اول اردیبهشت ماه جلالی به قول شیخ اجل در گلستان، بلبل گوینده بر منابر قضبان ترانه‌خوان است. این روز را به نام بلند سعدی نامگذاری كرده‌اند. اقدام بسیار مثبت و خوشایندی است و بهانه‌ای برای آنكه زیباترین ماه سال را با نام و یاد خداوندگار قند پارسی آغاز كنیم. یكی از حسرت‌ها و دریغ‌های زندگی من آشنایی دیرهنگام با سعدی شیرین‌سخن است. من هم مثل بسیاری از ایرانیان و فارسی‌زبانان، نخستین بار با سعدی شاعر در ایام دبستان آشنا شدم، در كتاب‌های درسی‌مان بخش ابتدایی گلستان آمده بود. بدون آنكه معلم از ما بخواهد، آنقدر نرم و روان بود، با چند بار خواندن، از بر شدم، طوری كه حالا بعد از سی و پنج سال همان مقدار را از حفظم: منت خدای را عزوجل كه طاعتش موجب قربت است و به شكر اندرش مزید نعمت. هر نفسی كه فرو می‌رود ممد حیات است و چون بر می‌آید مفرح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شكری واجب. واقعا اعجاب‌انگیز است. همان زمان هم معنای بسیاری از كلمات و تعابیر را نمی‌دانستم و برایم غریب بود، اما موسیقی كلام و نحوه چینش واژه‌ها طوری است كه بی اختیار در ذهن حك می‌شود.
همیشه حسرت می‌خورم كه چرا كل دیباچه را در كتاب‌مان نیاورده بودند. بی‌تردید، گلستان سعدی، گیرم با حذف چند حكایت كوچك كه به لحاظ محتوایی با حال و هوای امروز نمی‌خواند، با فاصله بهترین متن برای آموزش زبان فارسی است. بی‌خود نیست كه در مكتبخانه‌های قدیم از این متن برای سوادآموزی بهره می‌جستند. سعدی در این شاهكار كوچك و كم حجم، معجزه می‌كند. در كتاب‌های ادبیات فارسی مدرسه در سال‌های بعد هم چند حكایت-جسته و گریخته- از گلستان و بوستان (سعدی‌نامه) آمده بود، یا یكی- دو تا از غزل‌هایش یا بخش‌هایی از قصیده مشهور «ماه فروماند از جمال محمد».
مواجهه مستقیم و سرراست با سعدی سال‌ها بعد رخ داد. در سال‌های جوانی، باز به قول سعدی، «چنان كه افتد و دانی» به مناسبت حال و هوا، برخی غزلیاتش را خواندم. اما به واسطه روحیه تند و تیز سن و سال، چندان با میانه‌روی و اعتدال‌جویی و نصیحت‌گویی سعدی میانه خوشی نداشتم و فكر می‌كردم بیش از اندازه محافظه‌كار و نان به نرخ روز خور است. تنها در میانسالی بود كه فهمیدم كمیت فارسی‌دانی و فارسی‌نویسی‌ام بدجور می‌لنگد.یك علت اصلی آن است كه آثار سعدی و مثل او را درست و حسابی نخوانده‌ام. شعر و نثر سعدی، به قول استاد زنده‌یاد محمدعلی اسلامی ندوشن، به منزله شیر «آغوز» است برای طفل كه پایه عضله و استخوان‌بندی او را می‌نهد. او در جلد اول كتاب شیرین خاطراتش با نام «روزها» نوشته «ذوق ادبی من از همان آغاز، با آشنایی با این آثار پر توقع شد، و خود را بر سكوی بلندی قرار داد. از آنجا كه مربی كارآزموده‌ای نداشتم، در همین كورمال كورمال ادبی آغاز به راه رفتن كردم. بعدها اگر به خود جرات دادم كه چیزهایی بنویسم، از همین آموختن سر خود و رهنوردی تنها وش بود.» همه اهل قلم اذعان دارند كه قلم استاد اسلامی ندوشن، یكی از شیرین‌ترین و روان‌ترین و استوارترین‌ها در میان معاصران است. تردیدی نیست كه این تبحر در فارسی‌نویسی، حاصل انس و الفت او در نخستین گام‌ها با بزرگانی چون سعدی است. خاطره مشابهی را استاد زنده‌یاد غلامحسین یوسفی در ابتدای تصحیح عالمانه‌اش از دیباچه گلستان روایت كرده. اصولا نسل‌های پیشین با سوادهای ما از كودكی با سعدی و فردوسی و سپس حافظ دم‌خور بودند و نخستین درس‌های فارسی را از زبان این بزرگان یاد می‌گرفتند. به همین خاطر هم معدود كسانی كه سواد داشتند، قلم‌شان شیوا و استوار بود.
در نسل‌های بعدی، این ارتباط به علت شیوه نادرست آموزش گسسته شد و آشنایی نوآموزان با شاعران و نویسندگانی چون سعدی، به همان میزانی كه نوشتم تقلیل یافت. حسرت و دریغ من هم از همین ناشی می‌شود. اگر در ایام كودكی مثل استادانی چون فروغی و اسلامی ندوشن و یوسفی با سعدی مانوس می‌شدم، در بزرگسالی برای نوشتن چهار خط چنین به دست و پا نمی‌افتادم و در نهایت هم متنی پر از غلط تحویل مخاطب نمی‌دادم. با این همه باز خدا را شاكرم كه فرصت و امكان این را یافتم كه در دهه چهارم زندگی، با آثار سعدی جدی‌تر و عمیق‌تر آشنا شوم و آنها را با شرح‌های موجود و از روی تصحیح‌های خوب بخوانم، به همراه كتاب‌های خوبی كه درباره زندگی و شعر سعدی نوشته شده، از جمله كتاب خواندنی استاد ضیا موحد با عنوان «سعدی» یا «احوال شیخ اجل» نوشته جواد بشری یا كتاب «سعدی، شاعر عشق و زندگی» نوشته محمد علی همایون كاتوزیان یا كتاب «قلمرو سعدی» نوشته علی دشتی یا مجموعه مقالات ارزشمند استاد زنده‌یاد یا مقاله عالمانه «ممدوحین شیخ سعدی» از استاد محمد قزوینی و ...
خلاصه آنكه سعدی را دیر یافته‌ام، اما ماهی را هر وقت از آب بگیری تازه است. «دیر آمدی ای نگار سرمست/زودت ندهیم دامن از دست». امیدوارم این مختصر هم خوانندگان را ترغیب كند كه خودشان ترس‌ها و تردیدها را كنار بگذارند و سراغ سعدی بروند، هم مهم‌تر از آن متوجه اهمیت سعدی‌خوانی برای كودكان و نوجوانان شوند و از تاثیر اعجازآمیز او در یادگیری زبان فارسی غفلت نورزند. با امید.
نظرات