پروفسور حمیدرضا آیت‌اللهی در نشست «فضای مجازی و دینداری» که روز دوشنبه ١٧ آبان در دانشکده‌ی مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد گفت: «بزرگترین تأثیر فضای مجازی سطحی کردن ذهن است.»
وی ضمن اشاره به تطور دوران تاریخ سپری شده بشر گفت: «به گفته‌ی فوکو تطور آینده‌ی بشری به دو جهان‌بینی عمده ختم خواهد شد؛ اسلام و پست مدرنیسم. پس ما باید از این دو منظر به مقوله دینداری به عنوان خروجی اسلام و فضای مجازی به عنوان زایده پست مدرنیسم بنگریم.»
دکتر آیت‌اللهی در ادامه امپریالیسم فرهنگی، زوال ارزش‌های انسانی، نسبی‌گرایی در تفکر نسبی شدن، کنترل ناخواسته، تحمیل امانیسم و... را از آفت‌های جهانی شدن به عنوان بزرگترین دستاورد پست‌مدرنیسم برای دین نام برد.
وی فضای مجازی را بیش از هر ابزار دیگر پست‌مدرنیستی در احقاق فردیت افراد مؤثر دانست و گفت: «در گذشته هر فرد با جامعه‌ای که در آن می‌زیست هویت پیدا می‌کرد اما اکنون در فضای مجازی افراد به ما هو فرد مطرح می‌شوند و هر فرد یک هویت بازیگر و فعال دارد. بر همین اساس دین‌پژوهی‌های ما باید با نگاهی به روانشناسی فردیت باشد.»
این استاد بازنشسته‌ی دانشگاه علامه طباطبایی پنج شاخص برای دینداری بیان کرد که می‌توان تأثیر فضای مجازی را بر مورد آن‌ها را بررسی قرار داد: «١- اعتقاد و باورهای دینی در نهاد فرد. ٢- حالات و عواطف فردی (تجربه‌ی معنوی) ٣- عمل به مناسک دینی. ٤- اخلاق مداری و منش ٥- نگرش اجتماعی سیاسی.»
وی با بیان این‌که فضای مجازی فرصت ستر عیوب و پشیمانی را از انسان می‌گیرد، به مؤلفه‌های فضای مجازی را هم این‌گونه عنوان کرد: «١- فردیت ٢- بی‌زمانی ٣- بی‌مکانی ٤- حذف شدن جسم فیزیکی(حضور همه جایی انسان) ٥- عدم فراموشی ٦-شیشه‌ای شدن دنیا(راززدایی)»
پروفسور آیت اللهی در ادامه به نسبت سنجی تأثیرپذیری هر یک از مؤلفه‌های دینداری از فضای مجازی پرداخت و گفت: «فضای مجازی سطحی شدن ذهن را در پی دارد و از انسان اقیانوسی به عمق ٥ سانت می‌سازد. ظاهرنگری نیز از دیگر اثرات این فضای مجازی است. همه‌ی این موارد مانع از تعمیق شدن در مطالب می‌شوند. و این در حالی است که باورهای دینی چون خدا و قیامت نیازمند تعمیق و آینده‌نگری هستند و فضای مجازی این فرصت را می‌گیرد.»
آیت اللهی با بیان این‌که طرح شبهات دینی در فضای مجازی فقط برای افراد ظاهربین مضر است و این ذاتی خود این فضای مجازی نیست، فرصت‌ها فضای مجازی برای مؤلفه‌ی باورهای دینی این‌گونه برشمارد: «کنکاش باورها یکی از فرصت‌های فضای مجازی است که در بستر معارضه به تقویت باورها می‌انجامد. امکان حضور اندیشمندان و بیان اندیشه‌هایشان برای مخاطبان بیشتر از دیگر فرصت‌های فضای مجازی است.»
وی همچنین دو قطبی شدن عالم نسبت به باورهای دینی را به علت تقویت تعارض‌ها بزرگترین تهدیدهای فضای مجازی را برای باور مؤلفه‌ی باور دینی و حتی در حوزه‌ی اخلاق و سیاست دانست.
دکتر آیت‌اللهی در خصوص تأثیر فضای مجازی بر عواطف و تجربه‌ی دینی گفت: «ما در فضای مجازی نمی‌توانیم حالت و عواطف معنوی و به قول غربی‌ها تجربه‌ی دینی را ایجاد کنیم. مخصوصا حالات معنوی را که با حضور در کلیسا و مساجد به آن می‌رسیم.»
وی در خصوص مؤلفه‌ی مناسک دینی بیان کرد: «فضای مجازی از حالت عمیق مناسک می‌کاهد و به ظاهری شدن در دین می‌انجامد. اگرچه امکاناتی برای افرادی که طالب‌اند در مورد مناسک بیشتر بدانند در سطح اطلاع‌رسانی فراهم می‌آورد. از آن‌جا که عمل به مناسک یک درگیری شخصی است و ما گاهی همچون یک مخاطب برای انگیزش و تهیج نیازمند یک انفعال هستیم اما در فضای مجازی چون همه در هر حال بازیگران فعال هستند این فرصت تهیج را به مراتب از دست می‌دهیم.»
دکتر آیت‌اللهی در خصوص اثرپذیری اخلاق و منش گفت: شرایط برای اخلاقی نبودن در فضای مجازی زیاد است و امکان بروز منش اخلاقی بسیار کم است.
وی در درباره‌ی دخالت دین در نگرش اجتماعی و سیاسی افزود: «اگر چه دین فرصت حضور اجتماعی قوی‌تری پیدا می‌کند (مانند داعش و... فارغ از درستی عملکرد) اما به هیچ وجه جامعه را دین‌دارتر نمی‌کند و یا دین اجتماعی و سیاسی را تقویت نمی‌کند.»
وی ادامه داد: «تمام توجه ما برای مصون ماندن دین از آفات باید روی فعال کردن انسان‌ها متمرکز شود. فضای مجازی برای انسان‌های فعال کمک کردن به دینداری آن‌ها نیز است. این‌که بگوییم تکنولوژی خودمختاری ندارد و همچون هر ابزاری به باور و اراده‌ی ما وابسته است و با خود فرهنگ و سبک خاص خود را نمی‌آورد سخت در اشتباهیم و این یک باور خطرناک است. اما از آن خطرناک‌تر این است که داشتن توهم توطئه نسبت به غرب و... است که بگوییم این ابزارها را با این سبک ساخته‌اند تا به اسلام ضربه بزنند. در حالی که همین تحمیل خودمختاری تکنولوژی برای غرب و صهیونیست و... نیز هست با این تفاوت که آن‌ها فعالانه با تکنولوژی برخورد نمی‌کنند.»
این استاد بازنشسته در پایان گفت: «به طور خلاصه در فضای مجازی بسیاری از حالاتی که در فضای حقیقی داریم به دست نمی‌آوریم. این دو قطبی شدن باعث تعارضات شخصیتی می‌شود. یک تجربه‌ی دینداری مجازی و یک تجربه‌ی دینداری حقیقی.»
نظرات