علمای دینی می‌گویند: بروز ارزش‌هایی همانند گذشت و پذیرش دیدگاه دیگران ضامن پایان خشونت است، و کاهش گذشت و بخشایش میان مردم تهدیدی برای امنیت و آرامش در جامعه است.
در راستای حوادثی که این روزها بر ما می‌گذرد با آن پراکندگی و تشتت بی‌سابقه در جامعه، و در پرتو جشن‌هایی که سازمان ملل به مناسبت روز جهانی مدارا و گذشت[16نوامبر] برگزار می‌کند، دانشمندان دینی نسبت به کاهش ارزش‌هایی همانند گذشت، مهربانی ومدارا و نیز عدم این فضایل در زندگی مسلمانان هشدار داده و اجرای برنامه‌های اسلامی و اخلاق شریف نبوی در زندگی و رفتارهای روزمره، و ترویج فرهنگ و مبانی گذشت، مهربانی، چشم پوشی، نیکوکاری و کنترل خشم که در قرآن کریم و سنت مطهر نبوی ذکر شده است، را خواستار شدند. وي تأکید کرد اعلای این فضایل که از ویژگی‌های پیامبر -عليه الصّلوات والبركات- است، ضامن امنیت و سلامت جامعه‌ی اسلامی است.
اگر امروزه جهان به ارزش تسامح و مدارا در بین انسان‌ها می‌اندیشد، خداوند از فوق هفت آسمان به آن فرمان داده و در کتاب‌های آسمانی خویش، بویژه قرآن کریم از آن یاد کرده است. این مدارا و گذشت پیش از آن‌که منشوری بشری و بین المللی باشد، رسالتی آسمانی است. به مناسبت این روز، دکتر احمد محمود کریمه؛ استاد شریعت اسلامی در دانشکده‌ی مطالعات اسلامی و عربی دانشگاه الازهر می‌گوید: گذشت اسلامی، اصلی اصیل از عناصر دین حق، و هدفی بزرگ از مقاصد آن است که ارتباطی به زمان و مکان ندارد و به افراد وابسته نیست، چون درون مایه‌ی دین و پیدا و پنهان آن است.
در صدر اسلام و روزهای آغازین دعوت، گنجینه‌ها و جواهری ارزشمند از مدارا و گذشت اسلامی را نظاره‌گریم. هنگامی که در سرزمین طایف، مأمور کوه‌ها بر رسول الله فرود آمد و خواست که دو کوه را بر کافران فرو ریزد، ایشان فرمود: «نه، شاید از نسل‌شان کسی بیاید که خدا را به یکتایی یاد کند، خدایا مردمانم را هدایت کن که نمی‌دانند». در مدینه‌ی منوره شاهد بزرگ‌ترین منشور حقوق بشری در تاریخ بشریت هستیم که همزیستی با دیگران را به رسمیت شناخت و در54 ماده به نقل و انتقال و مالکیت افراد آزادی داد و به «پیمان‌نامه‌ی مدینه» شهرت پیدا کرد. این منشور به یهودیان، مسیحیان، بت پرستان و دیگر ساکنان و قبایل مدینه امنیت و آرامش بخشید. هنگام فتح مکه رسول الله -عليه الصّلوات والبركات- سخنان یکی از مردم را تصحیح کرد که گفت: «امروز روز انتقام است»، یعنی ریختن خون مخالفان پیامبر و مسلمانان، اما رسول الله فرمود: « نه، امروز روز رحمت است». سپس به کفار قریش رو کرد و گفت: «بروید، شما آزاد هستید، و هیچ سرزنشی بر شما نیست.»
دکتر کریمه اشاره دارد که برای ابراز ارزش‌های اسلامی، باید مراکز و مؤسسات علمی و دعوی در الازهر شریف و ادارات اوقاف و در همه‌ی مقاطع و مراکز تحصیلی، به ترویج حقایق و شواهدی بپردازند که بیانگر مدارا و گذشت است تا به یک روش و شیوه در زندگی تبدیل شود. رسانه‌ها باید از دعوتگرانی واقعی در برنامه‌های خویش بهره ببرند که ارزش مدارا با خود و دیگران را در قالبی آراسته ترویج می‌دهند، و با ابزارهای علمی درست و نوین آن را پدیدار می‌گردانند. ایشان باید از مدارای مسلمان با مسلمان سخن بگویند، آن گونه که رسول الله -عليه الصّلوات والبركات- فرمود: «بر او ستم نمی‌کند، او را تسلیم نمی‌کند، برای یک مسلمان از بدی همین بس که برادر مسلمانش را تحقیر کند. همه چیز یک مسلمان بر مسلمان حرام است؛ خونش، مالش و ناموسش». هم‌چنین از مدارای مسلمان با غیر مسلمان بگویند، طبق سخن پیامبر -عليه الصّلوات والبركات-: «هر که بر هم‌پیمان ستم کند یا از حقوقش بکاهد، روز قیامت با من طرف است». پیامبر به طور ویژه به اهل مصر می‌گوید: «درباره‌ی قبطی‌ها وصیت خیر بطلبید، زیرا با شما پیمان و خویشاوندی دارند».
بنا بر این اگر مدارا در بشریت یک روز ویژه داشته است، در اسلام همه‌ی روزها از آن است. مدارا یک شیوه و سلوک برای انسان است تا با خودش و دیگران در دنیا با محبت و مودت رفتار نماید.
گذشت و مدارای گمشده:
دکتر محمد طیب؛ رئیس دانشکده‌ی مطالعات اسلامی در کَفَر شیخ می‌گوید: مدارا یکی از فضایل اسلامی است که دین و رسول الله -عليه الصّلوات والبركات- به سوی آن فراخوانده‌اند. مدارا و گذشت یک فضیلت اخلاقی است که همه‌ی پیامبران به آن دعوت داده‌اند و شیوه‌ی تمامی رسالت‌ها و ادیان آسمانی بوده است. همین بس که خداوند بلندمرتبه، پیامبرش را به اخلاق بزرگ توصیف کرده است: «وانک لعلی خلق عظیم» (به یقین تو بر اخلاقی والا هستی). او پیامبرش را فرمان داد تا با همه‌ی مخالفان خود به بهترین شیوه برخورد کند و سخن گوید: «وجادلهم بالتی هی أحسن» (با آن روش که نیکوتر است با ایشان مجادله کن).
همواره پیامبر -عليه الصّلوات والبركات- با تمام مردم مدارا و گذشت را رعایت می‌کرد و با کسانی که به او بدی می‌کردند، بدی نمی‌کرد، هیچ‌گاه برای خودش در هیچ صحنه‌ای انتقام نگرفت و با همین اخلاق از آسمان‌ها بالاتر رفت. او یاران بزرگوارش را بر این اساس پرورش داد تا وقتی که تسامح و گذشت به روش و عقیده‌ی او و اصحابش تبدیل شد.
دکتر طیب می‌افزاید: اکنون می‌بینیم که این ارزش اخلاقی در میان مردم تلف شده است، جز آنان که مشمول رحمت خدا شده‌اند. روشن است که مدارا همان گذشت، بخشایش و چشم‌پوشی است و در واقع یکی از پایه‌های اساسی روابط انسانی می‌باشد. هرگاه مدارا از جامعه رخت بربندد، شالوده و شیرازه‌اش دریده می‌شود و با کوچک‌ترین دلیل، در آن درگیری اوج می‌گیرد. اگر مدارا و گذشت نباشد خشم، نفرت، ستم، تجاوز، درگیری، کشمکش، کینه و بخل بر جامعه حاکم شده و میان مردم رایج می‌گردد. این امر امروزه تا حدودی در جامعه‌ی کنونی مصر قابل مشاهده است؛ اگر در خیابان‌ها بگردی، می‌بینی که یکدیگر را تحمل نمی‌کنند و هر یک گویا آتشی زیر خاکستر است و به انتظار شعله‌ور شدن نشسته است.
دینداری ظاهری:
دکتر طیب باور دارد که این ماجرا عوامل دینی، اخلاقی و اجتماعی متعددی دارد. عوامل دینی از آن جهت است که جامعه‌ی ما خود را ظاهرا دیندار می‌داند؛ مسلمان به دینش و مسیحی به دینش در ظاهر پای‌بند است، ولی این خلاف واقع است، زیرا مدارا و تحمل که از مهم‌ترین ویژگی‌های دین اسلام و مسیحیت است، امروزه پنهان شده است. اسلام پیروانش را به تسامح و مدارا با دیگران و عدم دست درازی بر آنان فرا می‌خواند، قرآن گفته است: «خذ العفو وأمر بالعرف و أعرض عن الجاهلين» (اعراف/199) (به گذشت چنگ بزن، به پسندیده فرمان بده و از نادانان روی بگردان). قرطبی گوید: این آیه از سه بخش تشکیل شده است که قواعد شریعت را در بایدها و نبایدها فرا گرفته است. «خذ العفو» شامل ارتباط با خویشاوندان، گذشت از گناهکاران و نرمی و رفاقت با مؤمنان است. جمله‌ی «وأمر بالعرف» دربردارنده‌ی صله‌ی رحم، رعایت تقوا در حلال و حرام، جلوگیری از چشم چرانی، و آمادگی برای آخرت است. و جمله‌ی «وأعرض عن الجاهلین» تشویق به آموختن دانش، روی‌گردانی از ستمکاران، پرهیز از درگیری با سفیهان، و هم‌نشینی با نادانان و کوته فکران را شامل می‌شود. خداوند می‌فرماید: «وَلَا تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِى هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ» (فصلت/34) (نیکی و بدی برابر نیست، با آن‌چه نیکوتر است، دفع کن، تا آن‌گاه، کسی که میان تو و او خصومتی است، گویا دوستی صمیمی شده است)، یعنی تفاوت فراوانی است بین نیکی و بدی؛ خوی نیکو با خوی بد برابر نیست، اگر کسی به تو بدی کرد آن را با خوبی پاسخ بده، گناهش را با گذشت، خشمش را با بردباری، قطع ارتباطش را با پیوند، و خشونت و تندی‌اش را با مدارا و گذشت و نرمی جواب بده.
اگر به کسی که به تو بدی کرده است، خوبی کنی، او را به خود نزدیک می‌بینی، زیرا عموم انسان‌های بزرگوار کسی را که به ایشان نیکی کند، اشتباه‌شان را ببخشاید، شرشان را با خیر پاسخ دهد و بخل‌شان را با عطا جبران کند، دوست دارند. پیامبر-عليه الصّلوات والبركات- برای کسی که در تعاملش با دیگران اهل گذشت و مدارا و آسان‌گیری است، دعای رحمت کرده و فرموده‌اند: «رَحِمَ الله رَجُلًا سَمْحًا إِذَا بَاعَ وَإِذَا اشْتَرَى وَإِذَا اقْتَضَي»، (خدا رحمت کند فرد آسان‌گیر را هنگامی که فروخت، هنگامی که خرید و هنگامی که بدهی پرداخت). (بخاری در روایت از جابر بن عبدالله). در این حدیث به مدارا و خوش رفتاری، برخورداری از اخلاقیات والا و ارجمند و دوری از کشمکش و درگیری در تعامل با دیگران تشویق کرده است، چون رسول الله -عليه الصّلوات والبركات- برای چنین افرادی دعای رحمت کرده است. هر کس دوست دارد از برکت دعای پیامبر بهره‌مند شود، باید به این موارد عمل کند. افزون بر این، مدارا با دیگران سبب می‌شود خداوند نیز از انسان در آخرت گذشت کند و عامل ورود به بهشت گردد. ابوهریره (رض) می‌گوید رسول الله -عليه الصّلوات والبركات- فرموده است: «ثَلَاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ حَاسَبَهُ الله حِسَابًا يَسِيرًا وَأَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ» قَالُوا: لِمَنْ يَا رَسُولَ الله؟ قَالَ: «تُعْطِى مَنْ حَرَمَكَ، وَتَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَكَ، وَتَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ». (سه چیز است که اگر در کسی باشد، خداوند او را به آسانی محاسبه می‌کند و از روی رحمتش او را به بهشت درمی‌آورد. گفتند: برای چه کسی یا رسول الله -عليه الصّلوات والبركات-؟ فرمود: به کسی که تو را محروم کرده است، ببخشی، از کسی که بر تو ستم کرده است، گذشت کنی، و با کسی که با تو قطع رابطه کرده است، ارتباط برقرار کنی).
دکتر طیب می‌پرسد: هنگامی که ادیان آسمانی به تسامح و مدارا در تعامل با دیگران فرا خوانده‌اند، چرا ما با یکدیگر مدارا و گذشت نداریم؟ او می‌افزاید: اگر این بر چیزی دلیل باشد، قطعا دلالت دارد که ما از اخلاقیات و ارزش‌های دینی مورد قبول و اعتقاد خودمان دور هستیم.
عوامل اخلاقی هم بر همگان روشن و مبرهن است و آن را حتی در نخبگان و بزرگان جامعه که در صدر امور قرار دارند، می‌بینیم؛ این گروه هنگامی که برای گفت‌وگو و بررسی و بحث می‌نشینند، هر کس به رأی خودش چنگ می‌زند و دیدگاه دیگران را نمی‌پذیرد، گویا حق فقط با اوست، و در نتیجه پراکنده و متشتت می‌شوند.
درمان جامعه:
مؤسسات جامعه‌ی مدنی خواستار بروز ارزش‌های اخلاقی و مدارا و گذشت با موافقان و مخالفان هستند، چون ما همگی برادروار در یک کشور زندگی می‌کنیم، زیر یک آسمان و روی یک زمین روزگار می‌گذرانیم. اگر محیط خود را به درستی بسازیم، خیرش به همه‌ی ما می‌رسد، و اگر راه دیگری در پیش بگیریم در میان ملت‌های دیگر تباه می‌شویم.
بنا بر این بنده از رئیس جمهور می‌خواهم که منشوری را برای تمام وزارتخانه‌ها، استانداری‌ها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی صادر کند و از آن‌ها تشکیل کمیته‌ها و ستادهایی جهت ترویج مدارا و گذشت را خواستار شود. باید از نو آغاز کنیم و دست در دست یکدیگر داده و برادرانه و صمیمانه پیش رویم. چه خوب است این ستادها و کمیته‌ها به «مدارا بدون مرز» نام گذاری شود. خداوند مصر و ملتش را حفظ کند.
خانم دکتر عفاف النجار؛ رئیس پیشین دانشکده‌ی مطالعات اسلامی در الازهر تأکید دارد که فضیلت عفو و تسامح و فروخوردن خشم و کنترل خویشتن هنگام خشم، بخشی از اخلاقیات بزرگ اسلامی است و دال بر قوت شخصیت و سلامت نفس از کینه و حسادت می‌باشد و بیانگر صفای دل است. «عَفُوّ» یکی از نام‌های نیک خداست؛ «إن الله کان عفوا غفورا» (به یقین خدا بسی پاک‌کننده و آمرزنده است). دکتر عفاف النجار می‌افزاید: متأسفانه از آن‌چه بامداد و شامگاه می‌بینیم و در آن زندگی می‌کنیم، دچار سردرگمی می‌شویم، به سبب وحشت از حقایق تلخی که از قساوت و تجاوز برآمده است، گویا تصویری از خیانت، دروغ، دزدی، کشتار، دشنام، ناسزا و تقسیم مصر محبوب به دو گروه « با ما یا ضد ما » به نمایش گذاشته‌ایم. این به شکستن پشت ملت مصر می‌انجامد. این واقعیات تلخ و روند حوادث مهمی که با آن روبه‌رو هستیم به روشنی به ما می‌گوید که واقعا به آموختن فرهنگ اختلاف و آداب پذیرش دیدگاه دیگران و تسامح و مدارا و گذشت نیاز شدیدی داریم.
خانم نجار می‌افزاید: انقلاب با سرنگونی رژیم به پایان نرسیده است، چون این یکی از مراحل آن است؛ انقلاب واقعی و ثمربخش به فراموشی حوادث و درگیری‌هایی نیازمند است که میان ما اتفاق افتاد. هرگونه اختلاف نظر و تنوع دیدگاه باید با تسامح، مدارا، پیوستگی، همدلی و گذشت همراه شود، تا بتوانیم در این راستا مصر نوین را که به دست و عقل همگی ما محتاج است، بنا نهیم. دکتر عفاف از همه‌ی مصریان خواست که روحیه‌ی میدان تحریر را که باعث سرگونی رأس فساد شد، در خود حفظ کنند، چون ملت در آن روزها یک پیکر به هم پیوسته بودند. او همه‌ی هم‌وطنان را به عفو، گذشت و مدارا به خاطر مصر توصیه کرد و این حدیث رسول الله -عليه الصّلوات والبركات- را یادآور شد که فرمود: «ليس الشديد بالصرعة، إنما الشديد الذى يملك نفسه عند الغضب» قهرمان، قهرمان کُشتی نیست؛ قهرمان کسی است که هنگام خشم خود را کنترل کند.
* ترجمه شده به پیشنهاد سایت
نظرات