قصیده برده بوصیری در مدح نبی اکرم (ص)

معرفی قصیده برده

قصیده برده یا بردیه (به عربی قصيدة البُردة یا قصیدة البُرأة یا الکواکب الدریَّة فی مدح خیر البریة)، یکی از مشهورترین سروده‌هایی در مدح پیامبر اسلام، محمد بن عبدالله (ص) است که توسط محمد بن سعید بوصیری، شاعر مصری سده هفتم هجری، به واسطه افکندن بُرده ای از طرف پیامبر (ص) بر بدن بیمارش سروده شده است.

« قصیده ردا » یا « قصیده ستاره‌ها» در بلاد اسلامی شهرت بسزایی دارد به گونه‌ای که برخی از مسلمانان در ممالک اسلامی هر شب جمعه این شعر را هم‌خوانی می‌کنند. برای خواندن این شعر، مجالسی به پا می‌شود که به «مجالس البردة الشریعه» شهرت دارد. این قصیده در زبان کردی به « مەولایە سەڵڵی » مشهور است و در مراسم مولودی نبی اکرم (ص) خوانده می شود.

« بُردة» به معنای « ردا و لباس» است. سراینده این قصیده « شرف الدین ابو عبد الله محمد بن سعيد بن حماد الصنهاجي البوصيري» (1212- 1294م / 608-696 ه.ق) Abū ʿAbdallāh Muhammad ibn Saʿīd al-Ṣanhājī al-Būṣīrī شاعر صوفی شاذلی است که در « بوصیر» یا « ابوصیر» Abusir روستای کوچکی در بنی سویف نزدیک دلاص در جنوب قاهره پایتخت مصر متولد شده و در اسکندریه وفات کرده و در آرامگاهی دفن شده است.

علت سرودن قصیده

بوصیری به نوعی بیماری فلج مبتلا بوده است و با خلوص ابیاتی را در مدح پیامبر می سراید و روح مطهر پیامبر نیز در کامل نمودن این ابیات وی را مدد رسانده و به سبب نظر و مدد آن حضرت، بیماری وی نیز شفا می یابد. بوصیری انشاء این قصیده را چنین شرح می‌دهد: «من شعرهایی را در ستایش رسول خدا ترتیب داده بودم، پس از آن دچار یک بیماری شدم که نیمی از بدنم از کار افتاد. پس تصمیم گرفتم که قصیده‌ای را ترتیب بدهم که به واسطه آن از خداوند شفا را بخواهم. پس دعا کردم و توسل جستم و در نهایت به خواب رفتم. در خواب رسول‌الله (ص) را دیدم و ایشان، دست مبارکش را به صورت من کشید و برده ای ( ردا و لباسی) را به من افکند و از خواب بیدار شده و سلامتی را در خود یافتم. پس از خانه خود خارج شدم در حالی که کسی از این ماجرا اطلاع نداشت؛ پس فقیری را دیدم که به نزدم آمد و به من گفت قصیده‌ای را که در مدح رسول‌الله داری برایم بخوان. از او پرسیدم کدام قصیده را می‌گویی؟ گفت: همانی که در مریضی ات سروده‌ای؛ همانی که اینگونه شروع می‌شود: والله انی سمعتها البارحة و هی تنشد بین یدی رسول‌الله صلی الله علیه و آله…». قصیده را برای آن فقیر خواندم و این خواب من بر زبان ها افتاد.»

ساختار قصیده برده

این قصیده 167 بیت است و در بحر بسیط سروده شده و در ده فصل انشاء شده که به ترتیب عبارتند از:

فصل اول: فی الغزل وشکوی الغرام

فصل دوم: فی التحذیر من هوی النفس

فصل سوم: فی مدح سید المرسلین

فصل چهارم: فی مدح مولده

فصل پنجم: فی معجزاته

فصل ششم: فی شرف القرآن ومدحه

فصل هفتم: فی إسرائه ومعراجه

فصل هشتم: فی جهاد النبی

فصل نهم: فی التوسل بالنبی

فصل دهم: فی المناجاة وعرض الحاجات.

بخشی از قصیده

مـــولایَ صَـلِ وسَلّـِم دائِمـاْ اَبَــدا عَلـی حَبیبکَ خَیـر الخَلـقِ کُلِّهِم

محمـد” اَشرفُ الاَعرابِ و العَجَـم محمد”خیرُ مَن یَمشی عَلی قَدَم

محمـد” باسِطُ المَعروف ِجامِعُـه محمد” صاحِبُ الاِحسانِ وَ الکَرَمِ

محمـد” تــاجَ رُسـلِ اللهِ قـاطِبَتً محمد” صادِقُ الاَقـوال ِ و الکَلِمِ

محمـد” ثابِتُ المیثـاقِ حافِظــهُ محمد” طیِّبُ الاَخلاقِ و الشِّیَمِ

محمـد” خُبِیَت بِـالنّـُور طینَتُـــه ُ محمـد” لَم یَزَک نورًا مِنَ القِـدَمِ

محمـد” حاکِـمٌ بِالعَدلِ ذُو شَـرَفٍ محمـد ” مَعدِنُ الانعام و الحِکَـمِ

محمـد” خَیرُ خَلقِ اللهِ مِن مُضرٍ محمـد” خَیــرُ رُسلِ اللهِ کُلِّهِـمِ

محمـد” دینــهُ حـَـقٌّ نَدِیـنُ بـــه محمـد” مُجمِـلاً حقّـًا عَلی عَلَمِ

محمـد” ذِکــرهُ روحٌ لِاَ نفُسِنـــا محمد”شُکرهُ فَرضٌ علی الاُممِ

محمـد” زینَتُ الدُّنیا و بَهجَتُــهـا محمـد” کاشِفُ الغُمَّاتِ و الظُّلَمِ

محمـد” سیّـدٌ طابَت مَنــاقِبـُه محمـد”صاغـهُ الرَّحمـــنُ بالنِّعَمِ

محمـد” صفــوَهُ البارِی وَ خِیـرَتُهُ محمـد” طاهِرٌ مِن سائِرِ التُّهَمِ

محمد” ضاحِکٌ لِلضَّیف مُکرِمُهُ محمـد” جــارُهُ و اللهِ لَم یُضـمِ

محمـد” طابَتِ الــدُّنیــا ببعثَتــِه محمــد” جـــاءَ بِالایاتِ والحِکَـمِ

محمد” یَومَ بَعثِ النّاسِ شافِعُنـا محمد” نورُهُ الهــادی مِن الظُّلَم

محمـد” قــــائِـــمٌ للـه ذو هِمَم محمـد” خــاتَـــمٌ لِلرُّسلِ کلِّهِمِ

..........................................................................................

محمد سید الکونین والثقلیـ ـن والفریقین من عرب ومن عجمِ

نبینا الآمرُ الناهی فلا أحدٌ أبر فی قولِ لا منه ولا نعم

هو الحبیب الذی ترجی شفاعته لکل هولٍ من الأهوالمقتحم

دعا إلی الله فالمستمسکون به مستمسکون بحبلٍ غیر منفصم

فاق النبیین فی خلقٍ وفی خُلُقٍ ولم یدانوه فی علمٍ ولا کرم

وکلهم من رسول‌الله ملتمسٌ غرفاً من البحر أو رشفاً من الدیمِ

و واقفون لدیه عند حدهم من نقطة العلم أو من شکلة الحکم

فهوالذی تم معناه وصورته ثم اصطفاه حبیباً بارئُ النسم

منزهٌ عن شریکٍ فی محاسنه فجوهر الحسن فیه غیر منقسم

دع ما ادعثه النصاری فی نبیهم واحکم بما شئت مدحاً فیه واحتکم

وانسب إلی ذاته ما شئت من شرف وانسب إلی قدره ماشئت من عظم

فإن فضل رسول‌الله لیس له حدٌّ فیعرب عنه ناطقٌ بفم

شرح قصیده

بر قصیده برده شرح های بسیاری نوشته شده ‌است که بعضی از آنها عبارتند از:

شهاب‌الدین قسطلانی: متوفی ۹۲۳ ه‍. ق، و نام شرحش «البردة الأنوار المُضیة فی شرح الکواکب الدُریة»
جلال‌الدین محلی: متوفی ۸۶۴ ه‍.ق صاحب کتاب «تفسیر الجلالین» و کتاب «شرح الورقات فی أصول الفقه»
بدرالدین زرکشی: صاحب کتاب «البرهان فی علوم القرآن» متوفی ۷۹۴ ه‍.ق
خالد الأزهری: مؤلف کتاب «موصل الطلاب إلی قواعد الإعراب» متوفی ۹۰۵ ه‍.ق
ابراهیم باجوری: صاحب کتاب «شرح جوهرة التوحید» متوفی ۱۲۷۶ ه‍.ق
ابن هشام حنبلی: متوفی ۷۶۱ ه‍.ق که شرحی لغوی بر قصیده بردة به نام «الکواکب الدریة» نگارش کرده
محمد بن أحمد ابن مرزوق تلمسانی: صاحب کتاب «مفتاح الوصول إلی بناء الفروع علی الاصول» متوفی ۸۴۲ ه‍.ق
ابن عماد حنبلی: صاحب کتاب «شذرات الذهب» متوفی ۸۰۸ ه‍.ق
زکریا أنصاری: متوفی ۹۲۶ ه‍.ق که نام شرحش «الزبدة الرائقة فی شرح البردة الفائقة» است
محمدعلی بن علاَّن صدّیقی مکی: که شرحش را «الذخر والعدة فی شرح البردة» نامیده‌است
ابن صائغ: متوفی ۷۷۶ ه‍.ق
علاءالدین بسطامی: متوفی ۸۷۵ ه‍.ق
محمد بن عبدالله بن مرزوق مالکی مغربی: متوفی ۷۸۱ ه‍.ق
قاضی بحر بن رئیس هارونی مالکی
علی قصانی: متوفی ۸۹۱ ه‍.ق
ابن حجر هیتمی: که نام شرحش «عمدة فی شرح البردة» است
عمر عبدالله کامل: نام شرحش «البلسم المریح من شفاء القلب الجریح» است
محمد عبدالله یعقوب حسینی: نام شرحش «الشرح الفرید فی بردة النبی الحبیب» است
محمد أختر رضاخان الأزهری حنفی قادری: نام شرحش «الفردة فی شرح البردة» است

نقدها

بسیاری از بزرگان ادبیات عرب معتقدند که این قصیده، بهترین شعر در حوزه مدیحه نبوی به حساب می‌آید. حتی برخی معتقند که این شعر، بهترین قصیده مدح در ادبیات عرب است. زکی مبارک درباره این قصیده می‌گوید: «بوصیری از بابت این قصیده، استاد بسیاری از مسلمانان محسوب می‌شود؛ چرا که در این شعر، ادب، تاریخ و اخلاق آموزش داده می‌شود.»

برخی از علماء تندروی سلفی به قصیده برده بوصیری نقدهایی وارد کرده‌اند و معتقند حاوی غلو در مدح محمد بن عبدالله است و بوصیری دچار درجه‌ای از شرک شده ‌است. از مشهورترین این منتقدین محمد بن عبدالوهاب و محمدناصرالدین آلبانی و عبدالعزیز بن باز و عبدالرحمن بن حسن آل شیخ است.

ترجمه و کتابت قصیده

جایگاه والای پیامبر اسلام (ص) در شعر و ادب فارسی و عربی بارها مورد توجه شاعران و ادیبان قرار گرفته است. منقبت‌گویان در سده‌های گوناگون تاریخ بارها برآن شده‌اند تا زیبایی و وجاهت وجودی پیامبر گرامی اسلام (ص) را در قالب آثار هنری به ویژه شعر، بر کاغذ جاری سازند.

« برده بوصیری» قصیده‌ای استوار، روان و خیال‌انگیز است که با کمال زیبایی، متانت و حسن به کارگیری فنون ممتاز ادبی سروده شده است. این قصیده در نعت و ستایش پیامبر (ص) از شاهکارهای قصاید سروده شده در نعت پیامبر (ص) است که تا امروز به زبان‌های هندی، کردی، فارسی، ترکی، آلمانی، فرانسوی و انگلیسی ترجمه شده است.

قصیده برده بوصیری؛ جلوه‌ای از وجود بی‌مثال پیامبر اسلام (ص) در قاب ادبیات و هنر است. نسخه نفیس خطی «برده بوصیری» به خط «علاءالدین تبریزی» از جذاب‌ترین آثار خطی درباره جایگاه و مقام والای پیامبر اسلام (ص) است که در گنجینه نسخه‌های خطی شماره 103 کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود که به خط ثلث و نسخ با طلا و مرکب مشکی کتابت شده است و جلد لاکی دوره صفوی دارد.