رونق گردشگری و معایب و مزایای آن
صنعت گردشگری اگر چه از منظر اقتصادی تغییرات و تحولات مثبتی را در منطقه هورامانات به وجود آورده، اما پیامدهای آن فراتر از جنبه‌های اقتصادی بوده و ابعاد اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی را نیز دربر می‌گیرد. پس از ثبت جهانی این منطقه در فهرست میراث فرهنگی یونسكو، هورامان به یكی از مقاصد گردشگری مهم در ایران تبدیل شد كه هر ساله پذیرای شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی است. این رشد چشمگیر گردشگری، تأثیرات مختلفی در زندگی ساكنان محلی، ساختار اجتماعی، سبك زندگی، محیط زیست و حتی هویت فرهنگی منطقه به همراه داشته است. اگرچه كه تأثیرات ناشی از رشد گردشگری و به‌خصوص، رونق اقتصادی حاصل از آن برای كل منطقه مثبت به نظر می‌رسد، اما تغییراتی هم در سبك زندگی مردم ایجاد كرده و از آن جمله كه برخی سنت‌های محلی، بیشتر به عنوان جاذبه گردشگری ارائه می‌شود و تعامل میان مردم محلی و گردشگران، گاه فاصله و تغییر در ارزش‌ها را به همراه داشته است. حال پرسش این است كه چگونه می‌توان بین حفظ اصالت فرهنگی هورامان و توسعه گردشگری توازن برقرار كرد و آیا می‌توان این صنعت را به فرصتی برای تقویت فرهنگ بومی تبدیل كرد؟
چگونه گردشگری هویت هورامان را متحول كرد؟
گردشگری در هورامان به مرور زمان باعث شده كه بسیاری از مردم این منطقه برای جلب رضایت گردشگران و تأمین نیازهای آنها، خود را با انتظارات و سلیقه‌های بیرونی تطبیق بدهند. این تغییر نه‌تنها در سبك زندگی و مشاغل، بلكه در نحوه بازنمایی فرهنگ و هویت نیز دیده می‌شود. بسیاری از سنت‌های بومی كه روزگاری امری طبیعی و روزمره بودند، اكنون به نمایش‌هایی برای جذب گردشگران تبدیل شده‌اند. لباس‌های محلی، غذاهای سنتی و... به عنوان ابزاری برای رونق صنعت گردشگری به كار می‌روند. در این روند، برخی از ساكنان اورامان از شیوه زندگی اصیل خود فاصله گرفته و به سمتی رفته‌اند كه فرهنگ‌شان را بیشتر بر اساس آنچه گردشگران انتظار دارند بازنمایی كنند، نه بر اساس واقعیت زیسته خود. این فرآیند نوعی دگرگونی در هویت فرهنگی ایجاد كرده كه در آن بسیاری از عناصر بومی یا كمرنگ شده‌اند یا برای رضایت و جذابیت بیشتر در نظر مخاطبان بیرونی تغییر شكل داده‌اند. اگر وضعیت هورامان امروز را با چند سال پیش مقایسه كنیم، متوجه می‌شویم كه شمار زیادی از مغازه‌های محلی كه در گذشته پاسخگوی نیازهای روزمره مردم بودند، اكنون به فروشگاه‌های صنایع دستی و سوغات یا رستوران و كافه‌های در خدمت گردشگران تغییر كاربری داده‌اند. این دگرگونی باعث شده بسیاری از مشاغل و سبك‌های معیشتی سنتی كه بخشی از زیست طبیعی مردم اورامان بودند، كمرنگ شده و جای خود را به كسب‌وكارهایی بدهند كه عمدتا متناسب با ذائقه و نیازهای گردشگران شكل گرفته‌اند.
پوشش بومی در مواجهه با صنعت گردشگری
در روستای «سلین» یكی از خانم‌های محلی را می‌بینیم كه به همراه دخترش مشغول تهیه و فروش غذای محلی كلانه برای گردشگران است ولی پوشش این خانم با پوشش سنتی زنان این منطقه متفاوت است كه می‌تواند نشانه‌ای از دگرگونی در هنجارهای فرهنگی هورامان باشد؛ تغییری كه احتمالا در اثر گسترش صنعت گردشگری و تعامل مداوم با جهان بیرون شكل گرفته است. یكی از اهالی منطقه هورامان می‌گوید هرچند پوشش سنتی كردی هنوز هم در میان مردم بومی و به‌ویژه در میان نسل‌های میانسال و سالمند رایج است، اما نسل جوان، مقاومت كمتری در برابر این تغییرات نشان می‌دهند و به آسانی آن را می‌پذیرند. این ساكن منطقه هورامان، این تغییرات را بیشتر متوجه حضور مداوم گردشگران می‌داند چراكه گردشگران غالبا با همان پوشش رایج در محل زندگی خود وارد منطقه می‌شوند و این تفاوت فرهنگی در نوع پوشش، به‌ویژه در ذهنیت و ناخودآگاه جوانان، اثرگذار است. به باور این فرد، در بلندمدت ممكن است این تأثیرات عمیق‌تر شود. با این حال، لباس محلی كردی همچنان جایگاه خود را در میان مردم حفظ كرده است. نه‌تنها مردم بومی از آن استفاده می‌كنند، بلكه گردشگران نیز علاقه زیادی به آن نشان می‌دهند. بسیاری از مسافران برای ثبت عكس‌های یادگاری، این لباس را كرایه كرده یا حتی به عنوان سوغاتی آن را می‌خرند. این استقبال، اگر چه در نگاه اول نشانه‌ای از توجه و علاقه به فرهنگ محلی است، اما می‌تواند به تدریج باعث كالایی شدن این عناصر فرهنگی شود كه در چنین شرایطی لباس محلی، همچون سایر نمادهای فرهنگی، از معنای اصیل خود فاصله می‌گیرد و به ابزاری برای مصرف و نمایش تبدیل می‌شود كه البته این وضعیت را در مورد دیگر محصولات فرهنگی مانند غذا یا حتی زبان بومی نیز می‌توان مشاهده كرد.
پیر شالیار و كومسای اینستاگرامی
در سال‌های گذشته، مراسم سنتی هورامان مانند كومسای و پیر شالیار، با مشاركت مردم و در زمان مشخص برگزار می‌شد. این مراسم ریشه‌دار در فرهنگ بومی منطقه كه جنبه آیینی و اجتماعی داشت، در سال‌های اخیر، دستخوش تغییراتی شده كه ماهیت آنها را تا حدی دگرگون كرده است. افزایش جنبه زیبایی‌شناختی این مراسم و تبدیل آنها به بستری برای تولید محتوای بلاگرها و اینفلوئنسرها، یكی از مهم‌ترین تغییرات است چون بسیاری از شركت‌كنندگان، به جای آنكه درگیر تجربه واقعی این رویدادها شوند، بر عكاسی و فیلمبرداری برای شبكه‌های اجتماعی متمركز می‌شوند و این روند باعث شده كه برخی از جلوه‌های آیینی و معنوی این مراسم كمرنگ شده و در عوض، جنبه‌ای نمایشی به خود بگیرد و بیشتر در راستای جذب مخاطبان بیرونی باشد. یكی از ساكنان منطقه هورامان می‌گوید: «در گذشته، مردم هورامان به سادگی مراسم خود را برگزار می‌كردند اما اكنون تجهیزات صوتی و تصویری به مراسم افزوده شده و فلسفه برگزاری این مراسم تغییر كرده است. مراسم بیشتر نمادین شده‌اند اگرچه كه گسترده‌تر شده‌اند و مشاركت مردم نیز افزایش یافته است.»
تحول نقش زنان
در مراسم‌های بومی هورامان
اما در كنار این تغییرات، یكی از تحولات مثبت در این سال‌ها افزایش حضور زنان در مراسم و آیین‌های منطقه است. در گذشته، زنان معمولا نقشی محدود در برگزاری این آیین‌ها داشتند اما امروزه تعداد بیشتری از آنها به عنوان شركت‌كننده و حتی برگزاركننده فعال در این مراسم دیده می‌شوند. این تغییر نه‌تنها نشانه‌ای از پررنگ‌تر شدن نقش زنان در جامعه هورامان است، بلكه می‌تواند بازتابی از تحولاتی گسترده‌تر باشد كه به زنان امكان داده تا بیشتر در فضاهای عمومی و فرهنگی مشاركت كنند.
مردم هورامان و واكنش‌های‌شان به تحولات فرهنگی ناشی از گردشگری
بسیاری از مردم هورامان نسبت به تغییرات ناشی از رونق گردشگری در منطقه بی‌تفاوت هستند، برخی با ذوق و شوق از آن استقبال می‌كنند و آن را نشانه‌ای از پیشرفت منطقه می‌دانند و مقاومتی در برابر این تغییرات نشان نمی‌دهند، ولی برخی هم از این تحولات نگرانند و آن را تهدیدی برای فرهنگ، سنت‌ها و سبك زندگی بومی خود تلقی می‌كنند. این واكنش‌ها در موقعیت‌های مختلف نمود پیدا می‌كند؛ برای مثال چندی قبل، چند گردشگر ورودی به یكی از روستاهای منطقه، در یك مراسم شبانه به رقص و پایكوبی پرداختند كه این اتفاق، اعتراض برخی از اهالی روستا را سبب شد و امام‌جمعه روستا نسبت به این اتفاق واكنش نشان داد و در خطبه‌های نماز جمعه، نگرانی خود را از تأثیر این رفتارها بر فرهنگ و ارزش‌های منطقه ابراز داشت و از مردم خواست تا نسبت به تغییرات پیش‌آمده هوشیار باشند.
هنوز هم می‌شود در هورامان مهمان شد؟
مردم كرد همواره به مهمان‌نوازی، صمیمیت و برخورد گرم با غریبه‌ها شناخته شده‌اند و این ویژگی به عنوان بخشی از هویت فرهنگی این منطقه شناخته می‌شود و نقشی كلیدی در تجربه مثبت گردشگران ایفا می‌كند. با این حال، یكی از اهالی منطقه به نگرانی مهمی اشاره می‌كند و می‌گوید: «تغییر منفی ناشی از رونق گردشگری در اخلاق مردم منطقه مشهود است. مردم این ناحیه به مهمان‌نوازی مشهورند ولی به نظر می‌رسد با گسترش گردشگری، نگرش‌ها در حال تغییر است به‌گونه‌ای كه ممكن است در آینده، گردشگران صرفا به عنوان منبع درآمد دیده شوند.»
این حرف برخاسته از این نگرانی است كه اگر مردم فقط به فكر كسب سود مالی از رونق گردشگری باشند، ممكن است كم‌كم روحیه مهمان‌نوازی واقعی از بین برود و جای خود را به یك رابطه سرد و پولی بدهد و این تغییر حتما به فرهنگ منطقه آسیب می‌زند.
نگرانی مردمان بومی از باورهای جدید
ورود گردشگران با پیش‌زمینه‌های فرهنگی متنوع، سبب شده تا فضای فكری و هویتی منطقه دستخوش دگرگونی‌هایی شود. مواجهه مستقیم جوانان با دیدگاه‌ها، سبك زندگی و ارزش‌های ورودی به منطقه از طریق گردشگران غیربومی، نوعی تزلزل در هویت سنتی و بومی ایجاد كرده و زمینه‌ساز نوعی گرایش بدون مطالعه به ایده‌ها و جریان‌های فكری جهانی شده آن هم بدون آنكه فرصت كافی برای تحلیل، نقد یا بومی‌سازی آنها وجود داشته باشد. یكی از فعالان فرهنگی منطقه هورامان معتقد است كه توسعه گردشگری در سال‌های اخیر تأثیرات فرهنگی قابل‌توجهی بر جامعه محلی و به‌ویژه بر نسل جوان داشته و می‌گوید: «بسیاری از جوانان بدون دلیل موجه و منطقی بر عقایدی مانند كمونیسم یا فمینیسم پافشاری می‌كنند.»
به باور او، این گرایش‌های فكری نه‌تنها از دل تجربه زیسته جامعه هورامان بیرون نیامده، بلكه در بسیاری موارد بدون درك دقیق از مفاهیم و زمینه‌های تاریخی و اجتماعی پذیرفته شده‌اند.
نقش گردشگران در گسترش پیوندهای بین‌فرهنگی
یكی از مهم‌ترین تأثیرات حضور گردشگران، گسترش ارتباط میان فرهنگ‌های مختلف است. زمانی‌كه افراد با پیشینه، زبان و آداب و رسوم گوناگون در تعامل قرار می‌گیرند، نگرش آنها به تدریج نسبت به جهان و دیگر انسان‌ها دستخوش تغییر می‌شود كه چنین روندی در منطقه هورامانات نیز قابل مشاهده است. مردمی كه پیش‌تر عمدتا با افراد هم‌فرهنگ خود ارتباط داشتند، اكنون با گردشگرانی از نقاط مختلف كشور و حتی جهان مواجه می‌شوند. البته این آشنایی‌ها زمینه‌ساز تغییر در برخی نگرش‌ها و بازنگری یا تحول در برخی سنت‌های اجتماعی شده و به عنوان نمونه، در سال‌های اخیر ازدواج میان كردها و سایر قومیت‌ها افزایش یافته است كه این پیوندهای میان‌فرهنگی، نقش مهمی در دگرگونی برخی باورها و سبك‌های زندگی ایفا می‌كنند.
افزایش تمایل جوانان به مهاجرت و ادامه تحصیل
یكی دیگر از تاثیرات رونق گردشگری در منطقه هورامان، افزایش علاقه جوانان به مهاجرت و ادامه تحصیل در شهرهای دیگر یا خارج از كشور است. آشنایی با فرهنگ‌ها و سبك‌های زندگی متفاوت، باعث شده بسیاری از جوانان با فرصت‌های جدیدی آشنا شوند و دیدگاه تازه‌ای نسبت به آینده پیدا كنند در حالی كه پیش از این، اغلب جوانان ترجیح می‌دادند در همان منطقه خود بمانند و زندگی سنتی را دنبال كنند ولی حالا بسیاری از آنها به دنبال تجربه‌های تازه، تحصیل در دانشگاه‌های بهتر و دستیابی به شغل‌های جدید هستند كه این تغییر هم نتیجه آشنایی با امكانات و روش‌های زندگی مدرن است كه از طریق گردشگران وارد منطقه شده است. هورامان با طبیعت منحصر‌به‌فرد، معماری پلكانی، تاریخ كهن و فرهنگ غنی خود یكی از ارزشمندترین مناطق بومی ایران محسوب می‌شود. این منطقه - كه در سال‌های اخیر به یكی از مقاصد محبوب گردشگری تبدیل شده - همزمان با رونق اقتصادی ناشی از گردشگری با چالش‌هایی نیز مواجه است كه اگر مدیریت نشوند، می‌توانند به نابودی تدریجی آن منجر شوند. به همین دلیل، حفاظت از هورامان نه‌تنها یك ضرورت فرهنگی، بلكه مسوولیتی اجتماعی است كه نیازمند سیاستگذاری دقیق و مشاركت فعال مردم و مسوولان است. راهنمایان گردشگری نقش مهمی در این فرآیند دارند و می‌توانند با آموزش گردشگران، آنها را نسبت به ارزش‌های فرهنگی، حساسیت‌های اجتماعی و شیوه‌های صحیح تعامل با جامعه محلی آگاه كنند. از سوی دیگر آگاهی‌بخشی به مردم هورامان درباره فرصت‌ها و چالش‌های گردشگری، می‌تواند آنها را در پذیرش تغییرات و مدیریت بهتر این صنعت یاری كند. در این صورت، به جای آنكه گردشگری عاملی برای تخریب فرهنگ محلی باشد، می‌تواند به بستری برای بازآفرینی فرهنگی و تقویت هویت بومی تبدیل شود.
*اعتماد
نظرات
دلسوز
12 اردیبهشت 1404 - 08:28هەورامان… نامت که می‌آید، دلم رعشه می‌گیرد، گویی کوه و مه و رود، در جانم زمزمه می‌کنند. من عاشق توام، نه فقط به‌خاطر دره‌ها و صخره‌هایت، که به‌خاطر بوی خاکت بعد از باران، صدای دف‌ات در شب عروسی‌ها، و آن نگاه‌های پرغرور و صادق مردمانت. تو را در چین هر دیوار سنگی می‌جویم، در رد گام‌های زنانت بر پلکان زندگی، در چای‌داغی که کنار پنجره‌های چوبی‌ات خورده‌ام… دلم برای مه صبحگاهی‌ات تنگ است، برای بیدهایی که در کنار آب می‌رقصند، برای زبانی که در آن "دوور به‌ڕێزی" هنوز معنای زندگی دارد. من، فرزند توام، حتی اگر دور از تو باشم، روحم به دامنت دوخته است. ای هورامان، تو وطن منی، حتی اگر در جغرافیا نگنجی، در قلبم خانه داری؛ جاودانه، بی‌بدیل، پر از خاطره.