث الفاظ، مجموعه متون و مقالات با همکاری دکتر مهدی محقق (تهران، ۱۳۵۳ش). 

۲۹. نور و ظلمت در گلشن راز شبستری (پنسیلوانیا، ۱۹۷۱م). 

۳۰. تصوف و مسأله تشکیک در زبان، در اندیشه‌های عین القضاة همدانی (پاریس، ۱۹۷۰م). 

۳۱. مسأله خلق جدید در عین القضاة (بوستون، ۱۹۷۳م). 

خلاصه‌ای از این مقاله به وسیله دکتر بهرام جمال‌پور ترجمه و در همایی نامه، مجموعه مقالات تقدیم شده به استاد جلال الدین همایی، زیرنظر دکتر مهدی محقق، به سال ۱۳۵۶ چاپ شده است. 

۳۲. ماهیت و کلی طبیعی در فلسفه اسلامی ایران، (تهران، ۱۹۷۳م). 

۳۳. ماهیت لابشرط در فلسفه اسلامی ایران، (تهران، ۱۹۷۳م). 

این مقاله در مجموعه منطق و مباحث الفاظ به اهتمام دکتر مهدی محقق و توشیهیکو ایزوتسو (سلسله دانش ایرانی، شماره ۸) چاپ شده است. 

۳۴. اساس اندیشه‌های مابعدالطبیعی در فلسفه اسلامی ایران (تهران، ۱۹۷۱م). 

این مقاله در مجموعه سخنرانی‌ها و مقاله‌ها درباره فلسفه و عرفان اسلامی به اهتمام دکتر مهدی محقق و هرمان لندلت (سلسله دانش ایرانی شماره ۴) چاپ شده است. 

۳۵. رساله خلق مُدام، ترجمه منصوره (شیوا) کاویانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۸۱ش، در۱۰۰ صفحه. به انضمام مقوله حرکت و تغییر لحظه‌ای در فلسفه یونان و ایران از مترجم. 

Perpetual creation in Iranian Mysticism and Zen Buddhism

پروفسور توشیهیکو ایزوتسو در هفتم ژانویه ۱۹۹۳ میلادی مصادف با هفدهم دیماه ۱۳۷۱ در ۷۹ سالگی در شهر کاماکاری ژاپن درگذشت. ۵

ه‌مان گونه که ملاحظه گردید، تحقیقات ایزوتسو در سه قلمرو عرفان، فلسفه و قرآن پژوهی بوده است. ۶ ایزوتسو،‌‌ همان گونه که خود درمقدمه کتاب ساختمان مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن می‌گوید، روش خود را بر پایه قرآن گذاشته است و این روش یکی از روش‌های متداول در تفسیر قرآن کریم است که بر مبنای روایت مشهور «القرآن یفسّر بعضه بعضاً» انجام می‌پذیرد و کمتر کسی توفیق انجام چنین روشی را می‌یابد، زیرا احاطه و تسلط بر آیات را می‌طلبد و از مشهور‌ترین آثاری که با این روش عرضه شده باید از تفسیر «المیزان» علامه فقید محمدحسین طباطبایی نام برد. 

بسیاری از موضوعاتی را که در معنی‌شناسی مجال طرح و بررسی یافته، می‌توان در مبحث الفاظ در علم اصول فقه و همچنین مسائل منطق یافت، اما نتایج حاصل از طریق معنی‌شناسی تفاوت بسیار اساسی با علم اصول و همچنین علم منطق دارد. کلیت فلسفی قرآن پژوهی ایزوتسو بر پدیدار‌شناسی Phenomenology است که در قرن بیستم با ادموند هوسرل مطرح شد و پیش از او کانت، فیلسوف آلمانی تبار، موجودات را به دو نوع پدیدار Phenomenon و ناپدیدار (ذوات معقول) Nomenon تقسیم بندی کرده بود و ایزوتسو با توجه به این دیدگاه، چاشنی از مسائل و موضوعات دانش فقه اللغة Philology را نیز مبنای کار قرآن پژوهی خود قرار داد. 

هسته اصلی پژوهش ایزوتسو در تحقیقات قرآن پژوهی، بیرون کشیدن نظام جهان بینی قرآن از دل آیات باهرات وحی است. از دیدگاه او همه چیز در قرآن به یک تأویل اخلاقی یا الهی می‌انجامد. آنجا که از امت‌های گذشته و به شکل داستان سخن می‌گوید تا زمانی که به مسلمان اختیار می‌دهد که یک حکم یا فرضیه دینی را اجرا کند، در واقع همه این‌ها قابل تأویل به یک نتیجه اخلاقی است. 

تأثیرپذیری ایزوتسو از دیگران

محققانی که درباره ایزوتسو مطلب نگاشته‌اند، رهیافت او را به قرآن، حاکی از رفتار محتاط کسی دانسته‌اند که می‌خواهد الفبای زبان قرآن را فراگیرد، ۷ و او در این رهیافت از کسانی تأثیر پذیرفت که آشنایی با بعضی از آنان در فهم پاره‌ای از آرای قرآن‌شناسی ایزوتسو بی‌تأثیر نخواهد بود. 

۱. ادوارد ساپیر Edward Sapir (۱۹۳۹ـ ۱۸۸۴م) مردم‌شناس و زبان‌شناس آلمانی الاصل آمریکایی. 

۲. بنجامین لی ورف Benjamin lee Whorf (۱۹۳۹-۱۸۸۴م) زبان‌شناس و مردم‌شناس آمریکایی شاگرد ادوارد سایپر که نظریه معروف خود را در سال ۱۹۲۰میلادی مبنی بر زبان‌شناسی قومی عرضه کرد و شاگردش بنجامین لی ورف که زبان‌شناس و مردم نگار بود و در سال ۱۹۳۰م مطالعات خود را مصروف شناخت زبان هوپی کرد، نظریه این دو به عنوان نظریه «سایپر - ورف» معروف شد. ۸

۳. لودویک ویتگنشتاین Ludwig Wittgenstein (۱۹۵۱-۱۸۸۹م) فیلسوف اتریشی و جزء اعضای برجسته حلقه انتقادی وین که نظریه فهم متعارف از اوست. او شاگرد راسل بود و بعد از دو سال درس خواندن در کمبریج، خود را از آن دانشگاه بی‌نیاز دید و در سال ۱۹۲۹ میلادی پس از طی مراحل قانونی استاد دانشگاه کمبریج شد. تحقیقات فلسفی او پس از مرگش چاپ و رساله منطقی ـ فلسفی او در سال ۱۹۲۱ متن آلمانی و در سال ۱۹۲۲ ترجمه انگلیسی آن منتشر شد. او که بر خصلت غیر‌شناختی زبان دینی تأکید داشت، اگر چه به ظاهر یهودی بود، ولی به سنت‌های یهودیت نیز وفادار نماند. او به ارتباط بین تفکر و زبان تأکید دارد. ۹

۴. نوام آورام چامسکی (متولد فیلادلفیا) و با نفوذ‌ترین و مطرح‌ترین چهره زبان‌شناس در قرن بیستم که انقلاب فرهنگی او در موضوع زبان و زبان‌شناسی شهره خاص و عام است. ۱۰

علاوه بر اندیشمندان یادشده که به نحو خاص بر ایزوتسو تأثیر گذار بودند، تأثیرپذیری او به طور عام از متفکران ذیل نیز انکارناپذیر است: 

استیفن اولمان مؤلف کتاب «معنی‌شناسی مدخلی بر علم معنی»، لئووایزگر بر نویسنده کتاب «شیوه‌های بنیادی صورت بندی جهان از راه زبان» ارنست لیزی مؤلف کتاب «محتوای کلمه و ساخت آن در انگلیسی و آلمانی» برونر وگودنو مؤلفان کتاب «تحقیقی درباره اندیشیدن» ۱۱ و همچنین فردیناندو سوسور (۱۹۱۳ـ۱۸۵۷م) زبان‌شناس سوییسی. 

نوآوری‌های ایزوتسو

ایزوتسو از میان این متفکران و آثارشان مؤلفه‌ای به وجود آورد و یا به تعبیری دیگر به نوعی از ترکیب التقاطی به معنای مثبت آن دست زد. ۱۲ این اندیشه‌ها با توجه به توانمندی موجود در ایزوتسو و به دست او با هم ترکیب یافتند و در یک بستر معنی‌شناختی عمیق، نتایج بسیار درخور توجهی بروز دادند. اما فراموش نکنیم که قرآن یک متن مقدس رازناک است که لایه‌های درونی و بیرونی آن قابل تأمل و بررسی ویژه است و از همین رو مفاهیم آن نیز دارای وجوه زیرین و زَبَرین است و برای اینکه قرآن در سطح ادراک مردم قابل فهم باشد، عبارات آن تا سطح زبان مردم تنزل داده شده است؛ یعنی پایین آمده و مردمی شده و به زبانی که مردم سخن می‌گفتند قابل فهم شد. بدین رو وقتی که از زبان قرآن سخن می‌گوییم، مراد همین زبان رایج درحدّ سطح است. نه کلام، چون کلام بستر اندیشه است، ولی زبان راه تلاقی اندیشه‌ها است نه خود اندیشه. 

هنوز این سخن ایزوتسو جای ابهام دارد که می‌گوید: «وحی اساساً مفهومی زبان‌شناختی است». ۱۳ البته ایزوتسو خود میان لسان به معنای متعارف کلمه یعنی Langue و کلام یا Parole تفاوت قائل است، اما اینکه اساساً وحی را منحصر به سطوح زبان‌شناسی به معنای عام آن دانستن، در خور و سزای کلام الهی نبوده و نیست. 

قرآن از دیدگاه و منظر ایزوتسو به عنوان یک معنی‌شناس، به سان یک دستگاه چندلایه است که بر روی تعدادی از تقابل‌های تصوری اساسی قرار گرفته که هر یک از این تقابل‌های تصوری یک میدان معنی‌شناختی خاص را می‌سازد. او از آیات وحی، پرده‌ای از نمایش را تصویر می‌کند که بر روی آن پرده، درام شدید روحانی در حال صورت گرفتن می‌باشد. ۱۴ به همین سبب است که او در عرصه عریان سازی کلمات قرآنی، واژگان را به گونه جفت قرینه یا زوج پارودی طرح می‌کند، چنان که ایمان در برابر کفر و دیگر بار کفر در تقابل با شکر، مجال و قابلیت طرح و بررسی یافته‌اند. 

از نظرگاه ایزوتسو جهان قرآن، همچون دایره‌ای است با دو نقطه قابل استناد به مبدأ، یکی در بالا؛ یعنی خدای هستی و دیگری در پایین؛ یعنی انسان. نقطه بالایی که نماینده جهان هستی است، بنابر آنچه تصور می‌شود به عنوان صحنه عمده‌ای است که بر روی آن تمام درام‌های بشری باز می‌شود که جهان اندیشه جاهلیت چنین دایره‌ای را فاقد بود؛ زیرا در آن جهان، انسان، مرکز ثقل همه جریانات تلقی می‌گشت. بنابراین نزول قرآن، پیام اندیشه خدا مرکزی به جای انسان‌محوری Godman را نیز همراه داشت. به همین سبب است که کلمه جلاله «الله» در قرآن کریم از پربسامد‌ترین واژگان کلیدی می‌باشد که رأس هرم جهان بینی قرآن را تشکیل می‌دهد. 

اما با این همه می‌خواهیم بدانیم که ایزوتسو با چه دید و نگاهی پیرامون اسلام تحقیق کرده است، آیا او گرایشمندانه به اسلام نگریسته؟ نگاه او تعلق‌آمیز بوده و یا اینکه حالت تعلیقی داشته است؟ آنچه که مسلم است ایزوتسو و هر پدیدار‌شناس دیگری تا آنجا که روش پدیدار‌شناسی را در ارزیابی‌های منطقی خود روا بداند، در واقع نگاهی تعلیق‌آمیز خواهد داشت؛ زیرا در پدیدار‌شناسی معمولاً حکم به تعلیق حکم می‌دهند؛ یعنی گرایش‌های احتمالی را اپوخه ۱۵Epoche کرده و به طور موقت ر‌هایش می‌کنند تا شناخت‌ها آمیخته با وابستگی‌های قبلی و بعدی نشود. 

وقتی از او پرسیده شد که به چه علت به افکار فلسفی و عرفانی اسلام روی آورده است؟ در پاسخ گفت: 

 «درست نمی‌دانم، دیگران هم این سؤال را از من کرده‌اند و من جواب منطقی Rational به این سؤال ندارم. علاقه من به اسلام چیز مرموزی است که نمی‌توانم آن را توضیح دهم. همین قدر می‌گویم که اسلام مرا مسحور خود کرده است.» ۱۶

پروفسور هرمان لندلت دانشمند سوییسی در بزرگداشتی که در کانادا برای پروفسور‌هانری کربن و همچنین پرفسور توشیهیکو ایزوتسو گرفته بودند، چنین گفت: «ایزوتسو بالذات بودایی ذن بود و بالعرض مسلمان و کربن بالذات شیعی بود و بالعرض مسیحی». ۱۷

به هر حال در دنیایی که اندیشمندانی چون ایگناتس گلدزیهر و هنری لامنس بلژیکی و همچنین نولدکه آلمانی و دیگران با غرض و بدبینی فراوان درباره اسلام قلم فرسایی کردند، جا دارد که آثار مستشرقانی چون ایزوتسو که در ‌‌نهایت انصاف و بی‌طرفی مطلب نوشتند، مورد تأمل و بررسی جدی قرار گیرد. 

ایزوتسو متفکری بود که روح تعالیم شیعی و فرهنگ حاکم بر آن را درک می‌کرد و سزاست که در حق او گفته شود: 

 «وقتی بود ندیدیم، وقتی گفت نشنیدیم، وقتی دیدیم که نبود، وقتی شنیدیم که نگفت». 

پی نوشت‌ها

--------------------------------

۱. برای اطلاع از زندگی ایزوتسو بنگرید به: 

الف. خدا و انسان در قرآن، مقدمه احمد آرام. 

ب. مفهوم ایمان در کلام اسلامی (معرفی مؤلف و آثاری از مترجم). 

ج. اساس فلسفه حاج ملا‌هادی سبزواری (مقدمه دکتر مهدی محقق). 

د. مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن (مقدمه مترجم) و…

۲. برای نوشتن زندگی ایزوتسو از مقاله «نصرالله پورجوادی» با عنوان آخرین دیدار با پروفسور ایزوتسو، مندرج در کتاب مفهوم ایمان در کلام اسلامی، با تلخیص و اندکی تصرف بهره گرفته‌ام. 

۳. برای مزید اطلاع بنگرید به: 

ـ اسلام در ژاپن، مسیح مهاجری، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، آذر ۱۳۵۸. 

ـ مقاله «معنی‌شناسی و فهم متن» حیدر علوی‌نژاد، پژوهشهای قرآنی، شماره ۲۸ـ۲۷. 

ـ تاریخ ترجمه قرآن در جهان، دکتر جواد سلماسی‌زاده، تهران، امیرکبیر ۱۳۶۹ش. 

۴. برای اطلاع بیشتر از این دو کتاب بنگرید به: «معرفی چند اثر برجسته مستشرقان»، مسعود ربیعی آستانه، بینات شماره ۳۰، سال هشتم، شماره ۲، تابستان۸۰. 

۵. ر. ک: مقاله آخرین دیدار با پروفسور ایزوتسو، از دکتر پورجوادی. 

۶. برای اطلاع بیشتر از نقدهایی که درباره ایزوتسو شده، بنگرید به مقالات زیر: 

ـ معنی‌شناسی و فهم متن، سید حیدر علوی‌نژاد، پژوهشهای قرآنی شماره ۲۸ـ۲۷، ویژه زن در قرآن۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۰، صفحه ۲۷۸ تا ۳۲۱. 

ـ قرآن و ایزوتسو «سخنرانی بهاءالدین خرمشاهی درباره دیدگاه‌های قرآنی ایزوتسو، جام جم، شماره ۴۷۳، سال دوم، چهارشنبه ۲۸آذر۱۳۸۰. 

ـ مثلث فکری ایزوتسو، امیرنصری، جام جم،‌‌ همان صفحه،‌‌ همان شماره. در این مقاله ایزوتسو با دارا شکوه حکیم هندی مقایسه شده است. 

ـ نقد عالمانه دکتر حسین معصومی همدانی در نشر دانش، سال دوم، شماره سوم، فروردین و اردیبهشت (۱۳۶۱). این نقد با عنوان «بحثی در زبان اخلاقی قرآن» در ۳۸ صفحه زینت بخش مقدمه کتاب «مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید» شده است. این نقد را بهترین نقد موجود درباره ایزوتسو دانسته‌اند. 

ـ «معرفی چند اثر برجسته مستشرقان» مسعود ربیعی آستانه، بینات شماره ۳۰ سال هشتم، شماره ۲، تابستان ۸۰، صفحات ۱۲۵ـ۱۱۶. 

ـ آخرین دیدار با پروفسور ایزوتسو به قلم نصرالله پورجوادی، مجله دانش سال سیزدهم، شماره دوم، بهمن و اسفند۷۱. 

ـ درگذشت پروفسور ایزوتسو، (مجله کیان، سال دوم، آذر و اسفند۷۱، شماره ۱۰، صفحه۶۱) به قلم بهاء الدین خرمشاهی. 

ـ معرفی مؤلف و آثار وی، بخشی از کتاب مفهوم ایمان در کلام اسلامی، تهیه و تدوین از مترجم، زهرا پورسینا. 

۷. ر. ک: نقد دکتر حسین معصومی همدانی بر‌‌ همان کتاب. 

۸. برای آگاهی بیشتر از این دو بنگرید به مقاله «زبان، اندیشه و فرهنگ» به قلم پل هنله، ترجمه و تألیف یدالله موقن، تهران انتشارات هرمس، ۱۳۷۸ش، (این مقاله بسیار مورد استناد و استفاده ایزوتسو بوده است: 

Paul Henle: Language thought and culture (۱۹۵۸) 

۹. برای اطلاع بیشتر از او، ر. ک: 

ـ ویتگنشتاین، نورمن مَلکُم «شاگرد او» ترجمه رضا بخشایش، مجله پژوهشهای فلسفی ـ کلام، سال سوم، شماره۲و۱، ۱۳۸۰، صفحه۱۰۰ تا ۱۳۵. 

ـ لودویک ویتگنشتاین، ویلیام دانالدهادسون، ترجمه مصطفی ملکیان، انتشارات گروس، ۱۳۷۸، صفحه ۱۱ تا ۱۶. 

ـ دریای ایمان،‌دان کیوپیت، ترجمه حسن کامشاد، طرح نو، ۱۳۷۶، صفحه۲۶۶تا ۲۸۸. 

ـ ایمان گرایی ویتگنشتاین، دکتر محسن جوادی، قبسات، سال هفتم، زمستان ۸۱، شماره ۴، شماره پیاپی۲۶. 

ـ بزرگان فلسفه، مجموعه مصاحبه برایان مگی با فیلسوفان غرب، ترجمه دکتر عزت الله فولادوند. 

۱۰. برای اطلاع از او بنگرید به: «چامسکی» تألیف جان لاینز، ترجمه احمد سمیعی، تهران، خوارزمی، ۱۳۵۷، صفحات ۱۳۴ ـ ۱۱۸، که ویژه دیدگاه‌های زبان‌شناسی اوست. و همچنین کتاب «زبان و ذهن» اثر چامسکی، ترجمه کوروش صفوی، تهران، هرمس (فصل ماهیت صوری زبان) صفحه ۱۲۲تا ۱۶۳. 

۱۱. برای اطلاع از فهرست کتاب‌شناسی این آثار، بنگرید به: قسمت منابع کتاب «خدا و انسان در قرآن» تألیف ایزوتسو. 

۱۲. تعبیر از بهاء الدین خرمشاهی است. 

۱۳. ر. ک: خدا و انسان در قرآن، صفحه ۱۹۳. 

۱۴. ر. ک:‌‌ همان منبع، صفحه‌های ۹۱ـ۹۰. 

۱۵. اپوخه واژه‌ای است یونانی؛ یعنی از کفش به درآمدن. 

۱۶. ر. ک: مفهوم ایمان در کلام اسلامی، توشیهیکو ایزوتسو، صفحه ۲۵. 

۱۷. نقل به مضمون از سخنان لندلت در بزرگداشت کربن و ایزوتسو در کانادا.