اشاره: محمّد حامدی نویسنده‌ و پژوهشگر دینی در سال ۱۳٤۲در شهرستان بانه‌ی استان کردستان چشم به‌ جهان گشوده‌ است. وی در عنفوان جوانی با بیداری اسلامی آشنا شد و مطالعات خود را در زمینه‌ی قرآن‌پژوهی ادامه داده است.

حامدی تاکنون نُه اثر، به‌ عرصه‌ی دین‌پژوهی تقدیم نموده‌ است. اصلاحوب نظر به اهمیت موضوع در شرایط کنونی، درباب نسبت علوم تجربی با دین پرسشی با وی در میان نهاده است. توجه شما را به پاسخ وی، جلب می‌نماییم.

آیا حوزه‌ی دین اسلام تنها متعلّق به وحی و متعلقات آن می‌باشد یا بر طبق ادّعای برخی از علما و بزرگان دین، حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی (جهان آفرینش) را نیز دربرمی‌گیرد؟ لطفاً دلایل عقلی و قرآنی آن را بیان کنید.

پاسخ بخش اوّل:

پاسخ سؤال مذکور را در نکاتی چند خواهیم داد:

۱. قبل از خلق انسان، جهان آفرینش در شش مرحله زمانی طولانی برای حضور مهمانی عزیز و گرانقدر (انسان که جانشین خداوند است) خلق و آماده گردید که از این شش مرحله، چهار بخش آن متعلق به تهیه‌ی امکانات زندگی انسان بود.

وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا ۚ وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ۚ ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ [سوره فصلت : آیات ۱۰ تا ۱۲]
و در [زمین]، از فراز آن [لنگر آسا] کوهها نهاد و در آن خیر فراوان پدید آورد، و مواد خوراکی آن را در چهار روز اندازه‌گیری کرد [که] برای خواهندگان، درست [و متناسب با نیازهایشان] است. سپس آهنگ [آفرینش] آسمان کرد، پ آن بخاری بود. پس به آن و به زمین فرمود: «خواه یا ناخواه بیایید.»  آن دو گفتند: «فرمان‌پذیر آمدیم.» پس آنها را [به صورت] هفت آسمان، در دو هنگام مقرر داشت و در هر آسمانی کار [مربوط به] آن را وحی فرمود، و آسمان [این] دنیا را به چراغ‌ها آذین کردیم و [آن را نیک] نگاه داشتیم؛ این است اندازه‌گیری آن نیرومند دانا.

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ [سوره البقرة : آیه ۳۰]
و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمین جانشینی خواهم گماشت»، [فرشتگان] گفتند: «آیا در آن کسی را می‌گماری که در آن فساد انگیزد، و خون‌ها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو، [تو را] تنزیه می‌کنیم؛ و به تقدیست می‌پردازیم.» فرمود: «من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید.»

إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ ۗ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ [سوره اﻷعراف : ۵۴]
در حقیقت، پروردگار شما آن خدایی است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید؛ سپس بر عرش [جهانداری] استیلا یافت. روز را به شب _ که شتابان آن را می‌طلبد _ می‌پوشاند، و [نیز] خورشید و ماه و ستارگان را که به فرمان او رام شده‌اند [پدید آورد]. آگاه باش که [عالم] خلق و امر از آن اوست. فرخنده خدایی است پروردگار جهانیان.

۲. آفرینش انسان در دو حالت صورت گرفت:
الف: حالت جسمی و مادی
ب: حالت روحی و روانی

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ [سوره المؤمنون ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ ۚ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ [سوره المؤمنون : آیات ۱۲ تا ۱۴]
به یقین، انسان را از عصاره‌ای از گل آفریدیم. سپس او را [به صورت] نطفه‌ای در جایگاهی استوار قرار دادیم.  آنگاه نطفه را به صورت علقه در آوردیم. پس آن علقه را [به صورت] مضغه گردانیدیم، و آنگاه مضغه را استخوان‌هایی ساختیم، بعد استخوان‌ها را با گوشتی پوشانیدیم، آن گاه [جنین را در] آفرینشی دیگر پدید آوردیم. آفرین با بر خدا که بهترین آفرینندگان است.

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ. فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ [سوره الحجر : ۲۸ و ۲۹]
و [یاد کن] هنگامی را که پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من بشری را از گلی خشک، از گلی سیاه و بد بو، خواهم آفرید. پس وقتی آن را درست کردم و از روح خود در آن دمیدم، پیش او به سجده درافتید.

پاسخ بخش دوم:

۳. خداوند برای رفع نیازهای مادی انسان جهان آفرینش را خلق نمود و آن را در اختیار انسان نهاد و برایش مسخر و رام نمود.

أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ۗ وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ [سوره لقمان : آیه ۲۰]
آیا ندانسته‌اید که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است، مسخر شما ساخته و نعمتهای ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است؟ و برخی از مردم درباره خدا بی[آنکه] دانش و رهنمود و کتابی روشن [داشته باشند] به مجادله برمیخیزند.

هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ ۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ [سوره البقرة : آیه ۲۹]
اوست آن کسی که آنچه در زمین است، همه را برای شما آفرید؛ سپس به آفرینش آسمان پرداخت، و هفت آسمان را استوار کرد؛ و او به هر چیزی داناست.
۴. خداوند برای رفع نیازهای روحی انسان، وحی را برایش فرستاد.

إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا. إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا [سوره اﻹنسان : آیات ۲ و ۳]
ما انسان را از نطفه‌ی مختلطی آفریدیم، و او را می‌آزماییم. [بدین جهت] او را شنوا و بینا قرار دادیم. ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد [و پذیرا گردد] یا ناسپاس!
۵. خداوند جهان آفرینش و انسان را هدفمند آفرید و آنها را بازیچه قرار نداده است.

وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ [سوره اﻷنبياء : آیه ۱۶]
و آسمان و زمین و آنچه را که میان آن دو است به بازیچه نیافریدیم.
۶. همه جهان آفرینش یک دستگاه واحد است.

سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ [سوره الحديد : آیه ۱]
آنچه در آسمان‌ها و زمین است، خدا را به پاکی می‌ستاید و اوست ارجمند حکیم.

لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا ۚ فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ [سوره اﻷنبياء : آیه ۲۲]
اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا، خدایانی [دیگر] وجود داشت، قطعاً [زمین و آسمان] تباه می‌شد. پس منزه است خدا، پروردگار عرش، از آنچه وصف می‌کنند.

وَجَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفًا مَحْفُوظًا ۖ وَهُمْ عَنْ آيَاتِهَا مُعْرِضُونَ. وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ ۖ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ [سوره اﻷنبياء : آیات ۳۲ و ۳۳]
و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم، و[لی] آنان از [مطالعه در]  نشانه‌های آن اعراض می‌کنند. و اوست آن کسی که شب و روز و خورشید و ماه را پدید آورده است. هر کدام از این دو در مداری [معین] شناورند.
۷. دین عبارت است از برنامه‌ای از جانب خداوند برای درست استفاده کردن انسان از نعمات مادی و معنوی جهان آفرینش، در راستای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی انسان.

قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ. لَا شَرِيكَ لَهُ ۖ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ [سوره انعام : آیات ۱۶۲ و ۱۶۳]
بگو: «در حقیقت، نماز من و [سایر] عبادات من و زندگی و مرگ من، برای خدا، پروردگار جهانیان است.» [که] او را شریکی نیست، و بر این [کار] دستور یافته‌ام، و من نخستین مسلمانم.

ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ [سوره التكاثر : آیه ۸]
سپس در همان روز است که از نعمت [روی زمین] پرسیده خواهید شد.

پاسخ بخش سوم:

۸. چون زندگی انسان بدون استفاده از علوم تجربی و انسانی ممکن نیست، لذا باید به نحوی از آنها استفاده نمود که مثمر ثمر باشند. یا بر طبق امیال و اهواء انسان و عقل محدود در مکان و زمان، یا بر طبق فرمان خدا. که فرمان خدا برای استفاده از نعمات جهان آفرینش با تمام جزئیاتش در وحی نیامده و غیر از بیان اصولی کلی بدان نپرداخته است و آن را به دانشمندان علوم تجربی و انسانی سپرده است. در اینجا یا باید از طریق شناخت قوانین حاکم خدایی بر جهان آفرینش از آنها استفاده نمود که این راه توحید و مورد پسند خداوند است و یا باید از طریق اهواء بشری از آنها استفاده نمود که این همان شرکی است که به شدت از آن نهی شده‌ایم. همچنین همه‌ی افراد بشر این قاعده‌ی مسلم و متقن را پذیرفته‌اند که هر کس خالق چیزی باشد تنها او حق دارد و باید برنامه‌ی استفاده از آن را تعیین نماید. چون تنها خداوند خالق حهان آفرینش است، پس باید برای استفاده از آن، تنها از خداوند پیروی نمود.

إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ ۗ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ [سوره اﻷعراف : آیه ۵۴]

أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ [سوره الملك : آیه ۱۴]
آیا کسی که آفریده است نمی‌داند؟ با اینکه او خود باریک بین آگاه است.
۹. خداوند از انسان خواسته است که از فرمانش در هر دو حوزه از دین(وحی-علوم تجربی و انسانی) بدون تخلف فرمانبرداری کند و نافرمانی در هر کدام از آن دو حوزه را شرک نامیده است.

... أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ ۚ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۖ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ [سوره البقرة : قسمتی از آیه ۸۵]
... آیا شما به پاره‌ای از کتاب ایمان می‌آورید، و به پاره‌ای کفر می‌ورزید؟ پس جزای هر کس از شما که چنین کند، جز خواری در زندگی دنیا چیزی نخواهد بود، و روز رستاخیز ایشان را به سخت‌ترین عذاب‌ها باز برند، و خداوند از آنچه می‌کنید غافل نیست.

قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ. لَا شَرِيكَ لَهُ ۖ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ [سوره انعام : آیات ۱۶۲ و ۱۶۳]
بگو: «در حقیقت، نماز من و [سایر] عبادات من و زندگی و مرگ من، برای خدا، پروردگار جهانیان است.» [که] او را شریکی نیست، و بر این [کار] دستور یافته‌ام، و من نخستین مسلمانم.

أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ۗ وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ [سوره لقمان : آیه ۲۰]
آیا ندانسته‌اید که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است، مسخر شما ساخته و نعمتهای ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است؟ و برخی از مردم درباره خدا بی[آنکه] دانش و رهنمود و کتابی روشن [داشته باشند] به مجادله برمیخیزند.

وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ [سوره البقرة : آیه ۲۰۵]
و چون برگردد [یا ریاستی یابد] کوشش می‌کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد و خداوند تباه‌کاری را دوست ندارد.
۱۰. رابطه‌ی جهان آفرینش و انسان را می‌توان در دو حوزه بررسی کرد:
الف: نیازهای مادیش را تأمین می‌کند.
ب: آیه و نشانه‌ای است برای دریافت جهان‌بینی حق.

إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ. الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ [سوره آل عمران : آیات ۱۹۰ و ۱۹۱]

هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ ۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ [سوره البقرة : آیه ۲۹]
اوست آن کسی که آنچه در زمین است، همه را برای شما آفرید؛ سپس به آفرینش آسمان پرداخت، و هفت آسمان را استوار کرد؛ و او به هر چیزی داناست. پاسخ بخش چهارم:

۱۱. استفاده‌ی غیرخدایی از نعمات خداوند، زندگی ناآرامی را به انسان می‌دهد و در صورت استفاده با فرمان خدا زندگی سعادتمندی برای انسان تأمین می‌شود.

قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا ۖ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ ۖ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقَى. وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى [سوره طه : آیات ۱۲۳ و ۱۲۴]
فرمود: «همگی همگی از آن [مقام] فرود آیید، در حالی که بعضی از شما دشمن بعضی دیگر است، پس اگر برای شما از جانب من رهنمودی رسد، هر کس از هدایتم پیروی کند نه گمراه می‌شود نه تیره بخت. و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت، و روز رستاخیز او را نابینا محشور می‌کنیم.»

أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ  لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ ۚ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ ۚ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ [سوره يونس : آیات ۶۲ تا ۶۴]
آگاه باشید، که بر دوستان خدا نه بیمی است و نه آنان اندوهگین می‌شوند.  همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده‌اند. در زندگی دنیا و آخرت مژده‌ای برای آنان است. وعده‌های خدا را تبدیلی نیست؛ این همان کامیابی بزرگ است.
۱۲. جانشینی خداوند از جانب انسان ممکن نیست مگر اینکه خداوند نحوه‌ی استفاده از جهان آفرینش را برای جانشینش مشخص کند که آن را مسکوت گذاشته و چند و چون آن را با تمام جزئیاتش مشخص ننموده و آن را به متخصصین مربوطه می‌سپارد.

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ [سوره البقرة : آیه ۳۰]
و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمین جانشینی خواهم گماشت»، [فرشتگان] گفتند: «آیا در آن کسی را می‌گماری که در آن فساد انگیزد، و خون‌ها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو، [تو را] تنزیه می‌کنیم؛ و به تقدیست می‌پردازیم.» فرمود: «من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید.»

وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ ۚ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره النحل : آیه ۴۳]
و پیش از تو [هم] جز مردانی که  بدیشان وحی می‌کردیم گسیل نداشتیم. پس اگر نمی‌دانید، از پژوهندگان کتاب‌های آسمانی جویا شوید.
۱۳. الوهیت خداوند، هم مشمول آسمان و هم شامل زمین و اهالی آن می‌‌شود.

وَهُوَ الَّذِي فِي السَّمَاءِ إِلَهٌ وَفِي الْأَرْضِ إِلَهٌ ۚ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ [سوره الزخرف : آیه ۸۴]
و اوست که در آسمان خداست و در زمین خداست، و هموست سنجیده‌کار دانا.
۱۴. وظیفه‌ی اصلی انسان، عمران و آبادانی زمین است و این کار مهم بدون بهره‌گیری از علوم تجربی و انسانی ناممکن است.

وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا ۚ قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ ۖ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ ۚ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ [سوره هود : آیه ۶۱]
و باز ما به سوی قوم ثمود برادرشان صالح را به رسالت فرستادیم، صالح به قوم خود گفت: ای قوم، خدای یگانه را که شما را جز او خدایی نیست پرستش کنید، او خدایی است که شما را از زمین بیافرید و برای عمارت و آباد ساختن آن برگماشت، پس شما از خدای خود آمرزش طلبید و به درگاه او توبه کنید که البته خدای من (به همه) نزدیک است و شنونده و اجابت کننده است.

پاسخ بخش پنجم:

۱۵. وظیفه‌ی اصلی انبیاء الهی اجرای نظام قسط و عدل در میان انسان‌ها است و این کار مهم بدون حضور حکومت اسلامی ناممکن است و البته حکومت اسلامی هم بدون حضور متخصصین علوم تجربی و انسانی [هیئت وزیران متخصص و متعهد] تحقق نمی‌یابد.

لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ ۚ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ [سوره الحديد : آیه ۲۵]
همانا ما پیمبران خود را با ادلّه و معجزات فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان عدل نازل کردیم تا مردم به راستی و عدالت گرایند، و آهن (و دیگر فلزات) را که در آن هم سختی (جنگ و کارزار) و هم منافع بسیار بر مردم است (نیز برای حفظ عدالت) آفریدیم، و تا معلوم شود که خدا و رسلش را با ایمان قلبی که یاری خواهد کرد؟ (هر چند) که خدا بسیار قوی و مقتدر (و از یاری خلق بی‌نیاز) است.
۱۶. آسمان‌ها و زمین به عنوان خادم انسان معرفی شده‌اند و استخدام آنها ممکن نیست مگر از طریق علوم تجربی و انسانی.

أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ۗ وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ [سوره لقمان : آیه ۲۰]
آیا ندانسته‌اید که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است، مسخر شما ساخته و نعمتهای ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است؟ و برخی از مردم درباره خدا بی[آنکه] دانش و رهنمود و کتابی روشن [داشته باشند] به مجادله برمیخیزند.

وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا [سوره اﻹسراء : آیه ۷۰]
و محققا ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را (بر مرکب) در برّ و بحر سوار کردیم و از هر غذای لذیذ و پاکیزه آنها را روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از مخلوقات خود برتری و فضیلت کامل بخشیدیم.
۱۷. رزق و روزی انسان که مایه ادامه‌ی حیاتش است می‌باشد در آسمان است.

وَفِي السَّمَاءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ [سوره الذاريات : آیه ۲۲]
و روزی شما با همه وعده‌ها که به شما می‌دهند در آسمان است.
۱۸. تخلف انسان در بندگی خدا موجب قطع باران و نعمات است و تداوم بر بندگی خدا، موجب آسمان باران‌زا و رشد باغها و امداد با مال و اولاد است.

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا  يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا  وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا [سوره نوح : آیات ۱۰ تا ۱۲]
باز گفتم: به درگاه خدای خود توبه کنید و آمرزش طلبید که او بسیار خدای آمرزنده‌ای است.  تا باران آسمان بر شما فراوان نازل کند.  و شما را به مال بسیار و پسران متعدد مدد فرماید و باغهای خرّم و نهرهای جاری به شما عطا کند.
۱۹. بهشت و جهنمی که انسانها در جهان آخرت بدان نایل می‌شوند جزئی از اجزای دین (حوزه پاداش و جزا) است.

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا ۚ أُولَئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ  إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ  جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ۖ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ۚ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ [سوره البينة : آیات ۶ تا ۸]
محقّقا آنان که از اهل کتاب کافر شدند (و عیسی و عزیر و رهبانان و احبار را به مقام ربوبیت خواندند) آنها با مشرکان همه در آتش دوزخند و در آن همیشه معذبند، آنها به حقیقت بدترین خلقند.  آنان که ایمان آوردند و نیکوکار شدند آنها به حقیقت بهترین اهل عالمند.  پاداش آنها نزد خدایشان باغهای بهشت عدن است که نهرها زیر درختانش جاری است و در آن بهشت ابد جاودان متنعّمند، خدا از آنها خشنود و آنها هم از خدا خشنودند. این بهشت مخصوص کسی است که از خدا ترسد (و به طاعت او پردازد).

پاسخ بخش ششم:

۲۰.بدون وجود سلامت جسمی وروانی، بندگی خدا تحقق نمی‌یابد که تحقق این دو امر تنها در گرو استفاده‌ی تخصصی از دو حوزه‌ی کاری پزشکان و روانکاوان میسر است که در حیطه‌ی علوم تجربی و انسانی است.

۲۱.خدمت به انسانها که از وظایف ماست بدون بهره‌گیری از محصولات علوم تجربی و انسانی میسرنمی‌باشد.

وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ [سوره اﻷنبياء:آیه۱۰۷]
و (ای رسول) ما تو را نفرستادیم مگر آنکه رحمت برای اهل عالم باشی.

۲۲. مبنای اصلی دینداری و حکمت و فلسفه‌ی اطاعت از خداوند،خصوصاً متخصصین، جلب مصالح و منافع مادی و معنوی انسان در دنیا و آخرت و دفع مضرات و مفاسد مادی و معنوی انسان در دنیا و آخرت است.به عبارت دیگر حرام‌ها همان مضرات و مفاسد هستند و حلال‌ها همان مفیدها و مصالح هستند.در صورتی که استفاده از نعمت‌های جهان آفرینش بر اساس جهل و هوا باشد،باعث ایجاد مضرات و مفاسد در زندگی انسان خواهد شد،درغیر اینصورت موجب تولید منافع و مصالح خواهد شد.پس چون نمی‌توان خود را از استفاده‌ی نعمات جهان آفرینش فارغ و بی‌نیاز نمود،بلکه انجام این کار نصف زندگی ما را تشکیل می‌دهد (تامین مصالح مادی و جسمی انسان)، اطاعت از متخصصین حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی نیز حوزه‌ای دیگر از دین خدا محسوب می‌شود و اطاعت از آنها بر ما واجب است و دین خدا نمی‌تواند مدعی سعادت دنیوی و اخروی انسان باشد مگر اینکه این قسمت از زندگی انسان را نیز مدیریت نماید.

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا [سوره اﻹسراء:آیه۳۶]
و (ای انسان) هرگز آنچه را که بدان علم و اطمینان نداری دنبال مکن که چشم و گوش و دل همه مسئولند.

يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ۚ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ [سوره اﻷعراف:آیات۳۱ تا۳۳]
ای فرزندان آدم، زیورهای خود را در مقام هر عبادت به خود برگیرید و بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید، که خدا مسرفان را دوست نمی‌دارد. بگو: چه کسی زینت‌های خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از صرف رزق حلال و پاکیزه منع کرده؟ بگو: این نعمتها در دنیا برای اهل ایمان است و خالص اینها (یعنی لذات کامل بدون الم، و نیکوتر از اینها) در آخرت برای آنان خواهد بود. ما آیات خود را برای اهل دانش چنین مفصل و روشن بیان می‌کنیم. بگو که خدای من هر گونه اعمال زشت را چه در آشکار و چه در نهان و گناهکاری و ظلم به ناحق و شرک به خدا را که بر آن شرک هیچ دلیلی نفرستاده است و این که چیزی را که نمی‌دانید به خدا نسبت دهید، همه را حرام کرده است.

قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا ۖ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ ۖ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقَى وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى [سوره طه:آیه۱۲۳و۱۲۴]
آن‌گاه خدا (به آدم و حوا) فرمود: اکنون از عالی رتبه بهشت فرود آیید که برخی از شما با برخی دیگر دشمنید، پس اگر از جانب من برای شما راهنمایی بیاید آن هنگام هر که از راه من پیروی کند نه هرگز گمراه شود و نه شقی و بدبخت گردد. و هر کس از یاد من اعراض کند همانا (در دنیا) معیشتش تنگ شود و روز قیامتش نابینا محشور کنیم.

وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ ۚ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره النحل:آیه۴۳]
و ما پیش از تو غیر رجال مؤیّد به وحی خود کسی را به رسالت نفرستادیم، پس اگر نمی‌دانید از اهل ذکر (یعنی علما و دانشمندان هر امت) سؤال کنید.

وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ ۚ بَلْ أَتَيْنَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ [سوره المؤمنون : آیه ۷۱]
و اگر حق تابع هوای نفس آنان شود همانا آسمانها و زمین و هر که در آنهاست فاسد خواهد شد. (و کافران از جهل نسبت جنون به رسول ما دادند؛ چنین نیست) بلکه ما اندرز قرآن بزرگ را بر آنها فرستادیم و آنان از این پند خود اعراض کنند.

لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ ۚ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ [سوره الحديد : آیه ۲۵]
همانا ما پیمبران خود را با ادلّه و معجزات فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان عدل نازل کردیم تا مردم به راستی و عدالت گرایند، و آهن (و دیگر فلزات) را که در آن هم سختی (جنگ و کارزار) و هم منافع بسیار بر مردم است (نیز برای حفظ عدالت) آفریدیم، و تا معلوم شود که خدا و رسلش را با ایمان قلبی که یاری خواهد کرد؟ (هر چند) که خدا بسیار قوی و مقتدر (و از یاری خلق بی‌نیاز) است.

وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ [سوره العنكبوت : آیه ۶]
و هر که (در راه ایمان) جهد و کوشش کند به سود خود کند که خدا از (طاعت و عبادت) عالمیان البته بی‌نیاز است.

نهایتاً چون قوانین حاکم بر جهان آفرینش همانند خلق آنها کار خداوند است، کار دانشمندان حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی نیز فقط کشف و خواندن همان قوانین خدایی است، بنابراین نحوه‌ی استفاده از آنها نیز بر اساس احاطه‌ی علمی بر قوانین خدایی است. لذا این حوزه‌ی نیز درحیطه‌ی دین خداوند است و همانند حوزه‌ی وحی کار خداوند است و تنها تخلفی که در اینجا ممکن است دانشمندان حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی انجام بدهند این است که بر اساس اهواء خود و عقل تنها از آنها استفاده کنند. بدین خاطر رابطه‌ی دو حوزه‌ی وحی و علوم تجربی و انسانی این است که فرامین صادره از هر دو گروه بایستی با وحی الهی سنجیده شود تا خودخواهی‌ها‌ی بشر مهار شود و هر دو گروه در راستای سعادت دنیوی و اخروی بشر به انجام وظایفشان بپردازند.

والسلام علیکم و رحمه‌الله