در نظام معرفتی و اخلاقی قرآن کریم، «قول» یا گفتار، مفهومی فراتر از یک ابزار ارتباطی صرف دارد. این مفهوم، تجلیگاه ایمان، پنجرهای به سوی اندیشه، و معیاری برای سنجش سلامت فردی و اجتماعی است. قرآن با توصیف گفتار با صفات گوناگون، از «سدید» و «معروف» گرفته تا «زور» و «مختلف»، چارچوبی دقیق و چندبعدی برای تعاملات انسانی ترسیم میکند.
اقسام پسندیده «قول»: بنیانهای ارتباطی مطلوب
اقسام پسندیده «قول» در قرآن، چارچوبهای ایجابی و سازندهای را برای تعاملات انسانی در سطوح مختلف، از روابط خصوصی تا اصلاحات کلان اجتماعی، ارائه میدهند. این اصول، صرفاً دستورالعملهای اخلاقی نیستند، بلکه بنیانهای یک جامعه سالم و باایمان را شکل میدهند. در ادامه، مهمترین این اقسام را مورد بررسی قرار میگیرند.
قول سدید (گفتار استوار و حقمدار)
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا
ای مؤمنان! از خدا بترسید (و خویشتن را با انجام خوبیها و دوری از بدیها از عذاب او در امان دارید) و سخن حق و درست بگوئید. /احزاب :۷۰
«قول سدید» که در آیات ۹ سوره نساء و ۷۰ سوره احزاب به آن امر شده است، به معنای گفتاری استوار، دقیق، عادلانه و مطابق با حق است. این نوع گفتار، سنگ بنای اعتماد و اصلاح در جامعه محسوب میشود.
مفسرین «قول سدید» را «مصیبٌ للحق» تعریف میکند؛ یعنی گفتاری که دقیقاً به هدف حق اصابت میکند و از هرگونه کژی و انحراف مبراست.آنها با نگاهی معطوف به پیامد، بر ارتباط ناگسستنی میان «قول سدید» و نتایج معنوی آن تأکید میکند. از منظر ایشان ، استواری در گفتار، زمینهساز «اصلاح اعمال و مغفرت الهی» است و این دو، پاداش دنیوی و اخروی التزام به این اصل هستند.بعضی از آنان با رویکردی جامعهشناختی، «قول سدید» را «زیربنای اصلاح اجتماعی» میداند. در نگاه آنها ، جامعهای که در آن گفتار بر پایه حق و عدالت استوار باشد، از فساد و تباهی مصون میماند.سید قطب: با نگاهی تربیتی-ایمانی، «قول سدید» را «نشانهٔ انضباط ایمانی در جامعه» معرفی میکند. از دیدگاه او، کنترل زبان و بیان سخن حق، بازتابی از تقوای درونی و نظم حاکم بر یک جامعه مؤمن است
قول معروف (گفتار نیک و پسندیده عرف)
وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُو الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا
و هرگاه خویشاوندان (فقیر شخص مرده) و یتیمان و مستمندان (غیر خویشاوند) بر تقسیم (ارث) حضور پیدا کردند، چیزی از آن اموال را بدانان بدهید و به گونهی زیبا و شایسته با ایشان سخن بگوئید (و از آنان دلجوئی و معذرتخواهی کنید).
/سوره نساء آیه ۸/
«قول معروف» که در آیات متعددی (البقرة: ۲۳۵؛ النساء: ۵، ۸؛ الأحزاب: ۳۲) به آن توصیه شده، به گفتاری اطلاق میشود که شرع، عقل سلیم و عرف پسندیده آن را نیکو میشمارند. این اصل، به ویژه در تعامل با اقشار آسیبپذیر جامعه اهمیت مییابد.
بر «بُعد عرفی-اخلاقی» این نوع گفتار تأکید می شود و آن را کلامی میدانند که با هنجارهای پذیرفتهشده و اخلاقی جامعه سازگار است و موجب آزار و دلشکستگی نمیشود.سید قطب: «قول معروف» را «ستون اخلاق اجتماعی اسلام» میخواند. او تحلیل میکند که تأکید قرآن بر این اصل، بهویژه در تعامل با گروههایی مانند زنان، یتیمان و نیازمندان، نشاندهندهٔ نقش حمایتی و کرامتبخش آن در ساختار جامعه اسلامی است.
قول حسن (گفتار نیکو)
دستور «قول حسن» در آیه ۸۳ سوره بقره (وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً)، یک اصل فراگیر در ارتباطات انسانی است. طبری آن را «گفتاری نیکو از حیث لفظ و معنا» تعریف میکند.
بعضی از مفسرین بر شمولیت و عمومیت این دستور تأکید کرده و تصریح میکند که مخاطب آن «همهٔ مردم، حتی غیرمسلمانان» هستند. این دیدگاه، «قول حسن» را از یک دستور دروندینی به یک اصل تعامل جهانی ارتقا میدهد.سید قطب: این آیه را یکی از «پایههای اخلاق جهانی اسلام» میداند که هدف آن ساختن جامعهای بر مبنای محبت، احترام متقابل و همزیستی مسالمتآمیز میان تمام انسانها، فارغ از عقیده و نژاد، است.
قول کریم (گفتار بزرگوارانه)
وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ۚ إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا
(ای انسان!) پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید، و به پدر و مادر نیکی کنید (و با آنان نیکو رفتار نمائید).
هرگاه یکی از آن دو، و یا هر دوی ایشان نزد تو به سنّ پیری برسند، (کمترین اهانتی بدیشان مکن و حتّی سبکترین تعبیر نامؤدّبانهی همچون) اُف به آنان مگو! (و بر سر ایشان فریاد مزن) و آنان را از پیش خود مران و با سخنان محترمانه با آن دو سخن بگو. /سوره اسراءآیه ۲۳
تعبیر «قول کریم» به طور خاص در آیه ۲۳ سوره اسراء و در زمینه «احسان به والدین» به کار رفته است. این دستور، اوج ادب و احترام در گفتار را ترسیم میکند.
مفسرین در تفاسیر خود، بر جنبه سلبی این دستور تمرکز کرده و «حرمت هرگونه تحقیر زبانی والدین» را برجسته میسازد. از منظر آنها کمترین کلام اهانتآمیز (مانند «أُفٍّ») نقض این اصل است.ابنعاشور: با نگاهی عمیقتر، بر جنبه ایجابی آن تأکید دارد و «قول کریم» را مستلزم «حفظ کرامت انسانی والدین حتی در شرایط اختلاف» میداند. این گفتار، کلامی است که سرشار از احترام، ادب و بزرگمنشی است
سایر اقوال پسندیده (میسور، لین و بلیغ)
قرآن کریم با ذکر اقسام دیگری از «قول»، ظرافتهای موقعیتی اخلاق گفتار را به نمایش میگذارد.
قول میسور (گفتار نرم و آسان)
وَإِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوهَا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَيْسُورًا
و اگر از آنان (یعنی از خویشاوندان و بیچارگان و واماندگان در راه، به سبب نبودن امکانات و) به خاطر انتظار رحمت پروردگارت که امیدِ بدان داری، روی برگردانی، با ایشان محترمانه و مهربانانه سخن بگو (و با وعدهی احسان در آینده بدیشان، دلخوش و امیدوارشان گردان).
این دستور در آیه ۲۸ سوره اسراء آمده و به معنای «گفتاری نرم و دلجویانه در هنگام ناتوانی از کمک مالی» است. مفسران این اصل را نشانه توجه دقیق اسلام به حفظ کرامت انسانی نیازمندان، حتی در شرایط فقر و ناتوانی انفاقکننده، میدانند.
قول لین (گفتار نرم)
اذْهَبَا إِلَىٰ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَىٰ
به سوی فرعون بروید که سرکشی کرده است (و در کفر و طغیان از حدّ گذشته است).
فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ
سپس به نرمی با او (دربارهی ایمان) سخن بگوئید، شاید (غفلت خود و عظمت خدا را) یاد کند و (از عاقبت کفر و طغیان خویش و عذاب دوزخ) بهراسد.
خطاب خداوند به موسی و هارون در مواجهه با فرعون در سوره طه: ۴۴ مبنی بر استفاده از «قول لین»، یک اصل بنیادین در دعوت و تبلیغ را پایهگذاری میکند. سید قطب تأکید میکند که این آیه نشان میدهد «قدرت دعوت بیش از آنکه در شدت کلام باشد، در نرمی و حکمت آن نهفته است» و نرمی کلام، راه نفوذ به سرسختترین قلوب است.
قول بلیغ (گفتار رسا و مؤثر)
أُولَٰئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُلْ لَهُمْ فِي أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِيغًا
آنان کسانیند که خداوند میداند در دلهایشان چیست (و پندارشان بر چه روال و گفتارشان در چه مسیری است). پس از ایشان کنارهگیری کن (و به سخنانشان توجّه مکن و به سوی حق دعوتشان نما) و اندرزشان بده و با گفتار رسائی که به (اعماق) درونشان رسوخ کند با آنان سخن بگوی (و نتائج اعمالشان را بدیشان گوشزد نما).
این نوع گفتار در آیه ۶۳ سوره نساء ذکر شده و به معنای کلامی نافذ و اثرگذار است. بعضی از مفسیرین بلاغت را در «تناسب کلام با مخاطب» و شرایط او میداند، در حالی که سید قطب آن را «شرط تأثیر دعوت دینی» و انتقال مؤثر پیام الهی معرفی میکند.
این اقسام متنوع نشان میدهند که نظام اخلاقی قرآن برای هر موقعیت سازنده، راهکاری گفتاری ارائه میدهد؛ اما این نظام با تعیین مرزهای گفتار ممنوع، که در ادامه بررسی میشود، تکمیل میگردد.
اقسام خاص و مذموم «قول»: مرزهای گفتاری
قرآن همانطور که با دقت به گفتار نیکو امر میکند، با قاطعیت مرزهای گفتار ممنوع و مخرب را نیز تعیین کرده و برخی انواع «قول» را نیز به دلیل ماهیت وجودی و خاصشان متمایز میسازد. این مرزبندی برای حفظ سلامت عقیدتی و اخلاقی جامعه ضروری است.
اقوال با ماهیت خاص (ثقیل و فصل)
این دو نوع «قول» به ماهیت خود کلام الهی اشاره دارند و از مقوله گفتار انسانی خارجاند، اما درک آنها برای فهم نظام گفتاری قرآن اهمیت دارد.
قول ثقیل (گفتار سنگین)
إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا
ما سخن (پر مسؤولیّت و پر دردسر و لبریز از تکالیف و وظائف) سنگینی را بر تو نازل خواهیم کرد (که قرآن است). در آیه ۵ سوره مزمل، خداوند از القای «قول ثقیل» سخن میگوید. مفسران اتفاق نظر دارند که مراد از آن، «قرآن کریم» است. این سنگینی، لفظی نیست، بلکه ناشی از عظمت معنا، ثقل «مسئولیت و تکلیف» و بار امانتی است که بر دوش حاملان آن نهاده شده است.
قول الفصل (گفتار جداکننده)
إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ
مسلّماً قرآن سخن فیصله بخشی است (که خیر و شر، و خوب و بد، و حق و باطل را از هم جدا میسازد، و یگانه وسیلهی راه تشخیص حقائق از اوهام، و دیانتهای آسمانی از خرافههای زمینی است).
در آیه ۱۳ سوره طارق، قرآن به عنوان «قول فصل» توصیف شده است. و به کلامی گفته می شود که «حق را از باطل جدا میکند» و به عنوان «معیار نهایی داوری» در همه امور عمل میکند
اقوال مذموم (گفتار ناپسند)
قرآن کریم با صراحت و شدت، انواع گفتارهای مخرب را محکوم میکند. از جمله این موارد میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
قول الزور (گفتار باطل و دروغ): (الحج: ۳۰)القول المختلف (گفتار متناقض و سرگردان): (الذاريات: ۸)الجهر بالسوء من القول (آشکار ساختن سخن زشت): (النساء: ۱۴۸)
بر اساس دیدگاه کلی مفسران، این اقوال به عنوان «نشانهٔ نفاق، شرک و فساد اخلاقی» معرفی شدهاند. محکومیت شدید این انحرافات زبانی در قرآن نشان میدهد که سلامت زبان، با سلامت ایمان و اخلاق جامعه پیوندی ناگسستنی دارد. این مرزبندیهای دقیق، چارچوب اخلاق گفتار را تکمیل کرده و مسیر تعالی را از انحطاط جدا میسازد.
به همین دلیل، قرآن زبان را به عنوان یکی از مهمترین معیارها برای سنجش ایمان معرفی میکند. گفتار صحیح، ابزار اصلاح اجتماعی و شاخص سلامت معنوی جامعه است؛ بنابراین، تسلط بر هنر سخن گفتن، در منطق قرآن، نه یک فضیلت فرعی، بلکه شرط لازم برای تحقق ایمان و ساختن جامعهای صالح است.
نظرات