اشاره‌: فریده ماشینی (۱۳۳۹ - ۱۰ خرداد ۱۳۹۱) پژوهشگر، فعال جنبش زنان در ایران، دانش‌آموخته‌ی رشته‌ی مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی که‌ در ۱۰ خرداد ۱۳۹۱ دراثر ابتلا به بیماری سرطان در بخش آی سی یو بیمارستان آتیه‌ی تهران پس از وخامت حالش درگذشت.
پایگاه‌ اطلاع‌رسانی اصلاح، درگذشت این بانوی فرهیخته‌ و قرآن‌پژوه‌ را به‌ همسر و بازماندگان آن مرحومه و همه‌ی فعالان عرصه‌ی نواندیشی دینی و حقوق زنان ایران تسلیت عرض می‌نماید.

مقدمه

 بیان مسأله: یکی از مسائل مهم در جوامع، حفظ حقوق زنان و برقراری عدالت بین انسان‌هاست. امروزه زنان نیز چون مردان، طالب بهره‌مندی از حقوق خویشند. ماده 1 اعلامیه جهانی حقوق بشر در این مورد می‌نویسد: تمام افراد بشر آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ حیثیت و حقوق با هم برابرند. در مادة 2 نیز تأکید می‌کند: هر کس می‌تواند بدون هیچ‌گونه تمایز، مخصوصاً نژاد، رنگ، جنس، زبان و مذهب از تمام حقوق و آزادی‌های مندرج در این اعلامیه برخوردار گردد. توجه به استفاده از مواهب طبیعی و اجتماعی به صورت یک حق غیرقابل انکار مطرح شده است. در کشورهای اسلامی نیز ـ چون سایر کشورها ـ مسئله حقوق بشر مورد دقت نظر قرار گرفته است. اما از مشکلات موجود، تصور وجود اختلاف بین دیدگاه اسلامی و حقوق انسانی می‌باشد که بعضاً منجر به ایجاد شکاف و فاصله بین جوامع مسلمان و عرف بین‌الملل مبتنی بر حقوق بشر می‌شود. از موضوعات پرمناقشه در این بخش می‌توان به موضوع نسبت میان زنان و حقوق بشر یا حقوق انسانی و جنسیت اشاره کرد. مقاله حاضر در پی آن است که با رجوع به کتاب آسمانی مسلمانان، قرآن کریم ـ به عنوان تنها منبع مورد اتفاق و وثوق تمامی مسلمانان ـ به بررسی موضوع حقوق انسانی با رویکرد جنسیتی بپردازد، تا روشن گردد که متن حقیقت پیام الهی چیست؟ پیامی که قابل دسترس در کلیه زمان‌ها و مکان‌ها باشد. آنچه در پی می‌آید نه استنباطی فقهی است و نه برداشتی تفسیری، بلکه تلاشی است از یک پژوهشگر که با متن قرآن سروکار دارد.

ضرورت و اهمیت
«وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنْ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً».
 نوع انسان به جهت آن که از جانب خداوند تکریم شده است شایسته احترام می‌باشد و سراسر قرآن کریم توجه به این ارزش ذاتی انسان می‌باشد؛ انسانی که شایسته دریافت روح الهی شده است. انسان به دلیل انسان بودن از حقوقی برخوردار است که کسی حق سلب این حقوق را از دیگری ـ مگر در چارچوب قانون ـ ندارد.

 موضوع حقوق انسانی زنان و جنسیت در اسلام نیز از آن رو اهمیت دارد که جامعه امروز در این مورد تا حدودی گرفتار کج فهمی شده است، گروهی قائل به تفاوت کامل ماهوی میان زن و مردند و هرگونه تلاش در جهت تصحیح این نگرش را انحراف از حقیقت اسلام می‌پندارند. گروهی دیگر نیز قائل به عدم هم‌خوانی در عبارت حقوق انسانی و اسلام به‌ویژه در مورد زنان می‌باشند. این گروه نیز معتقدند امکان این آشتی وجود ندارد و اسلام استعداد برقراری مساوات و برابری انسان‌ها به دور از جنسیت و نزدیکی به حقوق بشر را ندارد و آنچه در اسلام آمده مربوط به اعصار گذشته است و امکان بازخوانی آن با شرایط جدید وجود ندارد. نتیجه این جدایی در جوامع مسلمان منجر به ایجاد تضادی در هویت به‌ویژه در بین زنان شده است. آنان از سویی علاقه‌مند به حفظ هویت دینی و ملی خود می‌باشند و از سوی دیگر برای کسب حقوق انسانی خود و بهره‌مندی از مظاهر دنیای مدرن در تلاشند و در حالتی که قهر ماهوی بین این دو ویژگی القا شود این زنان ـ و حتی جوامع آنان ـ در معنا و هویت گرفتار پارادوکسی می‌شوند که بعضاً منجر به افراط و تفریط در این موضوع و حتی بحران‌های اجتماعی می‌گردد، از این رو چنین مطالعه‌ای ضروری است تا روشن شود که آیا وجود چنین تعارضی قطعی است یا اصرار بر این تعارض، برخاسته از تلقی خاص از دین و حقوق بشر می‌باشد و آیا می‌توان بین دو مفهوم اشاره شده وفاق و آشتی برقرار نمود که در این صورت جوامع مسلمان از این سردرگمی رها شده و ناچار به انتخاب بین دو مقوله حقوق انسانی زنان و اسلام نباشند.
گفتنی است کسانی قادر به ایجاد تغییر و تحول در جوامع خویشند که با اندیشه‌های مردم خود آشنا بوده، اقتضائات زمان را بشناسند و حتی‌الامکان بین این دو ارتباط منطقی و عقلایی ایجاد نمایند.

حقوق انسانی زنان و جنسیت در قرآن
خداوند نوع آدم را کرامت ذاتی بخشیده است که سوای رنگ و نژاد، طبقه و جنسیت بر نوع انسان عطا شده است: «و همانا بنی آدم را کرامت بخشیدیم...».
 «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنْ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً».
جهت رفع شبهه، خلقت متفاوت انسان‌ها در آیات مختلفی بر این مسئله تأکید می‌ورزد؛ از آن جمله می‌فرماید:
 ای مردم ما شما را از زن و مردی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبایل مختلف قرار دادیم تا شناخته بشوید (به شکل متعارف با یکدیگر تعامل کنید) به راستی که با کرامت‌ترین شما نزد پروردگار همانا با تقوا‌ترین شماست.
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ».
زن و مرد از حقیقت واحدی خلق شده‌اند و وجه تمایز انسان‌ها از سایر موجودات در حقیقتی است که ارتباط چندانی با جسم و پیکره انسانی ندارد و همانا روح و روان انسان است که در این حقیقت تمامی انسان‌ها مشترکند.

از آن جا که زن و مرد، هر دو از یک حقیقت آفریده شده‌ و از حیث انسانیت برابرند ـ در نتیجه ـ از حقوق انسانی یکسانی نیز برخوردارند. برای روشن شدن موضوع به عمده‌ترین حقوق انسانی از جمله: حق حیات، حق آموزش، حق ازدواج، حق اشتغال و استقلال اقتصادی، حق امنیت و زندگی اجتماعی، حق مشارکت سیاسی و دست‌یابی به قدرت، حق زندگی اجتماعی، حق مشارکت سیاسی و دست‌یابی به قدرت و حق زندگی معنوی از نگاه قرآن پرداخته شده است و همچنین موضوع جنسیت در این بحث مورد توجه قرار گرفته است.

الف) حق حیات و زندگی
همه انسان‌ها صرف‌نظر از جنسیتشان حق دارند زندگی کنند و به بقای خود ادامه دهند؛ مگر این که به حیات و حیثیت دیگری، خدشه وارد نمایند که در آن صورت، تکلیف را قانون معین می‌نماید.
در کتاب آسمانی مسلمانان تصریح شده است که زن و مرد از یک حقیقت واحد خلق شده‌اند و هیچ یک را بر دیگری برتری نیست:
ای مردم تقوا پیشه کنید از پروردگارتان که شما را از یک حقیقت واحد آفرید و از همان حقیقت زوجش را خلق نمود.
 «یَأَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً کَثِیراً وَنِسَآءً».
همچنین در دیگر آیات قرآن کریم مثل آیه 189 سورة اعراف با همین مضمون تأکید می‌فرماید: شیوة آفرینش زن و مرد در تمامی مراحل طبیعی کاملاً یکسان است، نطفة کودک بسته شده، در بطن مادر رشد و نمو کرده و وارد زندگی دنیایی می‌شود، در نهایت نوزاد انسان پا به عرصة حیات می‌گذارد و مراحل مختلف را می‌پیماید.

 در داستان آغاز خلقت نیز خداوند از زوجی (آدم و همسرش) سخن به میان آورده که با یکدیگر تمامی مراحل آغازین حیات را سپری می‌نمایند، هر دو در جنت اسکان گزیده «وَقُلْنَا یَا آدَمُ اس?