مقدمه
مبحث «مکى و مدنى» یکى از مباحث مهم علوم قرآنى است که به صورت طبیعى در زیرمجموعه بحث جامعِ «ترتیب نزول آیات» قرار مىگیرد. از آنجا که در بحث ترتیب نزول نمىتوان به نتیجهاى قاطع و قابل اعتماد در باب تقدیم و تأخیر زمانى نزول آیات و سورههاى قرآن دست یازید، مفسران و اندیشمندان قرآنى براى دستیابى به حداقل معرفتِ لازم در این رابطه، در صدد تشخیص و تمییز آیات و سورههاى مکى و مدنى از یکدیگر برآمده و به همین منظور قواعد و معیارهایى را بنا نهادهاند.
نویسنده:
مقدمه
مبحث «مکى و مدنى» یکى از مباحث مهم علوم قرآنى است که به صورت طبیعى در زیرمجموعه بحث جامعِ «ترتیب نزول آیات» قرار مىگیرد. از آنجا که در بحث ترتیب نزول نمىتوان به نتیجهاى قاطع و قابل اعتماد در باب تقدیم و تأخیر زمانى نزول آیات و سورههاى قرآن دست یازید، مفسران و اندیشمندان قرآنى براى دستیابى به حداقل معرفتِ لازم در این رابطه، در صدد تشخیص و تمییز آیات و سورههاى مکى و مدنى از یکدیگر برآمده و به همین منظور قواعد و معیارهایى را بنا نهادهاند.
فوائد شناخت آیات مکى و مدنى
شناخت آیات مکى و مدنى هر چند مراحل مختلف رسالت اسلام و تحوّلات آن را به دقّت نمىنمایاند، لکن ویژگىهاى هر یک از دو دوره مستقل و مهم رسالت آن حضرت را بر ما مکشوف مىسازد و اوضاع و شرایطى را که در هر یک از آن دو، پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و نو مسلمانان با آن مواجه بودند و نیز چگونگى دخالت قرآن را در میدانها و معرکههاى گوناگون براى دستگیرى از پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و پیروانش و جهت تقویت و تداوم رسالت اسلام بر ما آشکار مىسازد که این امر نقش مهم و سازندهاى در الگودهى به مسلمانانِ دیگر عصرها و نسلها به ویژه به هنگام تجدید حیات اسلامى خواهد داشت.1
به عنوان نمونه تبیین مفسر فى ظلال از چرایى و چگونگى نزول سورههاى: إسراء، یونس، هود، یوسف و حجر که همگى سوره هایى مکى هستند و در پى رخ نمودن وضعیتى خاص و شکننده پس از رحلت ابوطالب و خدیجه «رضى اللَّه عنهما» این دو یاور و مددکار اثرگذار و نقش آفرین پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و پس از وقوع حادثه شگفتانگیز إسراء و معراج پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شدهاند و تشریح ویژگىهاى این دوره پرمشقت و کمرشکن از سوى سید قطب، لزوم درک و شناخت آیات و سورههاى مکى و مدنى را دو چندان مىکند.2
فایده عام و کلى فوق را مىتوان در قالب مواردى جزئىتر ذیل ارائه داد:
الف) شناخت آیات مکى و مدنى عامل مهمى جهت کشف واقع نگرى و پویایى قرآن
بر اساس این نگرش، قرآن کریم جهت رعایت واقع نگرى و پویایى برنامه خود مشتمل بر دو بخش: قرآن مکى و قرآن مدنى است، که هر یک از این دو بخش، توضیحات و رهنمودهاى متناسب با زمان و شرایط خود را دارا مىباشند.
در قرآن مکى بر بستر سازى و تعمیق عقیده و تصورات صحیح در ذهن و ضمیر و دل و جان پیروان تأکید شده است؛ لذا تمام ابزارها و وسایل بیانى و تبلیغى در جهت این مقصد اساسى به کار گرفته مىشوند تا نهایتاً منجر به شکلگیرى جامعه و نظام اسلامى گردد؛ سپس در قرآن مدنى که مربوط به مرحله دوم برنامه الهى است در کنار تبیین اعتقادات و تصحیح تصورات، بیشترین فرصت به تشریع و قانون گذارى و قاعده سازى دقیق و گسترده در ابعاد مختلف زندگى فردى و اجتماعى اختصاص داده شده است.3
البته این بدان معنا نیست که توجیهات و قوانین و ارزشهاى ارائه شده در دوره مدنى تنها مختص به همان دوره خاص مىباشند و قابل تطبیق در زمانها و مکانهاى دیگرى نیستند؛ چه این قوانین و تعالیم نیز بسان توجیهات عقیدتى مرحله اول (دوران مکه)، مطلق و خارج از حصار زمان و مکان اند؛ اگر چه براى فهم صحیح و کامل آنها لازم است شرایط و اوضاع زمان نزول آنها به خوبى شناسایى شود، تا در شرایط مشابه و مناسب به کار گرفته شوند.4
سید قطب واقع نگرى قرآن را در دو مرحله مکى و مدنى موجب عملیاتى و کارآمد شدن برنامه قرآنى در هر یک از این دو مرحله مىداند و آن را الگوى مناسبى مىداند تا دعوتگران و مبلغان و مصلحان مسلمان به دقّت و تأمّل در آن بنگرند و براى طرح ریزى و پیشبرد برنامههاى خود از آن بهره گیرند؛ بر همین اساس وى در پاسخ کسانى که از او برنامههاى مدون و کارساز اجرایى براى حکومت و جامعه اسلامى مورد ادعا درخواست مىنمایند، مىگوید: این گونه برنامهها به هنگام تحقق عینى جامعه اسلامى و شکلگیرى آن، بر حسب احتیاجات و ضروریات ] به تدریج [ تدوین مىشوند نه قبل از آن.5
بر این اساس، سید قطب بر مشخصه «واقع گرایى تحرک بخش قرآن» که در پرتو شناخت صحیح آیات مکى و مدنى به دست مىآید، تأکید مىورزد و آن را کلید تعامل درست با قرآن براى فهم و فقه و درک مقاصد و اهداف آن بر مىشمرد.6
ب) تعیین مکى و مدنى اولین گام در دستیابى به فضا و شرایط نزول
در روش تفسیرى مفسر فى ظلال، تعیین مکى یا مدنى بودن آیات و سورههاى قرآن، اولین گام در راه دستیابى به فضا و شرایط تاریخى نزول قرآن با دیگر ویژگیهاى ممتاز آن است.7
سید قطب این قدم را به صورت مستمر و کامل بر مىدارد؛ لذا در آغاز تفسیر هر سوره و پیش از پرداختن به تفسیر آیات آن، درصدد مشخص نمودن این خصلت تاریخى براى نصوص بر مىآید. در این رابطه او به نکتهاى اساسى و مهم اشاره مىکند، و آن در دسترس نبودن یک ترتیب زمانى دقیق و قابل اعتماد از نزول آیات و سورههاى قرآن است؛ چنین وضعیتى با وجود ارزش مندى و راه گشا بودن مسأله ترتیب نزول در ترسیم منهج حرکتى و پویاى اسلام و مراحل و گامهاى مختلف آن، موجب مىگردد تا با توجه به ظنى و غیرقطعى بودن میراثى که هم اکنون در این ارتباط در دسترس است، از یک سو، نتایج و دستاوردهاى آن نیز ظنى و تقریبى باشد و نه قطعى و نهایى! و از سوى دیگر، گاهى بر این دستاورد ظنى و تقریبى نتایج خطیر و خطرآفرینى مترتب گردد!
بر این اساس و به جهت عدم وجود یک ترتیب نزول زمانى قطعى از سورههاى قرآن، وى تفسیر خود را بر حسب ترتیب سورههاى قرآن در مصحف عثمانى آغاز مىکند و مناسبات تاریخى هر سوره را به صورت موجز و مختصر و با ترجیح پارهاى از روایات و گزارشها، ارائه مىدهد و در تبیین فضا و شرایط تاریخى آیات قرآن نیز، همین شیوه اختصار و ترجیح را در پیش مىگیرد.8
سید قطب در معرفى سوره «بقره»، ضمن مدنى دانستن آن، معتقد است: این سوره، از اولین سوره هایى است که پس از هجرت نازل شده است، و قول مرجّح آنست که آیات آن به صورت پى در پى نازل نشدهاند تا یکباره کامل شود. چنانکه با مراجعه به اسباب نزول برخى از آیات این سوره، و نیز برخى از آیات دیگر سورههاى مدنى - هر چند این اسباب نزولها قطعى و یقینى نیستند - به دست مىآید که سورههاى طولانىِ مدنى، آیاتشان پى در پى نازل نگردیده است؛ بلکه پیش از تکمیل هر یک از آنها، سورههاى دیگرى نیز مفتوح بوده و آیاتى از آنها نیز نازل مىشده است؛ لذا عامل اصلى در ترتیب نزول سورهها، سبقت و تقدم هر سوره در نزول اولین بخش از آیات آن مىباشد، نه نزول همه آیات آن9 و سوره «نساء» را که طولانىترین سوره قرآن پس از بقره است، سورهاى مدنى مىداند که آغاز نزول بخش عمدهاى از آن در اوایل دوره هجرت بوده است.
وى درباره ترتیب نزول این سوره، دیدگاهى را که ترتیب آن را پس از سوره «ممتحنه» قرار مىدهد که بخشى از آن در سال ششم هجرى، در غزوه حدیبیه نازل شده و بخش دیگرى از آن پیش از فتح مکه، نمىپذیرد.10
سید قطب براى اثبات نظر خود مبنى بر مقدّم بودن نزول سوره «نساء» بر سوره «ممتحنه» به نزول برخى از آیات این سوره در مقاطع زمانى مختلف اشاره مىکند؛11 و ضمن بیان تاریخ احتمالى نزول آنها، معتقد است: بخش عمدهاى از سوره «نساء» پس از غزوه احد در سال سوم هجرى نازل شده است.
وى براى اثبات این سخن، یک نمونه از آیات سوره «نساء» را - که با توجه به استدلال وى قطعاً پیش از سال پنجم و یا چهارم هجرى نازل شده است - شاهد مىآورد و یادآور مىشود که: شواهد دیگرى نیز براى تأیید دیدگاه وى، درباره ترتیب سوره «نساء» موجود است.12
همچنین وى در ارتباط با ترتیب نزول سوره «مائده» با اشاره به اینکه روایات، نزول آن را پس از سوره «فتح» در سال ششم هجرى مىدانند، به نقد این دسته از روایات مىپردازد و با مراجعه موضوعى به سوره «مائده» و اشاره به مباحث مطروحه در آن، معتقد است: گر چه بخشهاى نخستین13 و بخشهاى دیگرى از سوره «مائده» از جمله آیه شریفه «ألیَوم أکمَلتُ لَکُم دِینَکُم و أتمَمتُ عَلیکُم نِعمَتى و رَضیتُ لَکُمُ الإسلاَمَ دِینَاً» (مائده/ 3) که ترجیحاً آخرین آیه نازله قرآن است، پس از سوره «فتح» نازل شدهاند؛ لکن نزول بخشهاى دیگرى از آن، پیش از سوره «فتح» بوده است. استدلال وى براى اثبات این دیدگاه جالب و هوشمندانه است.14
همچنانکه توجیه وى در رابطه با «مکى» دانستن همه آیات سوره «عنکبوت» شنیدنى است! سید قطب معتقد است: همه آیات سوره «عنکبوت» بر خلاف برخى روایات که یازده آیه نخست آن را به واسطه ذکر «جهاد» و یاد کرد «منافقین» در آنها مدنى دانستهاند، مکى است.
مفسر فى ظلال با ردّ روایات مذکور، و در یک تحلیل دقیق یادآور مىشود: آیه هشتم این سوره - که جزء یازده آیه اول است - درباره اسلام آوردن «سعد بن أبى وقاص» نازل شده و او بدون شک در مکه مسلمان شده است؛ بعلاوه منظور از «جهاد» در این سوره جهاد بر ضد «فتنه و آشوب» است نه جهاد به معناى «جنگ و کشتار»؛ یعنى جهاد با نفس براى بردبارى و پرهیز از به فتنه افتادن! زیرا سیاق به طور واضح این مطلب را تأیید مىکند؛ همچنانکه ذکر «نفاق» در این سوره با ارائه تصویر درونى برخى از افراد همراه گردیده است که مقصود از آن این است که پیوسته برخى از انسانها داراى حالت نفاق و منفعتطلبى اند.15
به سبب درک همین اهمیت و ضرورت است که برخى از قرآن پژوهان معتقدند: تشخیص و تعیین مکى یا مدنى بودن آیات و سورههاى قرآن، به عنوان اولین گام جهت درک فضا و شرایط تاریخى نزول آیات قرآن، جزء مقدمات ضرورى تفسیر به شمار مىآید16 و فوائد آن از جمله: در شناسایى آیات ناسخ و منسوخ، در اطلاع از أسباب و مکان نزول آیات، و در فهم صحیح مفاهیم قرآن مشهود است؛ چنانکه بىتوجهى به این امر گاه موجب راه یافتن مطالب ناصحیح و تأویلات نابجا در تفسیر مىگردد؛17 اهمیت این موضوع تا آنجاست که ابوالقاسم نیشابورى (م 245 ق) در کتاب «التنبیه على فضل علوم القرآن» اظهار مىدارد:
«شریف ترینِ علوم قرآن، آگاهى از مواقع نزول، دانستن جهتگیرىهاى نزول و شناخت ترتیب نزول آیات در مکه و مدینه است...»18
شناخت آیات مکى و مدنى از چنان اهمیتى برخوردار است که برخى از قرآن شناسان بر این باورند که:
«سزاوار است مسیر اصلى پژوهش علماى اسلامى براى دستیابى به مراحل مختلف پیشرفت و گسترش اسلام، همین موضوع باشد! تا از این طریق، محققان و صاحب نظران چگونگى گامهاى حکیمانه قرآن را به هنگام همراهى با وقایع، حوادث و شرایط جامعه نوبنیاد اسلامى باز شناسند.»19
بر این اساس، سید قطب به عنوان یکى از مُصلحانى که در صدد دمیدن روح تجدید حیات اسلام برآمده و در اندیشه إحیاء روحیه بازگشت به قرآن و تعالیم آن بوده است، بر تشخیص و تعیین آیات مکى و مدنى جهت تأمین این هدف بزرگ تأکید ورزیده و در سر آغاز همه سورههاى قرآن، و پیش از تفسیر آیات آنها، این موضوع مهم را مطرح و نظریات مختلف را مورد توجّه و تأمّل قرار داده و به صورت مستدل به ردّ یا پذیرش آنها پرداخته است.
معیارهاى تشخیص مکى و مدنى
عالمان قرآنى در تشخیص آیات مکى از مدنى و بالعکس، سه معیار ارائه دادهاند. این معیارها عبارتند از: «زمان، مکان و خِطاب».20
سید قطب نیز چون غالب مفسران و قرآن پژوهان، در این میان معیار زمانى را - که دقیقترین و جامعترین معیار است - برگزیده و قرآن مکى را عبارت از آیاتى مىداند که در طول 13 سال نخستِ رسالت و پیش از هجرت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به مدینه بر آن حضرت نازل شده است.21 چنانکه قرآن مدنى نیز از نظر او مشتمل بر همه آیاتى است که پس از هجرت و تا زمان رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم بر آن حضرت نازل شده است؛ هر چند بخشى از این آیات در خارج از مدینه یا حتّى در مکه بر او نازل شده باشد.22
علاوه بر این معیار کلى، براى شناخت دقیقتر و تفکیک آسانتر آیات مکى و مدنى از یکدیگر، معیارها، ملاکها و علائم دیگرى نیز ارائه گردیده که برخى از آنها ویژگىهاى صورى و اسلوب بیانى آیات مکى و مدنى را مشخص مىکند و برخى دیگر ملاکهایى محتوایى و موضوعى اند که در تشخیص این دو دسته از آیات مفید واقع مىشوند.23
ناگفته پیداست تشخیص آیات مکى و مدنى بر طبق این ملاکها قطعى، حتمى و یقینى نخواهد بود و - علاوه بر آن - براى تشخیص استوارتر آیات مکى و مدنى دلایل دیگرى را نیز مىطلبد؛ چه برخى از آیات مکى أحیاناً مشتمل بر خصوصیات و ملاکهاى آیات مدنى اند و بالعکس.24
اکنون و پس از ذکر این مقدمه به تبیین دیدگاه اختصاصى25 سید قطب درباره چگونگى بازشناسى آیات و سورههاى مکى و مدنى از یکدیگر مىپردازیم.
ویژگىهاى قرآن مکى و مدنى از دیدگاه سیدقطب
الف) قرآن مکى
مفسر فى ضلال که خود را به عنوان یک «دعوتگر»26 معرفى مىکند، معتقد است: بر دعوتگران مسلمان است که راهنماى حرکت و عمل خویش را از قرآن بیاموزند و رسالت و دعوت پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم را که مراحل و چگونگىهاى آن در آیات قرآن مطرح و متجلى است، الگوى خویش قرار دهند. در همین راستا، وى به دقّت در صدد بازشناسى خصوصیات و علائم قرآن مکى است که در سختترین و پرمشقتترین دوره حیات اسلام؛ یعنى دوران دعوت مکى نازل شده است تا از طریق آن از روش قرآن کریم را در توجیه، تربیت و تحرک بخشى به دست آورد و به عنوان توشهاى ارزشمند در اختیار خویش و دیگر دعوتگران مسلمان قرار دهد.
نخستین موضعى که سید قطب در آن به ذکر خصوصیات آیات مکى مىپردازد سوره «أنعام» است. از نظر وى سوره «أنعام» الگوى تمام عیار قرآن مکّى است! زیرا در مکه قرآن پیوسته از یک موضوع سخن مىگوید. این موضوع مهمّ همان «عقیده» است که در قاعده اصلى آن؛ یعنى الوهیت، عبودیت و پیوند میان آن دو تمثّل و تجلّى یافته است. وى هدف از طرح گسترده و مستمرّ مسأله عقیده را در آیات مکى، توجیه انسان براى درک سرّ وجود خویش و رازِ وجود هستى پیرامون خویش مىداند!
«مقصود از طرح مسأله عقیده آنست که به انسان گفه شود: او کیست؟ از کجا آمده؟ چگونه آمده؟ براى چه آمده؟ در نهایت به کجا مىرود؟ چه کسى او را از کتم عدم و نیستى به عرصه هستى و وجود آورده؟ چه کسى دوباره این وجود را از او خواهد گرفت؟ مسیر و مقصد انسان در این رفتن کجا خواهد بود؟ همچنانکه گویى خداوند با طرح مسئله عقیده از انسان مىپرسد: این هستىِ نمایان و محسوس براى چه آفریده شده است؟ نیز آن بخش از هستى و وجود که با وجود عدم رؤیت و تماشا، از وراى این هستى ظاهرى قابل درک است براى چیست؟ چه کسى این هستى مملو از راز و رمز را آفریده است؟ چه کسى آن را مدیریت مىکند؟ چه کسى آن را از بین خواهد برد؟ چه کسى دوباره آن را ایجاد خواهد کرد و در آن دگرگونى به وجود خواهد آورد؟ و سرانجام این که خداوند با طرح مسئله عقیده، گویى به انسان مىآموزد: که او چگونه باید با خالق هستى و با خودِ هستى به تعامل بپردازد؟ و با خالق خویش چگونه باید رفتار نمایند.»27
بر این اساس، از دیدگاه سید قطب استمرار و تکرار طرح مسئله عقیده در طول دوران مکى و نپرداختن به مباحث تشریعى و تفصیلى، درس مهم و آموزندهاى است که ضرورت دارد دعوتگران و مبلغان اسلام به شایستگى و با ژرفنگرى در آن بنگرند. از نظر وى، اهمیت این درس از آن جهت است که شیوه قرآن در مواجهه با أعراب، آسانترین شیوه نبوده است! زیرا آنها به حَسب زبان و لغت خویش معناى حقیقى «لا إله إلا اللَّه» را با تمام ابعاد معنوى، اجتماعى و دنیایى آن درک مىنمودند و به وضوح مىدانستند که شعار «لا إله إلا اللَّه» به معناى برچیدن بساط تمام ریاستها، شرافتها و بزرگىهاى خودساخته است! و به سبب همین درکِ درست بود که با شدّت و حدّت به مقابله با دین اسلام مىپرداختند و تمام تاب و توان خویش را براى خاموش کردن نور آن به کار مىبستند!
این در حالى بود که پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم با توجه به موقعیّت ممتازى که - از پیش - در میان قریش از آن بهرهمند بود مىتوانست به مدد آنها - و بدون طرح مسئله عقیده - براى از میان برداشتن پارهاى از نابسامانىهاى اجتماعى و اخلاقى و براى ایجاد اتحاد و همگرایى در میان أعراب در اطراف جزیرة العرب، یک نهضت اجتماعى به راه اندازد و دعوت خویش را از این طریق آغاز کند! سپس آنگاه که از این طریق بر مجد و عظمت قدرت و قوّت خویش افزود، مسئله عقیده را مطرح مىسازد و آنان را به پذیرش آن وادار نماید!28
اما طبیعت دین این روش را نپسندیده و ضرورى دانسته تا رسالت اسلام - از همان آغاز - بر قاعده توحید استوار باشد و همه تنظیمات و تشریعات آن از این اصل بزرگ نشأت گیرد. بر این اساس، همه قرآن مکى در صدد استقرار «لا إله إلا اللَّه» در قلوب و عقول انسانهاست و با وجود مشقت طرح آن، به سوى دیگر روشها نگراییده و تنها و تنها بر آن اصرار ورزیده است. چرا که هر گاه شعار «لا إله إلا اللَّه» در ژرفاى دل و جان انسان استقرار یابد همزمان نظام مبتنى بر آن نیز به سهولت پذیرفته خواهدبست!29
روش تربیتى پویاى اسلام با ترسیخ و تعمیق عقیده در درون دلها و جانها، آن را به عاملى تحرک بخش، نفوذ گر و اثرگذار براى ایجاد سایر تحولات و دگرگونىهاى مثبت تبدیل مىنماید!
لذا ضرورى است دعوتگران مسلمان نیز به جاى ارائه دیدگاههاى نظرىِ خشک بر طبق همین روش، بستر لازم جهت ایجاد تحول اساسى و دگرگونى عمیق در جامعه را فراهم سازند.30
علاوه بر این خصوصیت موضوعى و روش شناختى، سید قطب «اسلوب بیانى» قرآنِ مکى را نیز متمایز از غیر آن توصیف مىکند. وى در این باره اظهار مىدارد:
«قرآن مکى هم به لحاظ موضوع و هم به لحاظ بیان، داراى جوّى خاص و مذاقى مشخص است! هم موضوع اساسى این نوع قرآن و هم اسلوب اداى این موضوع، در آفرینش این جوّ و مذاقِ ویژه دخالت دارند. از نگاه وى اسلوب قرآن مکى الهام گر، اثر گذار است و از نواختى ژرف بهرهمند است و همه خصایص تعبیرى از قبیل ساختار لفظى، اثر گذارندههاى موضوعى و ... در شکلگیرى این اسلوب مشارکت دارند».31
وى از طریق همین دو ویژگى پیش گفته (موضوع و شیوه بیانى سُورههاى مکى) در صدد اثبات مکى بودن سوره هایى برآمده که درباره آنها ادعا گردیده مدنىاند. به عنوان مثال، سوره «رعد» را که پارهاى روایات بر مدنى بودن آن اشاره دارند و در برخى مصاحف نیز در زمره سوَر مدنى به حساب آمده، مکى مىداند و معتقد است:
«این سوره هم به لحاظ موضوع و هم به لحاظ شیوه أدا و هم به لحاظ جوِّ کلى - به شدت - مکّى مىنماید! و کسى که مدّتى در سایه سار قرآن زیسته باشد نسیم مکى بودن آن را استشمام خواهد نمود!»32
و به همین شکل وى درباره مکى بودن بخش أعظمى از سوره حج، به موضوع و شیوه بیانى آیات آن إستناد مىکند و معتقد است: در این سوره موضوعات سورههاى مکى مانند: توحید، بیم از قیامت و اثبات رستاخیز و افکار شرک آلود، و جوّ سورههاى مکّى مانند: چشم اندازهاى قیامت و نشانههاى گسترده خداوند در پهنه هستى نمایان است. بعلاوه ضلال موجود در جوِّ این سوره همگى ظلال قوّت، شدّت، تندى، ترس، تحذیر، ترهیب، به خروش آوردن مشاعر تقوى و تسلیم شدن است33 که این امر نیز از نشانهها و خصوصیات قرآن مکى است!
همچنانکه با استناد به اسلوب بیانى سوره «زلزال» و موضوع آن، مکى بودن آن را ترجیح مىدهد و روایاتى را که بر مدنى بودن آن دلالت دارند، نمىپذیرد.34
ب) قرآن مدنى
قرآن مدنى که نزول آن از هجرت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به مدینه آغاز گردیده داراى مشخصات موضوعى و بیانى مخصوص به خود است. سید قطب معتقد است خداوند حکیم پس از ریشه دار نمودن و استوار گردانیدن امر عقیده و ابعاد مختلف آن (اصول دین) در جان و دلِ مسلمانان با نزول آیات مکى، در دوران رسالت مدنى در صدد ارائه برنامهها، احکام و قوانین، ارزشها و رهنمودهاى لازم جهت برپایى نظام و جامعه اسلامى مبتنى بر آن عقیده برآمده است؛ چه، در مکه زمینهاى براى برپایى حکومت و نظام اسلامى موجود نبوده لذا با برپایى آن در مدینه و با قوّت و قدرت یافتن مسلمانان براى حمایت از برنامهها و نظام دینى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى جدید، دستورات و قوانین و قواعد لازم براى تعالى و تکامل این نظام و براى پاسخ گویى به این واقعیت جدید نازل گردیده است.35
البته مفهوم این سخن آن نیست که در قرآن مدنى دیگر به هیچ وجه از عقیده سخن به میان نیامده است؛ زیرا - با وجود جهتگیرى خاص قرآن مدنى - موضوع اصیل و اساسى عقیده نیز همچنان به مناسبتهاى مختلف، در آن مطرح گردیده است؛36 چنانکه احکام تشریعى و قوانین و ارزشهاى تفصیلى نظام اسلامى و اوامر و نواهى و حلال و حرامهاى موجود در این نظام به شکل تنبّهآمیزى به اندیشههاى اعتقادى پیوند مىخورند تا ضریب تعهّد و التزام به آنها افزایش یابد و پشتوانه و ضمانت قوى و محکمى براى عمل بدآنها فراهم آید.
یکى از نمونههاى روشن این امر سوره «انفال» است با محتوایى درگیر که بیانگر حرکت بى امان انسان مؤمن است! سید قطب در تبیین این امر اظهار مىدارد:
«سوره أنفال پیوندهاى جامعه اسلامى و احکام تعامل این جامعه با دیگر جوامع را چه در وقت صلح و چه در هنگامه جنگ، نیز احکام غنائم و معاهدات را بر اساس عقیده تنظیم مىکند. علاوه بر آن، سوره انفال معانى بزرگ و حقایق سهمگین، و دستورات صلح و جنگ و غنائم و اسیران و معاهدات و پیمانها و عوامل پیروزى و شکست را با اسلوبى الهام بخش، توجیه گر و تربیت کننده ارائه مىدهد تا اندیشه و اعتقادى را شکل دهد که نخستین و بزرگترین محرک فعالیت و کُنش انسان است. چنانکه این خصوصیت امتیاز آشکار قرآن در عرضه همه حوادث و توجیهات مىداند.»37
محمد قطب نیز نمونههاى ارزشمندى از چگونگى تداوم طرح موضوع عقیده در آیات مدنى را بر مىشمرد و بر این امر تأکید مىورزد که عقیده درسى نیست که یکبار ارائه گردد و سپس از آن به سوى دیگر دروس گذر شود! عقیده درس همیشه و هماره بشریت است.38
البته طرح و تبیین موضوع محورى سورههاى مدنى یا «قرآن مدنى» سخنى نیست که سید قطب براى نخستین بار از آن سخن گفته باشد؛ بلکه قرآن پژوهان متقدّم نیز به این مهم دست یافته و آن را معیار شناخت این بخش از قرآن قرار دادهاند؛39لکن نکته مهم در روش سید قطب آنست که وى در شناسایى قرآن مدنى تابع محض نظریات ارائه شده نیست؛ بلکه در این مورد به صورت مستقل و آزاد عمل مىکند. لذا در موارد متعددى أقوال دیگر اندیشمندان و مفسران را نقض مىکند و دیدگاه خود را که متکى بر «گزارشهاى تاریخى» یا «مباحث موضوعى» یا «سیاق آیات» و یا دیگر دلایل قابل اعتماد است ارائه مىدهد!
به عنوان مثال با وجود آنکه آیات نخست سوره «تغابن» به قرآن مکى مشابهت دارند، و روایاتى نیز در ارتباط با مکى بودن این سوره وارد گردیده است، وى مدنى بودن آن را ترجیح مى دهد و معتقد است مانعى ندارد که خداوند پس از هجرت نیز کفار مکه یا کفار نزدیک مدینه را مورد خطاب قرار داده باشد.40 نیز همچنانکه پیشتر سخن رفت وى با وجود طرح دو موضوع «جِهاد» و «نِفاق» در سوره عنکبوت آن را مدنى نمىداند؛ بلکه همچون دیگر مفسران هوشمند و ژرفنگر به بیان دلایل ذکر این دو موضوع - که از موضوعات مدنى است - در این سوره که آن را از سورههاى مکى بر مىشمرد پرداخته است.41
دیدگاه وى در ذیل پارهاى دیگر از آیات و سورههاى قرآن که بر سَرِ مکى یا مدنى دانستن آنها میان مفسران و قرآن پژوهان اختلاف نظر است، قابل توجّه و تأمّل است.42
انتقاد
با وجود دقت و تیزبینى مفسر فى ظلال در تشخیص و تعیین آیات و سورههاى مکى و مدنى، وى در پارهاى موارد، در این تشخیص ره به خطا مىبرد! منشأ این خبط و خطا از آنجاست که گاه آیات و سورههاى مدنى از ویژگىها و خصوصیات آیات و سورههاى مکى برخوردارند؛43 از این رو، در چنین مواردى اعتماد صرف بر خصوصیات شکلى و حتى موضوعى ناکافى و نارساست؛ چنانکه قرآن پژوه ارجمند دکتر صبحى صالح به کارگیرى نیروى فکر و اجتهاد را در این موارد ضرورى مىداند و معتقد است:
«در این گونه موارد جز با کمک نوعى اجتهاد نمىتوان به نتیجه رسید.»44
علاوه بر آن اعتماد و استناد به روایات و گزارشهاى متقن تاریخى در این موارد دستگیر و رهگشاست.
سید قطب با نادیده گرفتن امور فوق، سوره «انسان» را به سبب مشابهت موضوع و شیوه بیانى آن با سورههاى مکى و با استناد به برخى از روایات - که دلالت بر مکى بودن آن دارند - ترجیح مىدهد و احتمال مدنى بودن آن را بسیار ضعیف و حتى غیرقابل پذیرش مىداند!45 این در حالى است که در روایات معتبر بسیارى که از جانب محدّثان و سیره نویسان شیعه و سنى گزارش شده و به حد تواتر مىرسند واقعه مشهورى به عنوان عامل نزول بخش عمدهاى از آیات این سوره در مدینه دانسته شده است؛46 چنانکه در آیات این بخش از سوره نیز دلایلى در تأیید و تقویت این امر یافت مىگردد.47
نتیجه
از مباحث پیش گفته به دست مىآید که تعیین مکى یا مدنى آیات و سورهها در تفسیر فى ظلال القرآن و در بینش و اندیشه مفسر آن، از موقعیت استوار و ژرفى برخوردار است؛ چنانکه وى در یک تقسیم بندى کلى، قرآن را به دو بخش «مکى و مدنى» تقسیم نموده و بر اساس آن به تبیینِ اهداف، مقاصد، جهتگیرىها و خصایص هر یک از این دو نوع قرآن مىپردازد؛ همچنین وى در پرتو چنین بینشى توفیق یافته مراحل مختلف و متوالى روش و برنامه پویا، تحرک بخش، جنبش آفرین و تحوّل گراى اسلام را ترسیم نماید، و به نتایج، حقایق و دلالتهاى ارزشمند، هوشمندانه و راهگشایى در این ارتباط دست یابد.48
با این وجود وى در موارد معدودى از لغزش و اشتباه در امان نمانده و به نتایج ناصوابى مىرسد که این امر بیانگر لزوم به کارگیرى توجه همه جانبه و دقت و مراقبت گستردهتر در این عرصه خطیر است.
پی نوشت ها:
1- بسیارى از مفسران و قرآن پژوهان هوشمند معاصر به این فایده پرارج اشاره نمودهاند. به عنوان نمنه ر.ک: سید قطب، فى ظلال القرآن، چاپ سى و سوم، قاهره، دارالشروق، 1425 ق، 1243/3 1010- 1009 1005-1004/2 و...؛طباطبایى، سید محمد حسین ، المیزان فى تفسیرالقرآن، قم، مؤسسه نشر اسلامى، بىتا، 235/13؛ سید محمدباقر صدر، علوم القرآن چاپ سوم، قم، مجمع الفکر الاسلامى، 1417 ه،/ 76-75؛ محمد ابوزهره، معجزه بزرگ، ترجمه محمود ذبیحى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس، مشهد، / 42-41.
2- ر.ک: فى ظلال القرآن، 2122-2121 1949 1840/4 1746-1745/3 و...
3- همان 1009 1005-1004/2 و 1010.
4- همان، 2121/4. و ر.ک: سید حیدر علوى نژاد، «مبادى تفسیر النص المقدس (تجربة فى ظلال القرآن»، مجلة الحیاة الطیبة، سال چهارم، ش 1424 13 ق، /261-260؛ همو، «اصول تفسیر متون قرآنى در فى ظلال القرآن»، فصلنامه پژوهشهاى قرآنى، ش 7 و 1375 8 ش.
5- ر.ک: دکتر نصر حامد ابوزید، مفهوم النص، ترجمه: مرتضى کریمى نیا، چاپ دوم، تهران، طرح نو، 1381 ش،/ 56-53.
6- فى ظلال القرآن، 2121/4.
7- گاههاى متوالى و متکاملى که وى براى دستیابى به مقصود در این رابطه بر مىدارد چنین است:
الف) تعیین مکى یا مدنى بودن سوره و ترتیب نزول آن.
ب) بیان اسباب نزول بر حسب گزارشهاى تاریخى و روایات.
ج) بیان فضاى نزول بر اساس مدلول و سیاق آیات.
د) گزارش وقایع و حوادث مهم بزرگ بر اساس کتب سیره نگارى.
8- ر.ک: همان، 1429/3. این اندازه اهمیت براى اطلاع دقیق از ترتیب نزول آیات و سورههاى قرآن، و نقش آن در فهم درست ابعاد مدلول آیات قرآن، بیانگر ضرورت نیاز به چنین توشه ارزشمندى در راه کشف مقاصد و جهتگیرىهاى قرآن است! این ضرورت بر درستى و هوشمندانه بودن اقدام امام علىعلیه السلام درگردآورى و تدوین آیاتقرآنبر اساس ترتیب نزول آنها صحّه مىگذارد؛ البته برخورد نامناسب و جهالتآمیز برخى مانع از دست یابى مسلمانان نسلهاى بعدى به این توشه گرانقدر و حقیقت یاب شد! از سوى دیگر ممانعت از کتابت و انتشار و انتقال روایات و گزارشهاى صدر اسلام!! به خاطر ترس از نتیجه آگاهى بخش آن و از دست رفتن مناصب و منافع دنیوى در پى این نتیجه، ضربه مهلک دیگرى بود براى این میراث ارزشمند و بىبدیل!
9- ر.ک: همان، 27/1 و 554.
10- ر.ک: همان، 554/1.
11- همان.
12- ر.ک: همان.
13- مطالعُ السورة.
14- ر.ک: همان، 832/2.
15- همان، 2718/5. براى مطالعه موارد دیگر، ر.ک: 1022-1020/2 و 2066 1950-1949 1839/4.
16- نورالدین عِتِر، محاضرات فى علوم القرآن، دمشق، مطبعة الداودى، 1407 ه،/ 85.
17- ر.ک: ابوالفضل میرمحمدى، بحوث فى تاریخ القرآن، چاپ اول، قم، مؤسسه انتشارات اسلامى، 1420 ق،/ 290-288؛ على اکبر بابایى و دیگران، روششناسى تفسیر قرآن، چاپ اول، تهران و قم، سمت، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379 ش،/ 358-357.
18- سیوطى، الإتقان، تصحیح: ابوالفضل ابراهیم، ترجمه: حائرى قزوینى، چاپ اول، تهران، امیرکبیر، 1363 ش، 45/1.
19- ر.ک: صبحى صالح، مباحث فى علوم القرآن، ترجمه: دکتر محمد على لسانى فشارکى، چاپ اول، تهران، نشر إحسان، 1379 ش،/ 254.
20- ر.ک: بدرالدین زرکشى، البرهان فى علوم القرآن، چاپ اول، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، 1376 ه ،187/1؛ جلال الدین سیوطى، الاتقان، 60-50/1؛ عبدالعظیم زرقانى، مناهل العرفان فى علوم القرآن، تحقیق: مکتب البحوث و الدراسات، چاپ اول، دارالفکر، بیروت، 1996 م، 195-192/1.
21- فى ظلال القرآن، 1005 1004/2.
22- چنانکه سوره توبه را که آیاتى از آن در خارج از مدینه و به هنگام بازگشت از تبوک بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده مدنى مىداند و سوره مائده را با وجود آنکه آیه سوم آن قطعاً در خارج از مدینه - و از نظر اهل سنت - در عرفات و محدوده مکه نازل شده است مدنى مىداند و به همین شکل سوره نصر را که در مکه و در اثناى فتح مکه نازل شده است. ر.ک به ترتیب: همان، 3994/6 842 832/2 1564/3.
23- براى مطالعه این ملاکها، ر.ک: بدرالدین زرکشى، البرهان، 189-188/1؛ سیوطى، الاتقان، 74-70/1؛ زرقانى، مناهل العرفان، 198-196/1؛ صبحى صالح مباحث فى علوم القرآن،/ 344؛ محمد باقر حکیم، علوم القرآن،/ 78-77.
24- محمدباقر حکیم، علوم القرآن،/ 97-91.
25- اختصاصى از آن رو که هر چند ممکن است دیگر مفسران و قرآن شناسان نیز به عناوین و نکات مورد نظر سید قطب در تمییز و تفصیل آیات مکى و مدنى اشاره نموده باشند؛ یا حتى ممکن است سید قطب در دریافت این نکات و عناوین از آنها بهره برده باشد؛ لکن شیوه تحلیل و تبیین این نکات و عناوین در زبان، قلم و اندیشه مفسر فى ظلال - تا حد زیادى - متفاوت از آنهاست.
26- داعى.
27- فى ظلال القرآن، 1017 1004/2؛ همچنین ر.ک: 1745 1243/3 و 3628/6.
28- سید قطب این ایده را از دیگران نقل مىکند؛ هر چند خود - به شدت - آن را طرد مىکند. ر.ک: همان، 1006 - 1005/2.
29- زیرا «تسلیم و پذیرش» مقتضاى «ایمان» است و به سبب همین تسلیم بود که مسلمانان در صدر اسلام قوانین و برنامههاى اسلام را با میل و رغبت پذیرفتند و آن را به کار بستند و بر این مبنا بود که بساط«خمر و ربا و قمار و دیگر عادات و آداب جاهلى» برچیده شد! در حالى که بسیارى از حکومتهاى دنیایى براى زدودن این آثار با وجود بهره مندى از امکانات مادى و انسانى و تقنینى بسیار نتیجه رضایت بخشى به دست نمىآورند! ر.ک: همان 1010 -1009/2.
30- همان، 1014-1013/2.
31- همان، 1745/3.
32- همان، 2039/4 پاورقى 2. البته وى با وجود این نظر صائب، در تفسیر آخرین آیه این سوره ره به خطا برده و از صواب دور مانده است.
33- همان، 2406/4.
34- همان 3954/4. همچنین براى مطالعه استدلال او در مکى دانستن برخى از دیگر آیات مورد اختلاف، ر.ک: همان، 2153 2066 1950-1949 1840-1839/4 1021-1020/2 پاورقى.
35- همان، 1010/2.
36- همان، 286/1.
37- همان، 1467/3 و 1468. همچنین ر.ک: 1180 1306/3 1018/2 827/2 297/1 و 3583/3.
38- ر.ک: محمد قطب، دراساتٌ قرانیةٌ، ترجمه: حسن اکبرى، تهران، بنیاد علوم اسلامى، 1361 ش/ 43-40.
39- چنانکه در«ألبرهان» و «الإتقان» که از آثار کهن قرآن پژوهى بشمارند، چنین آمده: «آنچه از فرائض و سنن در قرآن است در مدینه نازل گردیده است؛ و هر سورهاى که در آن امرى واجب یا حدّى بیان گردیده مدنى است. ر.ک: زرکشى، البرهان، 196-187/1؛ سیوطى، الاتقان، 72/1. سخن عبدالعظیم زرقانى و صبحى صالح نیز در این مورد شنیدنى است. ر.ک: زرقانى، مناهل العرفان 204/1؛ صبحى صالح مباحث فى علوم القرآن/ 277.
40- فى ظلال القرآن، 3583/6.
41- همان، 2718/5 همچنین ر.ک: محمد حسین طباطبایى، المیزان، 107-106/16.
42- ر.ک: فى ظلال القرآن، 3947/6 1431-1430/3 و 3984.
43- سید قطب نیز به این نکته واقف است و بدان اشاره نموده است. ر.ک: همان، 3583/6.
44- صبحى صالح، مباحث فى علوم القرآن،/ 271-270.
45- فى ظلال القرآن، 3777/6.
46- ر.ک: فخر رازى، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بىتا، جزء 750 /30؛ زمخشرى، الکشاف، ذیل سوره انسان، 11/2؛ بیضاوى، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دارالفکر، بى تا، 427/5؛ سیوطى، الدار المنثور، 299/6؛ اسماعیل حقى بروسوى، روح البیان، بیروت، دار الکتب العلمیه، بى تا، ذیل آیات سوره دهر، 268/10؛ محمدعلى شوکانى، فتح القدیر، 349/5؛ ابواللیث السمرقندى، بحرالعلوم، بیروت، دارالفکر، بى تا، 525/3. و... قرطبى و شوکانى نوشتهاند: جمهور نظر بر مدنى بودن این سوره دارند. ر.ک: الجامع الاحکام القرآن، 18/19؛ فتح القدیر، 343/5. براى رؤیت همه این آثار، ر.ک: عبدالحسین امینى، الغدیر، 111-106/3؛ نیز مفسرالمیزان بسیارى از این روایات را ذکر کرده و به تحلیل آنها پرداخته است. ر.ک: المیزان: 136-131/2؛ ر.ک: سید محمدباقر حجتى، أسباب النزول، چاپ دوم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1369 ش،/ 41-30.
47- ر.ک: سوره دهر/ 8. لذا علامه طباطبایى (ره) استدلال سید قطب را در مکى دانستن همه آیات سوره «دهر» نمىپذیرد و دلایلى کافى و استوار براى اثبات نزول همه یا بخشى از آیات این سوره در مدینه ارائه مىدهد. لازم به ذکر است که علامه طباطبایى از سید قطب سخن به میان نیاورده؛ لکن عباراتى که وى در المیزان نقل نموده سخن سید قطب در فى ظلال القرآن است. ر.ک: المیزان: 120/20 و 136-131.
48- ر.ک: فى ظلال القرآن، 1243/3 1010-1009 1005-1004/2 و...
نظرات