مقدمه
توهین به مقدسات دینی دیگران از مسائل چالش‌برانگیز در جوامع چندفرهنگی است. این مقاله به بررسی حدود اخلاقی چنین رفتاری از منظر فلسفه‌ی اخلاق، آموزه‌های دینی (با تمرکز بر قرآن) و ملاحظات حقوق بشری می‌پردازد. از رهگذر تحلیل آیه‌ی ۱۰۸ سوره‌ی انعام و اصول اخلاقی نظیر «قاعده‌ی زرین»، نشان داده می‌شود که احترام به مقدسات دیگران نه صرفاً یک توصیه‌ی دینی بلکه ضرورتی اخلاقی و اجتماعی در راستای حفظ همزیستی مسالمت‌آمیز است.
در جهانی که تنوع دینی و فرهنگی ویژگی بارز آن است، رفتار ما با باورهای دیگران تعیین‌کننده‌ی کیفیت همزیستی اجتماعی‌مان خواهد بود. یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل در این زمینه، حدود اخلاقی آزادی بیان به‌ویژه در مواجهه با مقدسات دینی دیگران است. آیا توهین به باورهای دینی دیگران در چارچوب آزادی بیان مجاز است؟ یا باید آن را در چارچوب ملاحظات اخلاقی و اجتماعی محدود کرد؟ این نوشتار با هدف پاسخ به این پرسش، به بررسی موضوع از سه منظر اخلاقی، دینی و حقوقی می‌پردازد.
۱. اخلاق و احترام به باورهای دیگران
در فلسفه‌ی اخلاق، یکی از اصول پذیرفته‌شده، قاعده‌ی زرین یا «Golden Rule» است:
«آن‌گونه که دوست نداری با تو رفتار شود، با دیگران رفتار نکن.»
به بیان شیرین استاد سخن شیخ سعدی علیه‌الرحمة:
یاد دارم زِ پیرِ دانش‌مند
تو هم از من به یاد دار این پَند
هرچه بر نفْسِ خویش، نَپْسَندی
نیز، بر نفْسِ دیگری، مَپْسَند
بر مبنای این اصل، اگر فردی نمی‌خواهد که باورهایش مورد تحقیر و توهین قرار گیرد، اخلاقاً مجاز نیست که چنین رفتاری را نسبت به دیگران روا دارد. متفکرانی چون ایمانوئل کانت نیز بر اساس اصل «احترام به کرامت انسان» معتقد بودند که باید به دیگران به مثابه غایت (نه ابزار) نگریست (کانت، بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق).
توهین به مقدسات دیگران، بی‌توجهی به ارزش‌هایی است که برای طرف مقابل در حکم هویت، امنیت روانی و معنای زندگی هستند. از این منظر، چنین رفتاری نقض کرامت انسانی است.
۲. آموزه‌های دینی: قرآن و نهی از توهین
آیه‌ی محوری در این زمینه آیه‌ی ۱۰۸ سوره‌ی انعام است:
«وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ كَذَٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»
«(ای مؤمنان!) به معبودها و بتهائی که مشرکان بجز خدا می‌پرستند دشنام ندهید تا آنان (مبادا خشمگین شوند و) تجاوزکارانه و جاهلانه خدای را دشنام دهند. همان گونه (که معبودها و بتها را در نظر اینان آراسته‌ایم) برای هر ملّتی و گروهی کردارشان را آراسته‌ایم. (هرکسی کار خود را زیبا می‌بیند. بزهکار بر اثر تکرار گناه قبح آن در نظرش زدوده می‌شود و بر اثر وسوسه‌ی شیطانی و نفسانی زشت زیبا جلوه‌گر می‌گردد. به هر حال) عاقبت بازگشتشان به سوی خدایشان است و خدا آنان را از آنچه کرده‌اند آگاه می‌سازد (و پاداش و پادافره نیکان و بدان را خواهد داد).»
مفسران بزرگی چون امام فخر رازی و شیخ طبرسی این آیه را دلیل بر آن دانسته‌اند که اسلام، حتّی در مواجهه با شرک، دعوت به مناظره‌ی محترمانه می‌کند. این دستور قرآنی در واقع یک اصل پیشگیرانه است؛ چرا که توهین به مقدسات، غالباً واکنش متقابل و دشمنی دینی به دنبال دارد.
همچنین در سیره‌ی پیامبر اسلام(ص)، حتی در شدیدترین برخوردها با مخالفان دینی، اصل حفظ کرامت انسانی رعایت شده است. به عنوان مثال، در فتح مکه، پیامبر(ص) حتی کسانی را که سال‌ها به او توهین کرده و ایشان و یارانش را شکنجه‌کش، تبعید و کشته بودند، با ندای «اذهبوا وانتم الطّلقاء؛ بروید شما آزاد شدگانید»، بخشید.
۳. توهین به مقدسات در پرتو حقوق بشر
آزادی بیان یکی از ارکان حقوق بشر است، اما محدودیت‌هایی نیز دارد. طبق ماده‌ی ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR)، آزادی بیان نباید منجر به «تحریک به نفرت یا خشونت» شود. ماده‌ی ۲۰ نیز صراحتاً بیان می‌دارد که هرگونه تبلیغ تنفر مذهبی باید ممنوع گردد.
بسیاری از اندیشمندان حقوق بشر مانند جان رالز بر این باورند که آزادی بیان باید در چارچوب «عدالت به عنوان انصاف» و احترام متقابل معنا یابد (رالز، لیبرالیسم سیاسی) نقد باورها مجاز است، اما تمسخر و توهین آشکار، به‌ویژه نسبت به اقلیت‌های مذهبی، می‌تواند موجب آسیب اجتماعی، تحریک به خشونت و رشد افراط‌گرایی شود.
۴. پیامدهای اجتماعی توهین به مقدسات
در جوامع چندفرهنگی، که اقوام و ادیان مختلف در کنار هم زندگی می‌کنند، توهین به مقدسات منجر به تنش‌های اجتماعی، شکاف فرهنگی، و خشونت مذهبی می‌شود. تجربه‌ی کشورهای غربی در مواجهه با کاریکاتورهای موهن یا اهانت به پیامبران، نشان داده که چنین اقداماتی نه تنها سودی برای آزادی بیان ندارد، بلکه زمینه‌ساز رشد افراط‌گرایی و تضعیف صلح اجتماعی می‌گردد.
نتیجه‌گیری
توهین به مقدسات دیگران، حتی اگر از منظر حقوقی در برخی نظام‌ها مجاز شمرده شود، از منظر اخلاقی و دینی مردود است و از نظر اجتماعی نیز مخاطره‌آمیز. آموزه‌های دینی اسلام، اصول اخلاقی کلاسیک و ملاحظات حقوق بشری همگی بر این نکته تأکید دارند که احترام به باورهای دیگران، شرط لازم برای زیست اخلاقی و اجتماعی در جوامع متکثر است. نقد سازنده، آزاد و ضروری است، اما تمسخر و توهین، مرز اخلاق را زیر پا می‌گذارد و از ارزش گفت‌وگوی دینی می‌کاهد.
منابع:
- قرآن کریم، سوره‌ی انعام، آیه‌ی ۱۰۸.
- فخر رازی، مفاتیح الغیب.
- طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن.
- کانت، امانوئل، بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق، ترجمه: حمید عنایت، تهران، انتشارات خوارزمی، ١٣٩٤
- رالز، جان، لیبرالیسم سیاسی، ترجمه: موسی اکرمی، تهران نشر ثالث
- میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR)، مواد ١٩ و ٢٠.
نظرات