كتاب «مسلمانان در برخورد با دیگری، چهارده جستار در دین‌شناسی و شناخت فرقهها» نوشته خانم لیلا هوشنگی، عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا در چهارده فصل و در 242 صفحه از سوی انتشارات كویر منتشر شد. كتاب، منتخبی از برخی پژوهشهایی است كه نویسنده طی بیش از دو دهه تحقیق و آموزش در حوزه مطالعات ادیان به انجام رسانده است. در این سالها، علایق و دغدغههایش عمدتا پیرامون سیر شكلگیری و تطور مفاهیم در سنتهای دینی مختلف بهویژه ادیان ابراهیمی، با روش مطالعات مقایسهای بوده است. شناخت مفاهیم بنیادی و تحول تاریخی آنها همواره از جمله موضوعات جذاب و مهم پژوهشی به شمار میآید. دورههای مختلف فكری و تفاسیر متفاوتی كه از مفاهیم و اصطلاحات حوزه‌های گوناگون طی زمان عرضه شده، آینده تكاپوهای فكری و جست‌وجوی بیوقفه انسانها برای یافتن حقیقت است و روشن است كه واكاوی تصاویر این آینه تا چه حد می‌تواند مهم باشد.
كتاب در بردارنده مقالاتی ناظر به ملل و نحل‌نویسی و مطالعات ادیبان بر پایه روش و دغدغه مذكور است كه نویسنده امیدوار است خالی از طرح دیدگاههایی حتی‌المقدور راهگشا برای مطالعات تخصصی بعدی نباشد. در سه مقاله نخست به بررسی محتوایی سه كتاب مهم از فرهنگ ایران در حوزه شناخت ادیان و فرقه‌شناسی پرداخته است. این كتاب‌ها به جهت ارایه تصویر و تصور از «دیگری» از سوی محققان و دانشمندان مسلمان حایز اهمیت است و در میان آنها اثر ابوریحان بیرونی به صورت منحصربه‌فرد جایگاهی ویژه دارد.
نویسنده «بیان الادیان» و «تبصرة العلوم» را در حوزه ملل و نحل‌نویسی به این دلیل برگزیده كه به زبان فارسی نگاشته شدەاند، برخلاف اغلب این آثار این حوزه كه به زبان عربی است. از این رو علاوه بر محتوای فرقه‌شناختی، توجه به این دو اثر برای شناخت بیشتر تاریخ نثرنویسی نیز می‌تواند سودمند باشد.
نویسنده در سه مقاله بعدی به بررسی «تلمود» پرداخته كه پس از عهد عتیق مهمترین متن مقدس یهودیان است و جایگاهی هویت‌بخش نزد قوم یهود دارد. نخست درباره بخشهای مختلف این مجموعه و سیر تكوین تلمود مطالبی ذكر شده است. سپس نظر به اهمیت تلمود در سنت اسلامی، به تفصیل به نحوه آشنایی مسلمانان با این مجموعه و نیز تاثیر آن بر سنت اسلامی از جنبەهای مختلف پرداخته است. در تكمیل همین مباحث مقاله «ابن حزم و آگاهی وی از تلمود» آمده است. این مقاله نخستین‌بار در سال 1385 در همایشی در مراكش به زبان عربی ارایه شد.
در مقاله بعدی، نویسنده به بررسی آرا و جایگاه متكلم متقدم و برجسته، «بشر بن معتمر» پرداخته است كه اندیشەهایش بخشی از تاریخ مواجهه مسلمانان با رویكردهای عقل‌گرایانه است. در ادامه پی گرفتن مفاهیم دینی و سیر تطول تاریخی آنها، در مقاله «خاتمیت» به واكاوی مولفەهای ناظر به خاتمیت در سنتهای دینی یهودی، مسیحی و مانوی پرداخته است. مقایسه مشابهت‌ها و تفاوتها در این زمینه برای دریافت تصویری كلی از تاریخ اندیشه نجات‌شناسی می‌تواند مفید باشد.
در مقاله بعدی درباره زمینه یكتاپرستی در شبه جزیره عربستان؛ با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی منطقه و حكومتهای مهم در شمال و جنوب آن، به بررسی نقش و جایگاه تاریخی مسیحیان سریانی پرداخته شده كه در مطالعات كنونی برای فهم زمینه‌های ظهور اسلام بسیار موثر شمرده می‌شوند.
در مقالات آخر، نویسنده به دوره معاصر نظر داشته است. شاید بتوان گفت در این مقالات مفهوم «دیگری» به صورتی برجستەتر قابل شناسایی است. مفهوم «دیگر» و «دیگری» در پژوهشهای فلسفی و دین‌شناختی از زوایای گوناگونی پیگیری میشود و دستمایه ایده‌پردازی برای تحقیقات نوین بعدی به شمار میآید. مسئله این كتاب مباحث نظری راجع به موضوع نیست، بلكه بیشتر واقعیات عملی و تاریخی مورد توجه بوده است. وجه اشتراك مقالات پیش رو عمدتا شناخت مسلمان از ادیان «دیگر» و شیوه برخوردشان با «دیگری» در حوزه معتقدات دینی در دورههای متفاوت تاریخ است.
مقاله پایانی كتاب هم راهنمایی كتاب‌شناختی است برای پژوهش در مسیحیت كه متناسب با رویكرد مقالات این كتاب در آن منابع راجع به مسیحیت در فرهنگ و سنت اسلامی نیز گنجانده شده است. این جستارها طی حدود دو دهه اخیر در نشریات و مجلات گوناگون داخلی منتشر شده است. البته برای انتشار در این كتاب مقالات متناسب با این مجموعه گاه روزآمد و اصلاح یا با افزودەهایی همراه شده و از این جهت الزاماً همگی مقالات همانند چاپ نخست آنها نبوده است.
نظرات