مقدمه:

علماء در معرّفی دین اسلام و بیان صحیح آن در جامعه‌ی بشری و پاسخ به شبهات و مسائل و مشکلات و ایجاد امنیت برای جامعه از طریق منبرهایی که در اختیار دارند، مسئولیت ایفا می‌کنند که در اینجا به نقش و جایگاه علماء جماعت دعوت و اصلاح درکنترل آسیب‌ها با استفاده از راهکارها در رویکردها می‌پردازیم، توجه به علماء به عنوان نهاد دینی به خاطر خود شخص آنها نیست، بلکه به خاطر علم و دانش آنهاست. شاید به خاطر این اهمیت خاص بوده است که مزلو روانشناس انسان‌گرای آمریکایی، آگاهی‌های دینی را در رأس آگاهی‌های دیگر قرار داده، سپس از متدهای کنونی علم و معرفت، به علت نادیده گرفتن این دسته از آگاهی‌ها به انتقاد پرداخته است(مزلو، 1387).

آگاهی و دانش در راستای اصلاح باورها و ارزش‌ها در جهت ارتقاء انسان کمک شایانی کرده است که آیه‌ی 5 سوره‌ی نحل مصداق نقش علما است.

سؤالی که باید به پاسخ برسد: آیا علماء جماعت دعوت و اصلاح بنا به نقش و جایگاه خود در جامعه‌، توان کنترل آسیب‌ها را دارند؟

در ادامه به نقش علماء، بررسی آسیب‌های اجتماعی و نماد جماعت دعوت و اصلاح به عنوان نهادی میانه‌رو می‌پردازیم.

ادبیات موضوع:

v    همه جانبه بودن دین اسلام به نسبت مکاتب دیگر

مردمان پیش از قبول دین، در وادی جهل و نادانی سرگردان بودند، تا اینکه خداوند پاکترین تعلیمات و مترقی‌ترین دستورات را به وسیله‌ی اسلام به زندگی بشر مفتخر گردانید، دستورات اسلام ملائم و متناسب با تحول و دگرگونی و سیر آن به سوی کمال است، اسلام به نسبت مکاتب دیگر گام‌های وسیع و گسترده‌ای در ترقی مادی و معنوی برداشته است (غزالی، 1388).

چرا هریک از مکاتب، با وجود تلاش و هزینه‌های هنگفت نتوانسته‌اند در برقراری امنیت اجتماعی و کنترل تنش‌ها، به مثابه‌ی دین اسلام همه سویه و پایدار باشند؟

برای تحقق این امنیت اجتماعی و کنترل آسیب‌ها چه مقومّات و عناصری نیازمند است؟

در پاسخ بدانیم که ایجاد امنیت و آرامش در اسلام اجتماعی است نه فردی، و اسلام بر خلاف سایر مکاتب بشری که امنیت، کنترل و در امان بودن از آسیب‌ها را که تنها از حقوق اشخاص می‌دانند، آن را از فرایض عینی برمی‌شمارد(عماره، 1383).

v    علماء در جامعه

معرفی اسلام به مردم به گونه‌ای که به آن ایمان و اطمینان قلبی داشته باشند و از آن متاثر گردند و با آموزه‌های آن به نیازهای خود پاسخ دهند از وظایف علماء است. رساندن مردم به این مرحله از زندگی که دین اسلام و راهکارها و برنامه‌های آن را عامل اصلی در حل معضلات خود و جامعه بدانند، کاری به مراتب سنگین برای علماء است.

v   نیازمندی‌های علماء برای مفید ظاهر شدن در ایفای نقش و مسئولیت خود

علما برای اینکه تاثیر بسزایی در جامعه داشته باشند باید ویژگی‌های از قیبل موارد زیر را در خود نهادینه کنند(فتحی، 1383):

1-    آگاهی و فهم صحیح از برنامه‌های خدا: شناخت فرایض و واجبات–سنت‌ها و عقاید و مسائل اجتهادی، در آیه‌ی 6 سوره‌ی سبا اشاره‌ای به نتیجه‌ی آگاهی علما از دین دارد که فزونی آگاهی علماء کمک می‌کند تا به اندازی فهم و استعداد مردم، زبان بگشایند.

2-     الگوی نمونه باشند: رفتار و سلوک عالم دینی به مراتب تأثیرگذارتراز گفتار آنهاست. در سوره‌ی بقره آیه‌ی 44 به اینکه نهی دیگران از انجام منکری، در حالیکه خود انجام دهنده‌ی آن منکرند اشاره شده است (از عامل دین گریزی جوانان).

3-     صبر و بردباری: که نقطه‌ی مقابل خشوت و خشونت‌گرای است، باید از صفات عالم دینی باشد، در غیر این صورت به نتیجه‌ی مطلوبی از حل مسئله نمی‌رسد. در سوره‌‌‌ی فصلت آیه‌ی ۳۴ بهترین نحوه‌ی برخورد و تعامل با مردم معرفی شده است.

4-     آسان‌گیری در مقابل سخت‌گیری: علاج بیماری‌های روانی و فردی و اجتماعی از دستاوردهای آسان‌گیری است.

بنا به فرموده‌ای: اینکه همیشه بر اساس ضعیف‌ترین مردم گام بردارید و خیلی دیگر از موارد که سلاح و ابزار یک عالم در جامعه‌ای آسیب دیده برای درمان و کنترل آسیب‌های آن علماء بر حسب مذاهب و دیدگاه‌ها به دسته‌ها و احزابی مختلف تقسیم می‌شوند که با وجود اختلاف در فروعات و شیوهای ابلاغ، همگی دارای اصل و روح یکسانی از دین هستند.

v   جماعت دعوت و اصلاح

گروهی از عالمان و اندیشمندان اهل سنت ایران، در اواخر عصر پهلوی، با کاتالیزور و جریان جهانی بیداری اسلامی با رایزنی و مشورت در جهت کامیابی و زندگی دنیوی و ایفای نقش مثبت در اجتماع، نهادی مدنی با مرجعیت اسلامی، تحت عنوان"جماعت دعوت و اصلاح" ایجاد کردند.(سلطانی، 1396)

·       دارای اساسنامه: رویکردها و راهکارهای تعیین شده با تابعیت ایرانی.

·       گستره‌ی وجود: تمام استان‌های سنی‌ نشین.

·       رویکرد دینی جماعت: رویکرد دینی آن با سطح دانش و میزان تحصیلات ملت کرد، سازگار است.

·        استراتژی: جهت ساختن آینده‌ای بهتر از دانش و فناوری روز، بهره می‌گیرند- اعتدال و میانه‌رو در عمل و تفکر و در روابط و تعامل با سایر احزاب و تشکل‌ها، پایبند است.

·       اندیشه جماعت: برگرفته از فکر جهانی اخوان

v    موافقان و منتقدان جماعت دعوت و اصلاح

دلایل پیروان برای یاری: ١- اخلاص اعضاء و فرهنگ دینیشان. ٢- بیشتر علمای جهان اسلام، پرورش‌یافته‌ی مکتب اخوان‌اند. ٣- امروزی بودن افکار و نظر و دیدگاه آنها و مواردی دیگر....

مخالفان و دلایل آنها: ١- بدعت بودن حزب گرایی ٢-غوطه‌وری در سیاست ٣-توجه و اختصاص فعالیت‌ها به قشر با سواد جامعه (همان)

v    نهادهایی که درون جماعت فعالیت دارند[2]

تشکل‌ها و سازمان‌های مردمی ها، قشر فرهنگیان، علماء، دانشجویان، قشر بانوان و نهادهای دیگری با یک برنامه و رویکرد در عمل‌اند که از این میان به نقش علماء به عنوان زیرمجموعه‌ای در جماعت دعوت و اصلاح اشاره می‌کنیم:

v    جایگاه علماء در جماعت دعوت و اصلاح

پایه‌گذاری جماعت دعوت و اصلاح از همفکری علماء و مشورت آنها بوده، چون قشری صاحب رأی و نظراند.

بنا به صاحب رأی و نظر بودن علماء در جماعت دعوت و اصلاح، علماء در حل مسائل چه توانایی‌هایی دارند؟

علماء جماعت با تاثیر بر نهادهای مردمی، Ngoها و سایر سازمان‌های اجتماعی با ارائه‌ی راه حل توان حل مسائل را دارند.

v    مسئولیت‌های علماء در جماعت

قبل از هر چیز راه‌های ارتباطی علماء با اجتماع را ذکر می‌کنیم:

از طریق منابر، مساجد، اماکن عمومی، کلاس‌های دینی و مراکز علمی، حجره‌ها و مدارس دینی و سایر اماکن ارتباط علماء میسر می‌شود.

در نتیجه‌ی جایگاهی که علماء در جماعت اخذ کرده‌اند، به تبع مسئولیت‌هایی به آنها عطا می‌شود: نظیر حل مسائل شرعی و فقهی و احکامی مردم، قانونمند بودن در بیشتر موارد، توان رخنه کردن در مردم بنا به جایگاه و موقعیت خود، جهت کنترل و لمس مشکلات و مسائل برای ارائه راه‌حل.

در این بخش از میان راه‌های ارتباطی علماء با اجتماع به ذکر مساجد و اهمیت و برتری آن به نسبت سایر مکان‌ها می‌پردازیم.

مساجد: اولین گامی که پیامبر در جهت اصلاح جامعه برداشت، بهره برداری از مساجد بود که با بنای مسجد نبوی، وحدت و اخوت را بین قبایلی که سال‌ها درگیر تعصب جاهلی جنگ و خون‌ریزی بودند، ایجاد شد که همگی دارای یک هدف عمومی برای کار و فعالیت شدند و رهبر هم، رهبری واحد که پیامبر (صلی الله علیه وسلم) بود. از برخورد حکیمانه‌ی پیامبر بود که مسجد را جایگاه عبادت فردی، مرکزی برای تصمیم‌گیری و مشورت، دادگاهی برای حل معضلات اجتماعی و خیلی از موارد دیگر قرار دادند.

پس از این منبر، ارتباط با اقشار جامعه بیشتر می‌شود چون بر خلاف سایر نهادهای درون جماعتی، هر فردی با هر موقعیتی توان ورود به مساجد را دارا می‌باشد(قحطانی، 1396).

v    نقش علماء جماعت دعوت و اصلاح در تقارب و همبستگی چگونه ارزیابی می‌شود؟

یکی از رویکردهای جماعت تقارب و همبستگی است که علما برای ارتقاء این همبستگی باید: ١- از طعنه و جریحه‌دار کردن عواطف مخالفان بپرهیزند و پذیرش عذر آنها، اگر چه به گمان در اشتباه باشند. ٢-پرهیز از غرور و شدت در خصومت.

v    آیا علماء جماعت توانسته‌اند مسائل فقهی و احکام و مسائل عقیدتی و اجتماعی را برای مردم تبین کنند؟

دین و مسائل دینی به شناخت عالم و داعی از احکام و اولویات بر می‌گردد و این نشان از وسعت دایره اسلام دارد. بنا به متغیر بودن نیازها به نسبت زمان، علما جماعت دعوت واصلاح تا حدودی توانسته‌اند بنا به بینش اجتهادی، پاسخگوی مسائل اختلافی و تنش‌زا باشند.

v    آسیب‌های اجتماعی

تنش مقابل امنیت که دو جهبه مخالف‌اند، نظر براین است، تضادها باهم مقایسه شوند. جهت دستیابی به نتیجه مطلوب، اسلام به دو خط بیم و امید تکیه می‌کند، هر ترس تباه کننده و هرامید منحرفی را از آن دو می‌زداید، در نتیجه بشر واقعی از چیزهایی می‌ترسد که شایسته ترسند و به چیزهای امیدوار است که سزاوار امیدند (عماره، 1383).

آیه‌ی ٥١ سوره‌ی توبه می‌فرماید: بگو دچار هیچ چیزی نمی‌شوید، جز سرنوشتی که خدا برای ما نوشته، تنها او مولا و سرپرست ماست، مؤمنان باید به خداوند توکل کنند.

در جامعه کنونی ترس از رسوائی، ناتوانی، زیانکاری که بیشتر به خاطر امیدی کاذب در کسب موفقیت‌های بیشمار و قدرت، تمکن، مقام، موقعیت، نعمت بی‌شمار و تمام نشدنی که همه‌ی این موارد، عوامل ایجاد آسیب‌های اجتماعی و فردی از قبیل انزوا، زناء، تهاجم فرهنگی، اختلاف طبقاتی، دین گریزی، تفرقه و قبیله گرایی و... می‌شودکه ما به بحث در مورد یکی از این آسیب‌ها می‌پردازیم.

پس اسلام بنا به ارزش‌های حقیقی، امید به آرزوهای دروغین وارزشهای مغشوش کاذب که منشاً غیر دینی دارند را با راهی صحیح با برنامه‌ای منسجم به جامعه می‌نمایاند(قحطانی، ۱۳۹۶).

v    نقش علما جماعت در کنترل آسیب‌های اجتماعی

از رویکردهای جماعت در ارتباط با اجتماع و افراد: معنویت، شورا، حقوق بشر، آزادی، تحقق عدالت، نوگرایی و همبستگی و پرهیز از خشونت است[3].

با به کارگیری هر کدام از این رویکردها کنترل و پیشگیری از آسیب‌ها اجتماعی برای نهادهای درون جماعتی، امکان پذیر می‌شود.

v   آسیب‌شناسی پدیده دین گریزی

در این بخش به بررسی تعریف پدیده‌ی دین گریزی، عوامل مؤثر بر دین گریزی و جامعه و قشر آسیب‌پذیر پدیده‌ی دین گریزی اشاره شده است (حامدی، 1401)

پدیده دین‌گریزی: انسان موجودی است که دارای علم و اراده می‌باشد و با وجود اثبات حقانیت دین خدا و صحت کافی مجبور به برگزیدن آن نخواهد بود، تعدادی به آن (دین) حب و علاقه داشته و در هر موقعیتی دینداری برگزیده‌اند. اما تعدادی بنا به انتخاب دین و اعمال آن در زندگی خویش رغبت لازم را نداشته و براساس دیدگاه قرآن، تا اواخر عمر بشر بر این منوال باقی خواهند ماند.

عوامل مؤثر بردین گریزی: ١- تسلط غیرمسلمانان در اکثریت مقاطع زندگی بشر بر مسلمانان ٢- معرفی ناموفق و ناتوان دین از جاب مبلغین دین ٣-دنباله‌روی از مدگرایی ٤-عدم پاسخ قانع کننده به شبهات وارده از جانب علماء دین ۵-عدم حضور نهادهای مرتبط با تامین اجتماعی در میان مسلمانان. ٦-نبود اعتدال، بین امور معنوی و امور مادی زندگی و خیلی موارد دیگر که خارج از حوصله‌ی مقاله است.

قشر آسیب‌پذیر از پدیده دین گریزی: اکثریت جوانان هستند.

v   وظیفه علماء در برخورد با این پدیده؟

مقاصد کلی شریعت اسلامی و ضروریات پنچگانه برای ایجاد عمران و امنیت اجتماعی انسان(دین، جان، مال، عقل، ناموس) که حفاظت از آنها لازم است (قطب، 1362).

با توجه به اینکه حفظ دین از ضروریات است، هر کدام از نهادهای خانواده - علماء – معلمان- دانشجویان نقش اساسی در کنترل و پیشگیری از دین گریزی متحمل می‌شوند.

v   نقش علماء

تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد در حد لازم بمنظور فراگیری علوم به طور گسترده بنا به نیازهای روز در جهت پاسخگوی به سؤالات عمومی و تخصصی جوانان.

علماء جماعت دعوت و اصلاح در کنترل دشمنی با ادیان دیگر با ترویج پروژه‌ی اخوت انسانی، وطنی، قومی خانوادگی و ایمانی و متعلقات آن بنا به اهداف اخوت، نقش سازنده‌ای دارند.

سؤالی که وجود دارد در دنیایی که تخصص‌ها در اولویت برای اجرای هر امری است آیا تخصص‌گرایی در میان علماء جماعت دعوت اصلاح جهت حل این معضل اتفاق افتاده است؟

یکی از اهداف جماعت ارائه‌ی آموزش به نهادها جهت مسلح کردن در برابر جهل است پس آموزش در تمام ابعاد سیاسی، مذهبی، اجتماعی، فرهنگی باعث کاردان شدن و تخصصی عمل کردن نهادها، من جمله علماء در مقابل مخاطب می‌شود.

v   مصادیق گذشته و حال در این پدیده

آیا پویایی در میان مسائل دینی و جامعه وجود داشته یا دارد؟ آیا سرعت آن، متناسب با دانش و تحولات دنیای جدید بوده است؟

آیا علماء و دین‌پژوهان ما می‌دانند در کجای دنیای جدید حضور دارند؟

در پاسخ به این سؤالات:

- در زمان قدیم مدارس علوم دینی را در بازارها می‌ساختند در نتیجه مسائل و رویدادهای جدیدی که رخ می‌داد برای علما قابل لمس و پاسخ مسائل به روز می‌بود.

- فاصله‌ی جدی میان تحولات اجتماعی و حوزه‌های علوم دینی نبوده، بلکه در احکام اسلامی پویایی وجود داشته است.

اما در زمان حال به خاطر فزونی متغیرات و فروعات دین و تهاجم فرهنگی، علماء به مثابه‌ی گذشته با این متغیرات در ارتباط نیستند و اگرهم حضور دارند، باید به تناسب، دانش خود را با اجتهاد و نوگرایی به روز رسانی نمایند.

پیشنهادی در این مورد: با الگوپذیری از مصداق‌های گذشته، بنا به موقعیت، زمان و مکان، دوباره آگاهی در مسائل فقهی و عقیدتی (که عدم این آگاهی‌ها، زمینه‌ی ایجاد تنش ها و آسیب‌های اجتماعی را فراهم می‌شود) را برای جامعه هموار سازیم.

نتایج:

بنا به مطالعه‌ی چند مورد از مقالات دیگر  من جمله، نقش نهادهای مذهبی در پیشگیری از جرم، نقش باورهای دینی در سلامت روان و مباحث فوق می‌توان نتیجه گرفت که آسیب‌های اجتماعی ناشی از تهاجم فرهنگی، عدم مسلح شدن علماء به علوم مختلف به صورت تخصصی در مواجه با قشر آسیب‌دیده، سست شدن باورهای دینی و ... که بهترین برنامه برای کنترل آسیب‌ها، دین اسلام به نسبت مکاتب دیگر می‌باشد، که در این میان علماء نهادی مؤثر در انتقال برنامه دین اسلام از طریق مساجد، دانشگاه‌ها‌، مراکز علمی و... که می‌توانند با به کارگیری رویکردها و ارائه راهکارهای که جماعت دعوت و صلاح دارند، تا حدودی در این امر موفق عمل کرده‌اند.

برای مؤثر واقع شدن نقش و عملکرد علماء باید دولتمردان و و صاحبان مقام و منصب کشوری در تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و حل معضلات و آسیب‌های اجتماعی با آنها، یعنی علماء مشورت و رایزنی داشته باشند که مصداق این سخن آیه‌ی 29 و 32 سوره‌ی نمل؛

چون هدهد نامه را نزد بلقیس افکند، او به شگفت آمد وگفت: ای اشراف و بزرگان نامه‌ای پر ارزش به سوی من افکنده شده، در کارم نظر کنید که بی‌حضور شما تاکنون کاری را فیصله نداده‌ام.

پیشنهادات:

مسئولیت علماء در جماعت دعوت و اصلاح گسترده‌تر از این است که بخواهیم با روش علمی و سمیناری به آن دست یابیم. علمای جماعت نهادیست با پتانسیل در خور توجه که برای معرفی و شناسایی آن به تحقیق میدانی و علمی پژوهشی نیاز است.

منابع:

- ابراهیم، محمد قطب. روش تربیتی اسلام. ترجمه جعفری، محمد مهدی (1362).تهران. انجام کتاب.

- حامدی، محمد. پدیده‌ی دین گریزی. کانال تلگرامی انسان قرآن خوشبختی (1401).

- سلطانی، عبدالظاهر. اهل سنت ایران فرصت‌ها و چالش‌ها. نشر آراس، تهران،1395.

- عماره، محمد. امنیت اجتماعی در اسلام. ترجمه احمدی، مجید(1383). نشر ایلاف.

- غزالی، محمد. اخلاق اسلامی. ترجمه ابراهیمی، محمود(1388). نشر احسان.

- قحطانی، سعید بن علی بن و هف. دعوت در سیرت. ترجمه پور صادقی،امین(1396). نشراحسان.

- قرآن کریم، سوره‌ی بقره، آیه‌ی 44

- قرآن کریم، سوره‌ی سبا، آیه‌ی 5

- قرآن کریم، سوره‌ی نحل، آیه‌ی 5

- قرآن کریم، سوره‌ی نمل، آیه‌ی 29-32

- مزلو، آبراهام. . مذاهب، ارزش‌ها و تجربه‌های والا. ترجمه شاملو، علی اکبر(1387).تهران. نشر آگاه.

- یکن، فتحی. فراخوانی و ابعاد آن ترجمه خدری، مسلم(1383).تهران.نشر احسان.

پانوشت‌ها و ارجاعات:

[2] سایت اصلاح

[3] اساسنامه‌ی جماعت