رمضان این فرصت بزرگ و ماه نورانی رحمتی است از سوی پروردگار جهانیان تا بندگان لغزش‌هایشان را اصلاح و گناهان و خطاهای خود را جبران کنند. خدای متعال چقدر نسبت به بندگانش مهربان و بردبار است که تمام اسباب نزدیکی آنان به خود را فراهم کرده است و دستور داده است که در هر زمان و مکان و شرایط توبه به سوی او توبه کنند تا هم گناهان‌شان بخشیده شود و هم درجات‌شان بالا رود و در نهایت به بهشت برین دست یابند: 

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ» [تحريم:٨].

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، به درگاه خدا توبه‌اى راستين كنيد، اميد است كه پروردگارتان بديهايتان را از شما بزدايد و شما را به باغهايى كه از زير [درختان‌] آن جويبارها روان است درآورد.

«وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» [نور:٣١].

اى مؤمنان، همگى [از مرد و زن‌] به درگاه خدا توبه كنيد، اميد كه رستگار شويد. 

در صحیح مسلم هم آمده است رسول اکرم فرمود: 

«يَا أَيُّهَا النَّاسُ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ فَإِنِّي أَتُوبُ فِي الْيَوْمِ إِلَيْهِ مِائَةَ مَرَّةٍ» 

ای مردم توبه کنید که من هر روز صد بار توبه می‌کنم و در روایتی آمده است که من هر روز صد بار استغفار می‌کنم.

خداوند از توبه‌ی بنده‌اش بسیار خوشحال می‌شود و در صحیح مسلم از انس روایت شده است که رسول اکرم فرمود: 

"لَلَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ حِينَ يَتُوبُ إِلَيْهِ مِنْ أَحَدِكُمْ كَانَ عَلَى رَاحِلَتِهِ بِأَرْضِ فَلَاةٍ فَانْفَلَتَتْ مِنْهُ وَعَلَيْهَا طَعَامُهُ وَشَرَابُهُ فَأَيِسَ مِنْهَا فَأَتَى شَجَرَةً فَاضْطَجَعَ فِي ظِلِّهَا قَدْ أَيِسَ مِنْ رَاحِلَتِهِ ، فَبَيْنَا هُوَ كَذَلِكَ إِذَا هُوَ بِهَا قَائِمَةً عِنْدَهُ فَأَخَذَ بِخِطَامِهَا ثُمَّ قَالَ مِنْ شِدَّةِ الْفَرَحِ : اللَّهُمَّ أَنْتَ عَبْدِي وَأَنَا رَبُّكَ ، أَخْطَأَ مِنْ شِدَّةِ الْفَرَحِ".

خداوند از توبه‌ی بنده‌اش بسیار خوشحال می‌شود حتی بیشتر از کسی که در بیابانی شترش رم می‌کند و خوراک و نوشاکش را با خود می‌برد. آن مرد از فرط ناامیدی [و مرگی حتمی] زیر درختی [به امید سرانجامی نامعلوم] دراز می‌کشد پس از مدتی ناگهان شتر را بالای سرش می‌یابد و فرط خوشحالی به اشتباه می‌گوید: خدایا تو بنده‌ی من و من خدای تو هستم...

بر مسلمان واجب است اهمیت توبه را درک کند و بداند که در هر حال به توبه نیازمند است؛ باید به خطر گناه و ضرر زیان جبران‌ناپذیری که در دنیا و آخرت بر خانواده‌اش بر جای می‌گذارد آگاه باشد زیرا گناه باعث نزول مصایب و حوادث می‌شود. خدای متعال می‌فرماید: 

«وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ» [شورى:٣٠]. 

و هر [گونه‌] مصيبتى به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست، و [خدا] از بسيارى درمى‌گذرد.

«فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ» [نور:٦٣].

پس كسانى كه از فرمان او تمرّد مى‌كنند بترسند كه مبادا بلايى بديشان رسد يا به عذابى دردناك گرفتار شوند.

«وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ» [رعد:٣١].

و كسانى كه كافر شده‌اند پيوسته به [سزاى‌] آنچه كرده‌اند مصيبت كوبنده‌اى به آنان مى‌رسد يا نزديك خانه‌هايشان فرود مى‌آيد، تا وعده خدا فرا رسد. آرى، خدا وعده [خود را] خلاف نمى‌كند.

آیا در دنیا و آخرت درد و مصیبتی وجود دارد که علت آن گناه و معصیت نباشد؟ چه چیز باعث شد طوفان مردمان را فراگیرد و از نوک قله‌ها هم فراتر رود؟ چه چیزی آن تندباد سهمگین را به سوی قوم هود روانه کرد تا آنان را همانند تنه‌ی درختان خرما نقش بر زمین کند؟ چه چیزی صاعقه را بر قوم ثمود فرود آورد و از ترس دل‌هایشان را پاره کرد؟ چه چیزی آبادی قوم لوط را زیر رو و آنان را سنگ‌باران کرد؟ فرعون و قومش را چه چیز غرق کرد؟ قارون و دارایی‌اش را چه چیزی در زمین فرو برد؟ چه چیزی آن بندگان سخت نیرومند را بر بنی اسرائیل مسلط کرد تا در خانه‌هایشان جستجو کنند و برای بار دوم هم بر آنان مسلط شدند تا بر هر چه دست یابند نابود کنند و از بین ببرند؟

علت همه‌ی این مصیبت‌ها و عذاب‌ها گناه و معصیت بوده است؛ خداوند متعال می‌فرماید:

«فَكُلًّا أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ» [عنكبوت:٤٠].

و هر يك [از ايشان‌] را به گناهش گرفتار [عذاب‌] كرديم: از آنان كسانى بودند كه بر [سر] ايشان بادى همراه با شن فرو فرستاديم؛ و از آنان كسانى بودند كه فرياد [مرگبار] آنها را فرو گرفت؛ و برخى از آنان را در زمين فرو برديم؛ و بعضى را غرق كرديم؛ و [اين‌] خدا نبود كه بر ايشان ستم كرد بلكه خودشان بر خود ستم مى‌كردند.

هم‌چنین می‌فرماید:

«مِمَّا خَطِيئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصَارًا» [نوح: ٢٥].

[تا] به سبب گناهانشان غرقه گشتند و [پس از مرگ‌] در آتشى درآورده شدند و براى خود، در برابر خدا يارانى نيافتند.

ابن قیم در سخنی گهربار بخشی از آثار زیانبار گناه و عواقب وخیم آن را این گونه به تصویر می‌کشد:

از فراوانی گناه و فاحشه و غلبه‌ی منکرات و اعمال ناشایست، زمین می‌لرزد، آسمان سیاه و تاریک می‌شود و فساد همه‌ جا را فرا می‌گیرد. برکات از بین می‌رود و از خیرات کاسته می‌شود و زندگی از ظلم و ستم مردمان تیره و تار می‌گردد. روشنی روز و تاریکی شب از ستم بندگان و زشتی‌هایشان می‌گریند و فرشتگان مأمور ثبت اعمال از پلشتی کار بندگان به پروردشان شکایت می‌برند. آری خداوند متعال از سیل عذابی بیم می‌دهد که ابرهایش آسمان را پوشانده‌اند و از شب بلاخیزی می‌گوید که تاریکی‌اش همه جا را فرا گرفته است. پس بیایید با توبه‌ای پاک و خالص خود را از عذاب نجات دهید و تا زمانی که در توبه باز و گشاده است دست به کار شوید مبادا روزی از راه برسد که بر در توبه‌ بنشینید اما به روی شما باز نشود. آن وقت است که: 

«وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ» [شعراء:٢٢٧].

و كسانى كه ستم كرده‌اند به زودى خواهند دانست به كدام بازگشتگاه برخواهند گشت.

امروز خود را بخر و رها ساز که بازار بر پاست و دارایی موجود و کالا ارزان است؛ این بازار و این کالا را روزی فرا می‌رسد که هیچ زیاد و کمی در آن خریدار ندارد و آن روز، روز زیان و ضرر است. 

«ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ» [تغابن:٩].

آن [روز]، روز حسرت [خوردن‌] است.

«وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْه» [فرقان:٢٧].

و روزى است كه ستمكار دستهاى خود را مى‌گزد.

بسیاری از مردم درگیر مشغله‌ی زندگی و تفریح و سرگرمی و روزمرگی هستند و زندگی سد سترگی در برابر توبه و بازگشت‌شان به سوی خدا ایجاد کرده است؛ روز را با تفریح و بازی و اسراف و ظلم و ستم به شب می‌رسانند و شب را با شوخی و سرگرمی و خواب و کسالت و غفلت روز می‌کنند. ماه رمضان فرصتی برای امثال این بی‌خبران و ناآگاهان است که توبه کنند و خالصانه به خدا روی آورند. اگر نفس در این موسم گران‌قدر برای توبه حرکت نکند چه وقت حرکت خواهد کرد؟ اگر در این فرصت‌ عزیز به سوی خدا روی نیاورد چه وقت روی خواهد آورد؟ باید بداند که خداوند در توبه‌اش را به روی بندگان گشوده است و وعده‌ی قبولی هم داده است: 

«وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ» [شورى: ٢٥].

و اوست كسى كه توبه را از بندگان خود مى‌پذيرد و از گناهان درمى‌گذرد و آنچه مى‌كنيد مى‌داند.

رسول اکرم نیز فرموده است: 

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ يَبْسُطُ يَدَهُ بِاللَّيْلِ لِيَتُوبَ مُسِيءُ النَّهَارِ ، وَيَبْسُطُ يَدَهُ بِالنَّهَارِ لِيَتُوبَ مُسِيءُ اللَّيْلِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا».

خداوند شبانه دستش را دراز می‌کند که تا گناهکار روز توبه کند و روز دستش را دراز می‌کند که گناهکار شب توبه کند و همچنان ادامه دارد تا این که خورشید از باختر بدمد. 

پس کوته‌کاران و مقصران باید فرصت این ماه را برای توبه غنیمت شمارند؛ توبه شروطی دارد که ناگزیز باید آن را مراعات کنند و این شروط عبارتند از:

نخست: دست شستن از گناه و نشانه‌اش آن است که فورا از گناه فاصله گیرد.

دوم: پشیمانی از انجام گناه و نشانه‌ی آن اندوه و نگرانی از گذشته است.

سوم: تصمیم جدی بر این که به گناه باز نگردد و نشانه‌اش جبران گذشته و اصلاح حال است.

اگر گناه مربوط به حقوق آدمیان بوده است شرط چهارمی هم وجود دارد و آن این که آن حق را از خود پاک کند و به صاحبش باز گرداند یا از او حلالیت بخواهد.

خدایا ما به خود ستم فراوان کردیم و کسی جز تو گناهان‌مان را نمی‌آمرزد پس ما را ببخشای و بیامرز و توبه‌ی ما را بپذیر که تو توبه‌پذیر و مهربان هستی.