سهیل سماوی|«مقدمه‌ای بر نظریه و آناتومی تفكر (فقر تفكر در ایران)» كتاب جدیدی است تالیف دكتر منوچهر ذاكر كه به تازگی توسط انتشارات شایسته منتشر شده است. در سال‌های اخیر نظریه تفكر نقّاد از مهم‌ترین مباحث حوزه‌های اندیشه و تربیتی در دنیا و ایران است. ولی لازم است نظریه تفكری مختصِ شرایط فكری و فرهنگی ایران استخراج و تدوین شود. حوزه‌های ارزشی از اخلاق گرفته تا حقوق و همچنین سپهر باورها و عقاید در ایرانِ معاصر بستری ایده‌آل برای پژوهش‌های انتقادی است زیرا تعارضات، منازعات و شرایط پروبلماتیك بسیاری در این سپهر وجود دارد. مقوله تفكر معمولا تحت اصطلاح تفكر نقّاد یا اندیشه انتقادی در رسانه‌ها شناخته می‌شود، ولی مباحث مربوط به تفكر بسیار فراتر از مفهوم تفكر نقّاد است كه كتاب بدان پرداخته است. نظریه تفكر را می‌توان در ابعاد خُرد و كلان نگریست. نگاه خُرد، ناظر بر ارتقای مهارت‌های تفكر برای افراد جامعه بوده و اهداف آموزشی را هدف قرار می‌دهد. در نگاه كلان، ارتباط سطح و كیفیتِ تفكر عموم جامعه با حوزه‌های سیاسی و فرهنگی جامعه مطمح نظر است و اصلاحات كلان در حوزه‌های ارزشی و نیز آگاهی اجتماعی را هدف قرار می‌دهد. دغدغه و توجه ویژه‌ای به نگاه و اهداف كلانِ تفكر در این كتاب وجود دارد. متخصصین جهانی تفكر انتقادی، ضرورت ترویج و آموزش مهارت‌های تفكر را به دلیل تغییرات روزافزون جوامع عمدتا ناظر به تغییراتِ سیستمیك اجتماعی و ارتباطات مجازی متّكی بر اطلاعات و دانش طبقه‌بندی شده، قلمداد می‌كنند. همان‌طوركه در كتاب اشاره شده، ایرانِ امروز كشوری در معرض تغییرات بسیار از جمله موارد فوق است ولی ضرورت آموزش تفكر در ایران به مراتب بیشتر است، زیرا تغییرات در ایران، مبانی ارزشی، فرهنگی و اجتماعی كشور را نیز شامل می‌گردد. بنابراین، انتخاب آگاهانه این تغییرات در جامعه و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز آن توسط گروه‌های مختلف اجتماعی، نیازمند كسب مهارت‌های تفكر نزدِ عموم و خواصّ مردم ایران است، در غیراین‌صورت منازعات عقیدتی و اجتماعی بسیاری ایجاد خواهد شد. به عقیده نویسنده كتاب، اهمیت حوزه اندیشه دلایل دیگری نیز دارد زیرا در اغلب جوامع، اندیشه‌ها از پارادایم متكی بر منابع الهی، آسمانی، قُدسی و وابسته به منابع قدرت، به پارادایمی كه افكار و سخنان، منشا انسانی و زمینی داشته و در نتیجه قابل نقد هستند، عبور كرده‌اند. این نكته باعث می‌شود حوزه اندیشه و وظایف آن بسیار وسعت گیرد. در واقع، برمبنای این تغییرِ پارادایم، همه‌چیز در جامعه محصول نوع و شیوه خاصی از اندیشه بشری است. سكولار شدن روزافزونِ منابع قدرت باعث شده همه قوانین و سخنان الزام‌آور، ریشه موضوعه و مدنی داشته و در نتیجه قابلیت واكاوی و نقد پیدا كند. این موضوع به ویژه در ایران مصداق خاصی دارد و در نتیجه نظریه و آموزه‌های تفكر، جایگاهی بی‌سابقه و خاصّی در ایران امروز داشته و خواهد داشت. اگرچه تعارض سنّت و مدرنیسم در الگوهای ارزشی و نظام اجتماعی ایران بسیار پر رنگ و مناقشه‌آفرین است ولی به‌زعم كتاب، تقابل غریزه و وجوه مختلف آن در یك‌طرف با تربیت و مهار مدبّرانه غرایز در طرف دیگر و نیز تقابل صِدق (دانش سره) و مغلطه در حوزه افكار و عقاید، نسبت به تقابل سنّت و مدرنیسم، هم دارای مصادیق بیشتر و هم اهمیت مطالعاتی و كاربردی فراوان‌تری در ایران هستند. تحت شرایط خاصِّ یكی دو دهه اخیر ایران، عامّه مردم اعمّ از قشر تحصیلكرده و دانشجو دچار ركود و انفعال فكری شده‌اند. پوپولیسم خطر بزرگی است كه جامعه ایران را تحت‌الشعاع قرار داده است. بدون آموزش تفكر و در نبود زیرساخت لازم برای آموزشِ قضاوت منصفانه، دموكراسی قوام‌نیافته و زمینه گسترش پوپولیسم و عوام‌فریبی فراهم خواهد شد. به عقیده نویسنده كتاب، مطالبه دموكراسی در ایران نارواست چنانچه با مطالبه برای آموزش موازین تفكر مُنصف و نقّاد همراه و آمیخته نباشد. جریانات سیاسی خواهانِ دموكراسی، باید این حقیقت را همواره به یاد داشته و آن را سرلوحه اقدامات خود قرار دهند. آشنایی مردم ایران با مهارت‌های تفكر، ضروری و حقّ مدنی و شهروندی آنهاست. در این كتاب، مباحث تفكر خودفرمان، آناتومی تفكر و ویژگی‌های اصلی اندیشه نقّاد و تأمّلی شرح داده می‌شود. آناتومی تفكر رویكرد جدیدی در باب تفكر است كه در این كتاب معرفی شده و می‌تواند به عنوان یك حوزه پژوهشی تكمیل شود. فئودالیزه شدن حوزه سخن و اشاعه اندیشه در ایران، پیروی افكار عمومی از فرهنگ سلبریتی‌ها و آفت مهلك مصرف‌‌گرایی و جلوه‌گری و گسترش تصمیم‌گیری‌های هیجانی و عوام‌پروری در رفتارهای سیاسی در كشور از جمله مصادیق فقر تفكر هستند كه كتاب پرداخته است. شیوه‌های اندیشیدن در باب ارتباطات علّت و معلولی كه در كتاب منطق تفكرات علّی نامیده شده، به‌طور مفصل بحث شده است. بیشتر تفكرات و تاملات انسان به یافتن روابط علّی و قضاوت در مورد آنها در اتفاقات و پدیده‌های مختلفِ زندگی، طبیعت و جامعه اختصاص دارد. منظور از تاثیرات علّی، كنش‌هایی هستند كه طی آنها، یك یا چند علّت باعث وقوع رخدادی معین می‌شوند. مفهوم سكولاریسم در ایران جا نیفتاده است، برخی آن را با منفعت‌طلبی و ارزش‌های مادّی یكسان گرفته و برخی به اشتباه، یك عاطفه و فداكاری انسانی در گوشه‌وكنار را مدركی دالّ بر ابطال سكولاریسم عنوان می‌كنند. هدف دیگر كتاب ارایه شرحی برای مفهوم صحیح سكولاریسمِ حوزه اندیشه است.
نظرات