ایران، سرزمینی با منابع طبیعی بی‌همتا، امروزه درگیر دوگانگی‌های شگفت‌انگیز است. این كشور با برخورداری از ۱۰درصد منابع انرژی جهان، در فصل‌های سرد و گرم با كمبود انرژی دست و پنجه نرم می‌كند. با وجود پهنه‌ای به گستردگی نزدیك به نیمی از خاك اتحادیه اروپا، بحران زمین و گرانی مسكن را تجربه می‌كند. همچنین، با دارا بودن دو دریا در جنوب (خلیج‌فارس و دریای عمان)، دریای خزر در شمال و دریاچه‌ها و رودخانه‌های بزرگ درون كشور مانند ارومیه و كارون، با بحران كم‌آبی مواجه است. این دوگانگی‌ها، نشانگر ناكارآمدی مدیریتی است كه نه تنها راهكارهای خردمندانه را نادیده می‌گیرد، بلكه هر تلاشی برای بهبود را با دشواره‌های بی‌‌پایان روبه‌رو می‌سازد. به باور نویسنده، این فروپاشی نتیجه «فرمان كج توسعه ناهمگون» است كه از دوره پهلوی دوم با برنامه‌های بانك جهانی و اصل چهار ترومن آغاز شد و پس از انقلاب با شتاب بیشتری به سوی ناكامی پیش رفت؛ برای نمونه، نویسنده این یادداشت، نقشه راهبردی زیر را در سه بخش زمان‌بندی شده برای گذر از دشواره‌های آلودگی هوا، كمبود انرژی و سنگینی ترافیك را در پیش چشم همگان می‌نهد تا ببینیم این سیستم ناكارآمد با آن چگونه برخورد خواهد كرد: «به گمان من در سه رویكرد كوتاه زمان، میان زمان و دراز زمان باید با دشواره‌های انرژی (پایمال كردن و كاهش انرژی)، آلودگی هوا و ترافیك روبه‌رو شد.
درآمد سخن:
بخش یكم: ریشه‌‌یابی دشواره‌ها
۱- انرژی - ایران با وجود ذخایر عظیم نفت و گاز، به دلیل ساختار فرسوده توزیع انرژی، اتلاف منابع، و وابستگی شدید به سوخت‌های فسیلی، سالانه با خاموشی‌های گسترده در زمستان و تابستان روبه‌رو است. بر پایه گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، ۴۰درصد انرژی ایران در مرحله مصرف هدر می‌رود، رقمی كه سه برابر میانگین جهانی است. دستگاه‌های مستقیما مسوول در برابر این دشواره؛ وزارت نفت، وزارت نیرو، وزارت كشور، وزارت صمت، وزارت راه و شهرسازی، سازمان محیط‌زیست و سازمان استاندارد هستند.
۲- آلودگی هوا - كلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان و مشهد در رده ۱۰ شهر آلوده جهان جای دارند. بر پایه پژوهش‌های سازمان جهانی بهداشت (WHO)، آلودگی هوا سالانه موجب ۴۰ هزار مرگ زودرس در ایران می‌شود. مقصرین اصلی این آسیب وزارت كشور، پلیس راهنمایی و رانندگی، سازمان محیط‌زیست، شهرداری‌ها، وزارت راه و شهرسازی، وزارت نفت، وزارت نیرو، وزارت صمت، سازمان استاندارد و... هستند .
۳- ترافیك - ترافیك در كلانشهرها نه تنها سالانه ۴ میلیارد لیتر سوخت (معادل ۲ میلیارد دلار) را هدر می‌دهد، بلكه روزانه ۳ ساعت از وقت هر شهروند را تلف می‌كند. این بحران، پیامد مستقیم تمركزگرایی اداری و نبود زیرساخت‌های رفت و آمد همگانی كارآمد است. دستگاه‌های مستقیما مسوول در این ناكارآمدی؛ شورای عالی ترافیك، شهرداری‌ها، وزارت كشور، وزارت راه و شهرسازی، پلیس راهنمایی و رانندگی و... هستند.
بخش دوم: راهبردهای كوتاه‌مدت (یك‌ساله)
هدف: كاهش فوری مصرف انرژی، آلودگی هوا و ترافیك از طریق مدیریت نرم‌افزاری و تغییر الگوهای اداری.
۱- دوركاری و شهرستان‌كاری فصلی
- دوركاری:
باتوجه به پیشرفت فناوری، می‌توان ۵۰درصد كاركنان دولتی و خصوصی در كلانشهرها را به دوركاری سوق داد. این كار مصرف سوخت را تا ۳۰درصد كاهش می‌دهد.
- دشواره: نیاز به اینترنت پرسرعت و فرهنگ‌سازی برای پذیرش دوركاری.
- شهرستان‌كاری فصلی:
انتقال برخی بخش‌ها یا ادارات ستادی كلانشهرها به شهرستان‌ها در فصل‌های متضاد (گرمسیرها در زمستان و سردسیرها در تابستان). برای نمونه، نزدیك به ۲۸ تن از ۳۲ تن كاركنان اداره كل توسعه تعاون وزارت كار و رفاه اجتماعی می‌توانند دو ماه از زمستان به شهر گناوه كه گرمسیر است رفته و با پایه كردن دستگاه نماینده خود، كارشان را در زمان پسین كاری انجام دهند. - تجربه جهانی: ژاپن با این روش، مصرف انرژی پایتخت را ۲۵درصد كاهش داده است.
۲- تعطیلات زمستانی چرخشی
تقسیم كاركنان به گروه‌های الف، ب و پ و اختصاص تعطیلات زمستانی چرخشی به هر گروه. این طرح همزمان مصرف انرژی در ساختمان‌ها و ترافیك را كاهش می‌دهد.
۳- نمایندگی‌های كارگزارانه
ایجاد دفاتر نمایندگی در شهرستان‌ها برای ارائه خدمات اداری، بانكی و قضایی. مثلا در استان سیستان و بلوچستان، شهروندان برای دریافت یك گواهی ساده مجبورند ۳۰۰ كیلومتر تا زاهدان سفر كنند.
بخش سوم: راهبردهای میان‌مدت (دو ساله)
هدف: توزیع جمعیت و توسعه زیرساخت‌ها با تمركز بر گردشگری و دوركاری.
۱- ساماندهی گردشگری ساحلی
سرمایه‌گذاری در هتل‌سازی و متل‌سازی در آبخوست‌ها (جزایر) و بنادر (قشم، كیش، ابوموسی، چابهار و...) و ساماندهی خانه‌های بوم‌گردی و كرایه‌ای.
در شهرستان‌های كناره دریای پارس (خلیج‌فارس) و دریای عمان و آبخوست‌ها (جزیره‌ها) ساماندهی هتلینگ، متلینگ و پذیرایی‌های مردمی بایست انجام شود و ژتون‌ها، كالابرگ‌ها و بُن‌های ارزان‌تر یا سوبسیدهای رایگان مهمان و میزبان به مردم داد. به گونه‌ای كه هم انگیزش و دلگرمی برای مهمان باشد و هم برای میزبان. همچنین دادن كمك هزینه میزبانی به استان‌ها و شهرستان‌هایی كه دستگاه‌ها و نیروهای دستگاه‌های دیگر را به نمایندگی پذیرا شده‌اند و زیرساخت‌های‌شان را گسترانده‌اند.
- آمار: ایران تنها ۵درصد از پتانسیل گردشگری خود را استفاده می‌كند، درحالی كه تركیه با جذب ۵۰ میلیون گردشگر سالانه، ۷۰ میلیارد دلار درآمد دارد.
۲- سوبسیدهای گردشگری
ارائه ژتون‌های سفر (كوپن‌های تخفیف) و كالابرگ‌های اقامتی به خانواده‌ها برای سفر به مناطق كم‌بازدید.
- تجربه موفق: مالزی با طرح «سفرهای داخلی ارزان» ترافیك شهری را ۲۰درصد كاهش داد.
۳- سامانه ملی دوركاری
راه‌اندازی پلتفرم جامع دوركاری با دسترسی به خدمات اداری، آموزشی و پزشكی.
- هزینه: نیاز به سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری در فناوری اطلاعات.
۴- جانمایی سیستماتیك خودروهای برقی
- پروانه آوردن خودروها، كامیونت‌ها و موتوسیكلت‌های برقی با پلاك یا رنگ ویژه كلانشهری، همراه با بخشودگی ۱۰۰٪ هزینه‌های گمركی و مالیاتی.
- وام بدون بهره پنج ساله به خودروهای همگانی مانند تاكسی‌ها و وانت‌بارها.
- راه‌اندازی ایستگاه‌های شارژ سریع در محورهای اصلی با گستردگی فراوان و تشویق شركت‌های داخلی به تولید باتری‌های كارآمد و مقرون به‌صرفه.
بخش چهارم: راهبردهای بلندمدت (سه ساله)
هدف: تحول ساختاری با تمركز بر انرژی‌های ازنو (تجدیدپذیر) و شهرك‌های انرژی.
۱- شهرك‌های انرژی خورشیدی و بادی، برای نمونه، اختصاص ۲۰ هزار هكتار از بیابان‌های یزد و كرمان به نیروگاه‌های خورشیدی و استفاده از مناطق بادخیز (منجیل، سیستان و بلوچستان) برای احداث توربین‌های بادی.
- پتانسیل:
- باد: تولید ۳۰ هزار مگاوات برق با سرعت باد ۳۳ كیلومتر بر ساعت.
- خورشید: تولید ۶۰ تا ۱۵۰ هزار مگاوات برق با ۳۰۰ روز آفتابی سالانه.
- تجربه جهانی: دانمارك ۴۷درصد برق خود را از انرژی بادی تامین می‌كند.
۲- مشاركت مردمی در تولید انرژی
واگذاری زمین در شهرك‌های انرژی به مردم برای نصب پنل‌های خورشیدی یا توربین‌های كوچك.
- تجربه داخلی: كرمان در حال احداث ۱۶۰۰ مگاوات نیروگاه خورشیدی است.
- تجربه جهانی: آلمان ۴۰ درصد انرژی خود را از مشاركت شهروندان تامین می‌كند.
۳- خرید تضمینی برق سبز
تعیین قیمت ۱۵۰ تومان برای هر كیلووات ساعت برق تولیدشده توسط مردم.
- اثر اقتصادی: ایجاد ۵۰۰ هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم.
- راهكار: در مناطقی كه زیرساخت وزارت نیرو ضعیف است، صدور پروانه بهره‌وری از برق مازاد برای استخراج رمزارز در شهرك‌های انرژی.
داده‌های كلان انرژی كشور
- نیاز فعلی:
- ظرفیت تولید برق: ۹۳ هزار مگاوات (۹۳.۵٪ سوخت فسیلی).
- كسری برق در تابستان ۱۴۰۴: ۲۴ هزار مگاوات.
- اتلاف انرژی در انتقال: ۱۳درصد.
- ساخت انرژی ازنو (تجدیدپذیر):
- سهم كنونی: ۰.۷٪ (۱,۵۲۰ مگاوات).
- هدف برنامه هفتم توسعه: ۱۲ هزار مگاوات.
آسیب‌شناسی:
- برنامه دولت سیزدهم برای نصب ۳۰ هزار مگاوات نیروگاه ازنو (تجدید پذیر) با ۱۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری، هنوز محقق نشده است.
- در تابستان ۱۴۰۲، مصرف برق تهران ۳۰٪ افزایش یافت و در زمستان، وابستگی به گاز موجب خاموشی‌های مكرر شد.
پایان سخن؛ آنچه در بالا بدان پرداختیم نشان از رنج دارای ندار بودن است. چه تلخ است كه برخوردار باشی و ناتوان از بهره‌مندی. اینها همه آن ناشدنی‌های منطق‌اند كه می‌گوید دو واژگون، همگون نمی‌شوند، یك چیز و پاد آن چیز به هم نمی‌توانند گرد آیند. همان‌گونه كه خواندید نویسنده در این یادداشت كه آغازی است برای گونه‌ای دیگر نگریستن، كوشش كرده است، در كنار نمایاندن ناكامی‌ها، نشانی از آبادانی هم بدهد.
نظرات