نویسنده‌: مهندس ناصر کرمی

مقدمه:
آشنایی با جهان پیرامونی در حالت کلی و در حالت خاص آن اطلاع از احوال و اوضاع جهان اسلام و مسلمانان ساکن در این کره خاکی برای ما به‌عنوان یک فرد مسلمان از اهمیت زیادی باید برخوردار باشد، ما از آموزه‌های دینی منتج از قرآن و سنت پیامبر دریافته‌ایم که فرد مسلمان باید فردی حساس، مطلع و کنشگر و دارای احساس مسئولیت نسبت به اطراف و اکناف خود باشد.
متأسفانه اطلاعات و تحلیل‌ها و اندوخته‌های ما درباره جهان اسلام در حد نیاز و کفایت نیستند و در این زمینه نیز مانند سایر حوزه‌های زندگی با کمبود اطلاعات و دانستنی‌های لازم و دقیق مواجه هستیم.
به‌طور کلی در درک اهمیت و ضرورت مطالعه جهان اسلام می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- امروزه جهان اسلام بعنوان یک نیروی مهم در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در صحنه‌های منطقه‌ای و جهانی مطرح وقابل توجه است، مسلمانان که حدود 22% جمعیت جهان را به خود اختصاص داده ودر 25% کشورهای جهان با 19% ازخشکی‌های کره زمین زندگی می‌کنند می‌توانند بصورت فاکتور مهمی در تحولات جهانی نقش بازی کنند.
2- لازم است ما دریابیم که جوامع اسلامی در جهان اسلام و بطور کلی درسطح جهانی دارای چه موقعیت و جایگاهی هستند.
3- جمعیت یکی از مهمترین شاخص در تشخیص یک کشوراسلامی است و با توجه به روند رشد جمعیت مسلمانان و نیز تغییرات سیاسی در صحنه‌های جهانی و منطقه‌ای در برخی کشورها تعداد کشورهای اسلامی در حال افزایش است، به عنوان مثال: با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و یوگسلاوی در شبه جزیره بالکان تعداد کشورهای اسلامی از 43 کشور به 53 کشور افزایش یافته است.
4- آشنایی با اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مسلمانان و بررسی علل و عوامل رکود و عقب‌ماندگی آنان برای ما ضروری است.
5- مسأله‌ی‌ ارتباطات جغرافیایی، فرهنگی و اقتصادی مسلمانان امری بسیار مهم و حیاتی برای ماست، نباید این جامعه عظیم را از یکدیگر فاصله داد و به‌صورت جزیره‌های پراکنده شده دانست بلکه باید در راستای تقارب و همگرایی آن (مانند سایر اتحادیه‌های منطقه‌ای و جهانی) تلاش نمود.

این بحث شامل سرفصل‌های زیر می‌باشد:

1. جهان اسلام، تعاریف وویژگی‌های آن
2. خاورمیانه
3. آسیای میانه وجنوب آسیا
4. آسیای جنوب شرقی
5. قفقاز
6. شبه جزیره بالکان
7. شمال آفریقا
8. آفریقای مرکزی وغربی
9. شرق آفریقا
10. سازمان کنفرانس اسلامی، اتحادیه‌ی عرب و اتحادیه‌ی آفریقا
11. نتیجه‌گیری وجمع بندی
12. منابع و مآخذ


1. جهان اسلام، تعاریف و ویژگی‌های آن

تعریف:
جهان اسلام اصطلاحاً به سرزمینهایی گفته می‌شود که اکثریت جمعیت آن پیرو دین اسلام باشند. پیروان اسلام در جهان بیش از 1 میلیارد و 300 میلیون نفر تخمین زده می‌‌شوند.
در این نقشه کشورهایی با اکثریت مسلمان به رنگ سبز و کشورهایی با دست کم ۵۰ درصد مسلمان به رنگ زرد نشان داده شده‌اند.

جهان اسلام از نظر جغرافیایی دربرگیرنده مناطق زیر است:
1- خاورمیانه شامل کشور‌های:
اردن، امارات متحده‌ی عربی، ایران، بحرین، ترکیه، سوریه، عراق، عربستان سعودی، عمان، قطر، کویت، لبنان، یمن و فلسطین (که دربرگیرنده‌ی کرانه‌ی باختری رود اردن و نوار غزه است.)
2- آسیای میانه و جنوب آسیا شامل کشور‌های:
افغانستان، پاکستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان، بنگلادش، مالدیو و بخش‌هایی از قزاقستان و هندوستان.
3- آسیای جنوب شرقی شامل کشور‌های: اندونزی، مالزی و برونئی.
4- قفقاز، شامل کشور‌های جمهوری آذربایجان، چچن و داغستان.
5- اروپا، شبه جزیره بالکان شامل کشور‌های: بوسنی و هرزگوین، آلبانی، شبه‌جزیره کریمه.
6- شمال آفریقا شامل کشور‌های: مصر، الجزایر، لیبی، تونس، مراکش، موریتانی، جمهوری عربی صحرا .
7- آفریقای مرکزی و غربی شامل کشور‌های: سنگال، گینه، نیجریه، گامبیا، چاد، نیجر، مالی، سودان، بورکینا فاسو، ساحل عاج و سیرالئون.
8- شرق آفریقا شامل کشور‌های: جیبوتی، سومالی، اریتره، اتیوپی، تانزانیا و جزایر کومور


جهان اسلام، ظرفیت‌ها و امکانات
جهان اسلام با داشتن بیش از یک پنجم جمعیت جهان، 53 کشور و سرزمین‌های وسیعی که از شرق آسیا تا غرب آفریقا گسترده شده است، مجموعه‌ متنوع و در عین حال توانمندی را تشکیل می‌دهد که به ویژه در چند دهه اخیر به مثابه یک هویت واحد مطرح شده است. «جهان اسلام» بیش از آنکه بیانگر یک موقعیت جغرافیایی باشد، معرف هویت بیش از یک و نیم میلیارد انسان است که دارای آیین و دینی مشترک هستند. آنچه که این جمعیت عظیم را علیرغم اختلافات نژادی، قومی و زبانی به یکدیگر پیوند می‌دهد، اعتقادات مشترک آنها نسبت به خدای واحد، قرآن، پیامبر گرامی اسلام و دستورات و احکامی است که خداوند توسط پیامبر و در قرآن کریم آنها را تبیین کرده است.
از لحاظ جغرافیایی می‌توان گفت پیروان اسلام در قاره‌های مختلف جهان حضور دارند. قاره آسیا بیش از یک میلیارد مسلمان جهان را در خود جای داده است. حدود 391 میلیون مسلمان ساکن آفریقا هستند.
بیش از 20 میلیون مسلمان در اروپا و بیش از 27 میلیون مسلمان در روسیه به سر می‌برند. همچنین حدود یک و نیم میلیون مسلمان در آمریکای لاتین و 9 میلیون مسلمان در آمریکا و کانادا زندگی می‌کنند.
به دلیل وسعت سرزمین‌های اسلامی و میلیون‌ها مسلمانی که در نقاط مختلف زندگی می‌کنند، تنوع زبانی در جهان اسلام بسیار زیاد است. زبان‌های عربی، فارسی و ترکی از زبان‌های مهم در جهان اسلام محسوب می‌شوند. همچنین تعداد زیادی از مسلمانان در کشورهای پاکستان و هند به زبان اردو تکلم می‌کنند. حدود 14 درصد از جمعیت مسلمانان که در کشورهای اندونزی و مالزی زندگی می‌کنند، به زبان مالایی سخن می‌گویند.
علاوه بر این، در کنار کشورهای اسلامی، کشورهایی وجود دارند که مسلمانان به صورت اقلیت در آنها زندگی می‌کنند. در این خصوص، برخی نظیر مسلمانان چین و بالکان از قرن‌ها پیش در این مناطق ساکن بوده‌اند و گروهی دیگر از مسلمانان نیز به صورت مهاجر در کشورهای اروپایی و آمریکایی زندگی می‌کنند.
یکی از امتیازات مهم اسلام این است که اسلام منحصر به قوم، زبان، ملیت و جغرافیای خاصی نیست ویک دین جهانی به شمار می‌آید. از همین رو ملل مسلمان از نژادهای مختلف تشکیل شده‌اند. در 19 کشور اسلامی، اکثریت با نژاد سامی و عرب است. البته اقلیت‌های دیگر نژادی نظیر کردها نیز در کشورهای عربی چون عراق و سوریه ونیز درکشورهای غیر عرب ایران وترکیه حضور دارند. در کشورهای آفریقایی عرب زبان نیز جمعیت‌های بربر دیده می‌شود. درمیان کشورهای مسلمان قاره آفریقا 11 کشور دارای اکثریت سیاه پوست هستند. منشاء نژادی برخی از مسلمانان که در آسیا زندگی می‌کنند، زرد است و شامل تیره‌هایی نظیر مغولی تاتار، زرد مالایایی و زرد اندونزیایی می‌باشند. منشاء نژادی ایرانی‌ها، افغان‌ها و تاجیک‌ها، آریایی است و مردم پاکستان از نژاد سفید و تیره‌های سند و پنجابی هستند.
جهان اسلام شامل 53 کشور اسلامی است که پرجمعیت‌ترین آنها، اندونزی و کم‌جمعیت‌ترین آنها مالدیو است.
علاوه بر ویژگی جمعیتی، به لحاظ جغرافیایی، زیست محیطی و ذخایر طبیعی نیز سرزمین‌های اسلامی از غنی‌ترین مناطق کره زمین به شمار می‌روند. امکانات و ویژگی‌های این سرزمین‌ها باعث شده است تا در طی قرن‌های متمادی، جهان اسلام نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری در صحنه روابط بین‏الملل ایفا کند. کشورهای اسلامی بیش از 75 درصد منابع انرژی جهان را که شاهرگ حیاتی نظام صنعتی به شمار می‌آید، در اختیار دارند و به لحاظ جغرافیایی و استراتژیک نیز کشورهای اسلامی بر بسیاری از دریاها و آبراه‏‌های بزرگ مانند خلیج فارس، تنگه‌ی هرمز، دریای سرخ و کانال سوئز احاطه دارند.
به دلیل تأکیدی که دین مبین اسلام بر کسب علم و دانش دارد، مسلمانان در چندین قرن پس از بعثت پیامبر گرامی اسلام فراگیری علم را چنان در دستورکار خود قرار دادند که در اندک زمانی، توانستند دروازه‌های علوم و فنون را فتح کنند و در روزگاری که غرب در عصر تاریکی به سر می‌برد، اندیشمندان مسلمان به کشفیات نوینی در عرصه‌های علمی دست یافتند و آرام آرام این حرکت علمی مسلمانان تا آندلس و قلب اروپا پیش رفت. اندیشمندان غربی از دستاوردهای علمی مسلمانان بهره گرفتند و توانستند پایه‌های تمدن امروز خویش را با استفاده از کشفیات و تولیدات علمی جهان اسلام بنا نمایند. اما با وجود آنکه جهان اسلام در روزگاری مرکز تولید و صدور علم محسوب می‌شد، یکباره با رکود علمی مواجه شد.
از سوی دیگر، با وجود آنکه مسلمانان در سال‌هایی که کشورهای اروپایی در وضعیت قرون وسطایی بسر می‌بردند‌ صاحب تمدن عظیم و قدرتمندی بودند که بر بسیاری از مناطق جهان احاطه داشت، اما به دلیل بروز اختلافات شدید و تفرقه میان مسلمانان به وضعیتی دچار شدند که در آغاز قرن بیستم هیچ کشور اسلامی قدرتمندی در جهان و در صحنه روابط بین‌الملل حضور نداشت.
پیدایش فرقه‌های مذهبی و رواج خرافات و بدعت‌‌ها، افراط و تفریط در نحوة درک و فهم احکام اسلامی و شیوه‌های اجرائی آنان بویژه در زمینه مسائل اجتماعی از جمله علل فاصله‌گرفتن مسلمانان از ارزش‌ها و سنن الهی بود. مسلمانان تفسیر واحدی از اسلام نداشته و گاه در برخی زمینه‌ها، دیدگاه‌های آنها با یکدیگر بسیار متفاوت بود. این تفاوت‌ها، موجب شد که در عمل نیز مسلمانان چندگونه و گاه متضاد رفتار کنند. این درحالی است که اسلام و مبانی آن، از یک حقیقت واحد سرچشمه می‌گیرد.

وضعیت موجود و چالش‌های پیش ‌روی جهان اسلام
به رغم سهم قابل توجه مسلمانان از جمعیت و منابع مادی جهانی، در حال حاضر سهم آنان از اقتصاد، سیاست، علم و فناوری جهانی چندان قابل توجه نیست. با وجود عضویت بیش از پنجاه و شش کشور مسلمان در سازمان ملل، نمایندگان کشورهای اسلامی تأثیر چندانی بر تصمیمات جهانی ندارند و حتی مجموعه‌ بزرگتری مانند سازمان کنفرانس اسلامی نیز به دلیل اختلافات درونی نقش بسزایی در مسایل جهانی و منطقه‌ای ایفا نمی‌کند.
با توجه به جایگاه مهم انرژی در تحولات سیاسی و اقتصادی جهان، کشورهای اسلامی از ابزار بسیار قدرتمندی در این زمینه برخوردارند، اما متاسفانه در طول دهه‌های گذشته به دلیل تسلط قدرت‌های بزرگ بر بسیاری از کشورهای اسلامی، این کشورها جز در موارد اندکی نتوانسته‌اند از این ابزار در جهت حفظ و تأمین منافع مشروع خود بهره ببرند. از سوی دیگر به دلیل وابستگی سیاسی و فساد داخلی نظام‌های حاکم بر کشورهای اسلامی، این ابزار در خدمت رشد و توسعه مسلمانان قرار نگرفته و مسلمانان به رغم بهره‌مندی از منابع عظیم نفت و گاز، در سطوح پایینی از رشد و توسعه اقتصادی و فناوری‌های پیشرفته قرار داشته‌اند.
یکی از بنیان‌های اصلی ضعف دولت‌های جهان اسلام در برقراری ثبات سیاسی داخلی را باید در ناکامی این کشورها در تکمیل پروژه دولت ــ ملت‌‌سازی دانست. به‌طورکلی، عدم جذب‌ تقاضاهای قومی، ظهور دولت‌های اقتدارگرا از متن نیمه‌تمام پروژه دولت ــ ملت‌سازی وپیدایش چرخه ترکیبی از نزاع‌های قومی و بین دولتی در این کشورها، از جمله عواملی هستند که پروسه دولت‌ ــ ملت‌سازی را در میان کشورهای اسلامی به ضعف و رکود دچار ساخته‌اند. بنابراین استدلال، فقدان ثبات سیاسی و امنیت کافی در جوامع اسلامی ریشه در ناکامی این کشورها در خلق ایده‌هایی همچون انگاره هویت ملی و حاکمیت ملی یا به طور کلی پروسه دولت‌سازی دارد. اگرچه فشار عوامل محیطی نیز در این زمینه تأثیر بسیار اساسی دارند.
از طرفی یکی از معضلات موجود، ضعف بینش سیاسی برای وحدت است. برخی ازکشورهای اسلامی بر این اعتقادند که منافعشان از طریق ارتقای روابط با غرب زیر چتر تولیدات، تکنولوژی، آموزش، بازار و امنیت غربی بهتر تامین می‌شود. بی‌ثباتی سیاسی در کشورهای اسلامی و تهدید جنگ‌های داخلی و منطقه‌ای، بعضی از کشورها را به معضل ناامنی دچار کرده است و در نتیجه آنها برای حمایت به غرب، خصوصاً آمریکا متوسل ‌شده‌اند. این مسئله همچنین موجب شده است که بسیاری از کشورهای اسلامی برای تأمین امنیت خود به خرید انواع تسلیحات از کشورهای غربی روی آورند.
بر اساس برخی آمارها در حدود دوسوم فروش تسلیحات به کشورهای در حال توسعه انجام می‌شود و در این میان، خاورمیانه بزرگ‌ترین خریدار آن است. در طی سی سال گذشته، هزینه‌های نظامی جهان عرب به تنهایی به صدها میلیارد دلار بالغ می‌شوند. مسلمانان حدود 10 الی 15 درصد تولید ناخالص ملی خود را به نیروی نظامی اختصاص می‌دهند که این رقم در سایر کشورهای جهان 5/4درصد است.
در کنار مسائل و مشکلات داخلی کشورهای اسلامی، رقابت و برتری‌جویی قدرت‌های جهان در مناطق استراتژیکی همچون خاورمیانه و خلیج فارس نیز مشکلات و گرفتاری‌های زیادی را برای کشورهای منطقه‌ایجاد کرده است؛ اشغال نظامی افغانستان و عراق را می‌توان از این دست برشمرد که نتایج ناگواری برای منطقه دربر داشته است.
به علاوه، فشار کشورهای غربی و تحریم‌های اقتصادی و مالی نیز یکی دیگر از مشکلاتی است که بخشی از مسلمانان با آن مواجه می‌باشند. طبق آمار کمیساریای عالی حمایت از پناهندگان ملل متحد، بالغ بر سیصد میلیون نفر مسلمان تحت شرایط بسیار سخت اقتصادی با حمایت سازمان ملل متحد زندگی می‌کنند که این وضعیت مرگ هزاران نفر بی‌گناه را باعث می‌شود و تأثیر ویرانگری بر وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جوامع کشورهای درگیر دارد. به علاوه مسلمانان بی‌پناه و آواره از هر گروهی در جهان بیشتر هستند.
چالش‌های اقتصادی جهانی، شاید بزرگ‌ترین چالش پیش‌روی مسلمانان، در وضعیت جهانی شدن باشد. فقدان ساختارهای صنعتی و تجاری قدرتمند، کشورهای اسلامی را در روند رقابت جهانی برای کسب بازارهای بیشتر دچار مشکل ساخته است. به همین دلیل، کشورهای اسلامی از یک سو نیازمند اتخاذ سیاست‌های اقتصادی مؤثر و منطقی به منظور افزایش قدرت رقابت‌پذیری در سطح داخلی هستند و از سوی دیگر باید ساز و کارهای همکاری را در میان خود تقویت نمایند
اگرچه هدف نهادهایی چون سازمان کنفرانس اسلامی تلاش برای گسترش وحدت و تفاهم بین دولت‌های عضو است، اما کشورهای اسلامی از اختلافات درونی زیادی رنج می‌برند. در این میان حتی معضل و فاجعة بزرگی مانند فلسطین نیز نتوانسته است در کاهش این اختلافات نقش مؤثری ایفا کند. رفتارهای دوگانه برخی از کشورهای اسلامی در این زمینه تاکنون امکان دستیابی به یک وحدت‌رویه را در میان کشورهای اسلامی دشوار ساخته است.

فرصت‏های پیش‌روی جهان اسلام
به طور کلی با توجه به شرایط موجود، می‌توان گفت که مسلمانان در جهان امروز چهار منبع مهم قدرت را در اختیار دارند:
1- توانمندی‌ها و ظرفیت‌های فرهنگی و عقیدتی اسلام که در حال حاضر مهم‌ترین عامل قدرت و اتحاد کشورهای اسلامی به شمار می‌آید؛
2- منابع عظیم نفت و گاز و همچنین بسیاری دیگر از منابع مهم اقتصادی
3- جمعیت قابل توجه مسلمانان که نسبت به چند دهه گذشته از سطح دانش و تخصص بالاتری برخوردار شده‌اند؛
4- موقعیت استراتژیک و ژئواستراتژیک کشورهای اسلامی.

ادامه‌ دارد ....