اورامی‌ها به خاطر داشتن هویت و مدنیتی کهن پیشتر و بیشتر از سایر ملل گشته با رخداد‌ها و اتفاقات زیادی در تاریخ ملتشان روبرو بوده‌اند. این نژاد مهم و تاریخی بعلت موقعیت استراتژیکی خاصی که دارا بوده‌اند مناسبات متنوعی را با تمدنهای غیر خود، داشته‌اند که گاه از سر صلح و گاه از سر جنگ بوده است. در ای نوشتار کوتاه‌ سعی شده‌ است تا چند اثر تاریخی که نمایانگر جزر و مدهای این سرزمین در دوران قدیم بوده است، برای دانش‌پژوهان و دوستداران راستین اورامان ارائه داده‌ شود، چرا که گوشه‌های بی‌نظیر و بی‌مانند هویت فردی هر انسانی بی‌شک به داشته‌های کهن او و جامعه‌ای که از آن سر بر آورده مربوط می‌شود. تاریخ ماست که موجب می‌شود با استفاده از آنها مسیرهای پیموده شده را مجدداً از سر نگیریم.
آری تاریخ ماست که ذرات آن با روح و جسممان پیوند می‌خورد و قسمتی از فولکلور ما بحساب می‌آید. چه حکومتهایی که امروزه دارند با تاریخ سیصد ساله‌اشان دم از مدنیت و یکه‌تازی می‌زنند و دیگر اجتماعات انسانی را که علم داران مسیر ترقی بوده‌اند را بربر عنوان می‌کنند و ایشان غافل از مدنیت کهن آنها...

کتیبه‌ی سارگن
آشوریان از قدرتهای بی‌رحم تاریخ بوده‌اند که پایتختشان را در شهر نینوا بنا نمودند. آنان قلمرو حکمرانیشان را تا مناطق غربی و شمال غربی ایران نیز افزایش دادند که یادگارهای مهمی را از آنها در شهر سقز می‌توان مشاهده نمود. آنان پس از به قدرت رسیدن به خطه‌ی صعب‌العبور کردستان حمله کرده و آنجا را مورد تهاجم قرار می‌دهند که گویا به کشتار عظیمی منجر می‌شود. در آن زمان مردم از ترس آنان به کوهستان‌های بلند اورامان پناه می‌آورند که البته مستقر شدن آنان در اقلیم اورامان در نوبت بعدی یعنی دوره (آشور با نیپال) صورت می‌گیرد (معازی نژاد – احمدی:1382 ص 58)
زمانی که سارگن بر اقلیم کردستانات و نوار جنوبی ایران و عراق مسلط می‌شود در یکی از مناطق کردستان که جزئی از اقلیم اورامان محسوب می‌شود کتیبه‌ای چند متری را بر سنگهای سخت آنجا به یادگار حک میکند. این کتیبه توسط هیأت علمی و بررسی آثار باستانی کرمانشاه و کردستان کشف شد. کتیبه نوشته شده به زبان میخی می‌باشد که قدمت آن به اواخر هزاره‌ی دوم قبل از میلاد می‌رسد. (بهمن سلطانی: 1386 ص1073)
این کتیبه در 500 متری شمال غرب روستای تنگیور در تنگه‌ی زینانه و در 45 کیلومتری شمال غربی شهر کامیاران در بلندترین صخره‌ی یک کوه واقع شده است
آشوریان بعلت اینکه اورامنان دارای مزیت مهمی مانند اسبهای سوارکاری بوده‌اند، آنان را مورد تهاجم قرار می‌داده‌اند. در قدیم الایام نیز اسبان ماد را در جلگه‌های نسا پرورش می‌دادند که در دنیای قدیم شهره‌ی آفاق بودند و آشوریان همواره به این اسبان چشم طمع دوخته و باج و خراج خود را با اسب می‌گرفتند. در نیمه‌ی اول قرن 7 ق.م. پادشاه آشور برخی از امیران محلی ماد را اسیر می‌کند و سایرین هم با هدیه اسب و لاجورد حمایت او را خواستار می‌شوند. لشکرکشی‌های متعدد آشوریان به نواحی سپره، اورامان، آذربایجان، کرمانشاه، کرانه‌های رودخانه زاب، و سواحل رودخانه‌ی قزل‌اوزن برای تصاحب اسب و نشخوارکنندگان این منطقه بوده است.
در کتیبه‌ی مذکور نقش شاه به صورت نیمرخ و با کلاهی استوانه‌ای که پای راست خود را در جلو و پای چپ را عقب قرار داده است، دست راست شاه نیز به طرف بالا بلند شده و دست چپ او در مقابل شکم قرار دارد.‪ ‪ ‪ ‪ این کتیبه به خط میخی و به زبان آشوری باستان است.‬‬‬‬
سارگن در این کتیبه پس از ستایش خدایان آشوری مانند خدای آشور، مردوک، نابو، سین ، شمش و ایشتار به شرح پیروزیهای خود پرداخته و در ادامه به نقاط مختلف شهرها، روستاها و مناطقی که در این جنگ تصرف و ویران نموده، اشاره می‌کند.
محتوای این نقش برجسته را در چند بند خلاصه می‌کنم. 1. نیایش خدایان 2. القاب و نام‌های سارگن دوم 3. شرح پیروزی‌های سارگن 4. لشکرکشی به سرزمین (کرل). 5. انجام پیروزی‌ها. 6- یاد بودها.(بهمن سلطانی: 1386 ص1075 )
این نکته‌ی مهم را باید یادآور شوم که نوشته‌ها و اکتشافات دیگری در مورد این حاکمان در جاهای دیگر ایران و عراق ثبت شده و از ارج زیادی برخوردار است اما کتیبه‌ی موجود اورامان متأسفانه فاقد هرگونه ارزش و احترام فرهنگی‌ای است و مورد بی‌توجهی ارکان میراث فرهنگی واقع شده است. اینکه چرا ماهیت این کتیبه‌ی مهم مورد بی‌توجهی واقع می‌شود جای بسی تأمل است.

کشف قباله‌های 2 هزار ساله
از دیگر آثار کشف شده‌ی اورامان که مهمترین و افتخارآمیزترین اسناد جامعه‌ی کرد بحساب می‌آید، چند عدد قباله قدیمی است که مربوط به دوره‌ی اشکانیان  است. کشف این قباله‌ها از این قرار بوده که در دوره‌ی شیخ علاءالدین نقشبندی که از مشایخ کردستان بوده‌اند، چند نفر قصد دیدار ‎ایشان را داشته‌اند که پس از گذشتن از ارتفاعات مسیرشان، از قضا چشمشان به حکاکی تخته سنگی بزرگ می‌افتد که روی آن مردی زه کمانش را کشیده و در حال پرتاب تیر است. آنان قضیه را به محضر شیخ علاءالدین می‌رسانند که وی هم دستور می‌دهد به همانجا برگردند و در اطراف آنجا جستجو کنند. آنان نیز پس از مدتی جستجو به دهنه‌ی غاری می‌رسند و وجود غار را به شیخ گزارش می‌دهند. شیخ هم دستور می‌دهد انتهای غار را بکنند و به کاوش بپردازند. آنها نیز همان کار را کرده و یک خمره پر از ارزن را از خاک در می‌آوردند و آن را پیش شیخ می‌برند. وی هم خمره را خالی کرده و سه عدد قباله را که درون آن بوده کشف می‌کند. شیخ هم به قدمت و هویت تاریخی متون نوشته شده بر روی آنها پی برده و آنها را در سال 1913 به دکتر سعیدخان کردستانی تحویل می‌دهد. او نیز قباله‌ها را به فرانسه می‌برد و دو عدد از قباله‌ها توسط پروفسور مینس ترجمه شده و نوشته‌ی دیگر توسط پروفسور کاولی ترجمه می‌شود. قباله‌ها به دوره‌ی اشکانیان متعلق بوده‌اند. قباله‌ی سومی که پیدا شد متعلق به 12 سال پیش از میلاد بوده و به زبان شاهانه نگاشته شده است. (اورامانی:1940 ص 129). (قدمت قباله‌های اول و دوم نیز متعلق به 88 سال قبل از میلاد است که به زبان پهلوی-پارسی نوشته شده‌اند. قباله اول متعلق به دوره اشک نهم و دومی متعلق به (ارد یکم) بوده است.

محتوای این نوشته‌ها از این قرار است که شخصی 2 هزار سال پیش در این ناحیه یک مناسبت اقتصادی را با یک فردی انجام داده و یک باغ مو را در قبال مقداری پول به شخص دیگری اجاره داده و گویا چندین نفر هم بعنوان شاهدان این معامله آنجا حضور داشته‌اند. قباله‌های بعدی هم به این خاطر نوشته شده‌اند که همان شخص این قرارداد را مجدداً در سالهای 12 قبل از میلاد تمدید کرده است. این نوشته‌ها مهمترین اسناد نوشتاری کردها محسوب می‌شوند؛ چرا که نشان‌دهنده‌ی مدنیت آنان است. ناگفته نماند که انسانها و اجتماعات زمانی صاحب تمدن می‌شوند که یکجانشین شده باشند. یکجا نشینی هم اغلب با وارد شدن جوامع به دوره‌ی کشاورزی مشخص می‌شود و مناسبات کشاورزی نیز زمانی اتفاق می‌افتد که انسانها در یک مکان مشخص مستقر شده باشند. و این امر مهم در اورامان زودتر از سایر اقوام به وقوع پیوسته است و اگر هم در جوامع دیگری، پیشتر اتفاق افتاده باشد، هیچ سند تاریخی‌ای، این مدعا را اثبات نمی‌کند. دستنوشته‌های مذکور، اکنون در موزه‌ی برلین نگهداری می‌شوند.

سکه‌ی ئاداد
اثر مهم دیگری که در این خطه کشف شده سکه‌ای است قدیمی که از معدود سکه‌هایی است که از نظر رونمایی و موضوعی با دیگر سکه‌های یافت‌شده از تمدن ایران متفاوت است. چراکه این اثر چهره‌ی زنی را نشان می‌دهد که در پشت آن نوشته‌ای بعنوان ئاداد حک شده است. (هه‌ورامانی:1380 ص 74)
تصویر زن بر روی سکه‌ای رایج در آن دوره نشان از قداست و احترام زنان در آداب کشورداری آنان بوده است. اسم ئاداد اسم همان کسی بوده که بر اورامان حکمرانی می‌کرده است و در اورامان امروزه اورامی‌زبانان مادرانشان را ئاداد یا ائدا صدا می‌کنند که به احتمال زیاد به میمنت پادشاهی و عدالت او در اورامان بوده است. (هه‌ورامانی:1380 ص 75)
اگرچه شیء پیدا شده از لحاظ حجم کوچک ولی جلوه‌ها و گوشه‌های تاریکی از اورامان را برایمان روشن می‌کند که زن در این ناحیه چند صد سال پیش چه قداستی داشته و دارای چه قدرتی در تصمیمات سیاسی – اجتماعیشان بوده است. ریشه‌های فمینیسم را باید در اینگونه‌ جوامع یافت.

آتشکده‌ی پاوه
بنا به گفته‌ی عماد الدین دولتشاهی تاریخدان برجسته‌ی ایرانی مسیر حرکت زرتشت برای تبلیغ دین هورمزدی از ماهیدشت کرمانشاه به طرف اسلام‌آباد غرب و سپس از آنجا به پاوه و به سنندج بوده است. (بهمن سلطانی: 1386 ص1072 )
یادگار زرتشت در این ارشادی که انجام می‌دهد آتشکده‌ای فصلی بوده که قدمتش به 800 سال قبل از میلاد می‌رسد و بزرگترین آتشکده‌ی ایران پس از آذرگشنسب در ارومیه بحساب می‌آید. روایت است که پادشاهان ساسانی به احترام و قداست این آتشکده، پیاده به زیارت آن می‌رفته‌اند. این آتشکده نشانه‌ای از آیین 1100 ساله هورمزدی در این منطقه بوده که با از سر گذراندن برف و بورانهای سوزان همچنان پس از چند صده همچنان باقی است. میلر، محقق غربی نیز معتقد است که مردم اورامان و به‌ ویژه‌ پاوه در تاریخ 484 تا488 میلادی به دین مسیحیت گرویده‌اند. عده‌ای نیز بر این باور بوده‌اند که محله‌ی سه‌ردی پاوه در قدیم سردابه‌ای بوده که نوزادان را در آن غسل تعمید داده‌اند. در این دوره‌ی چند ساله که آیین مسیحی برآنجا غالب بوده است، ارکان حکومتی ساسانی به آنجا رفته  که از قضا «پاو» پسر شاهپور پسر کیوس پسر انوشیروان دادگر بوده که به احداث مجدد این آتشکده پرداخته و دین زرتشت را به آنجا برمی‌گرداند. این نظریه‌ی میلر در کتاب « تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران » آمده است.

منابع:
1. تاریخ زبان کردی (اورامی)، محمدامین اورامانی، بغداد، انتشارات روشنفکری کرد دانشگاه صلاح الدین 1940.
2. تاریخ کرد و کردستان و (توابع)/ محمد مردوخ کردستانی، سنندج، انتشارات غریقی1351.
3. جغرافیای اورامان، محمد غریب معاذی‌نژاد و کیهان احمدی، تهران، نشر احسان 1382.
4. مێژوی هه‌ورامان (تاریخ اورامان)، محمدامین اورامانی، تهران، بلخ 1380.
5. تاریخ اورامان، مظفر بهمن سلطانی، تصحیح و تعلیقات نادر کریمیان سردشتی، تهران، نشر احسان 1386.
6. منابع اینترنتی