دیروز پنجشنبه در حالی که نهمین روز حمله ترکیه به شمال و شرق سوریه رو به پایان و جهان در شوک نامه غیر معمول و اهانت‌آمیز دونالد ترامپ به رجب طیب اردوغان بود، رئیس جمهور آمریکا از دریافت اخبار بسیار خوب و مهمی از ترکیه و به موجب آن نجات جان میلیون‌ها نفر خبر داد. ناظران و تحلیل‌گران مشغول تحلیل محتوای "اخبار بسیار خوب" بودند که لحظاتی بعد خبر غیر منتظره توافق میان واشنگتن و آنکارا اعلام و گفته شد که مایک‌های آمریکایی در مذاکرات فشرده و ماراتونی خود با اردوغان و مقامات ترک به توافقی ۱۳ ماده‌ای دست یافته‌اند.
بندهای ۱ تا ۸ این توافق یک سری گزاره‌ها و مفاهیم کلی است که در اظهارنظرهای روزانه مقامات آمریکایی و ترکی نیز به کار می‌روند و از این رو چیز خاصی در این ۸ بند به استثنای بخشی از بند ۷ وجود ندارد. در این بند اشاره معناداری به منطقه امن شده است که در ادامه به آن می‌پردازم.
در این ۸ ماده بر این نکات کلی تاکید شده است: اهمیت روابط میان دو همپیمان ناتو، درک نگرانی‌های مشروع ترکیه در مرزهای جنوبی، تعهد به حمایت از سرزمین‌های کشورهای عضو ناتو و ساکنان آنها، حمایت از حقوق بشر و اقلیت‌های دینی و نژادی، مبارزه با تروریسم و داعش، حفظ تمامیت ارضی سوریه، پایان نزاع سوریه بر اساس قطعنامه ۲۲٥٤ شورای امنیت.
اما بندهای ۹ تا ۱۲ توافق حائز اهمیت است و نکات کلیدی توافق در این بندهای ذکر شده که شامل سه نکته زیر است: منطقه امن، آتش بس 5 روزه، تحریم‌های آمریکا علیه ترکیه.
اما کلیدی‌ترین نکته توافق همان بحث منطقه امن است، ولی جالب اینجاست که همین هم مبهم‌ترین بخش توافق است؛ درست مانند توافق‌های پیشین میان آنکارا و واشنگتن که هیچ وقت علنا حد و حدود منطقه امن آن مشخص نشده و این هم به اختلاف‌نظر شدید طرفین بر می‌گردد.
در این توافق سیزده بندی نیز با وجود به کار رفتن واژه "منطقه امن" در بندهای ۷، ۹، ۱۰ و ۱۱، اما هیچ اشاره‌ای به عمق و طول منطقه امن نشده است.
البته وزیر خارجه ترکیه همزمان با اعلام خبر توافق، اظهار داشت که هدف آنکارا ایجاد منطقه‌ای امن به عمق ۳۲ کیلومتر و در امتداد ٤٦۰ کیلومتر است. اما مظلوم کوبانی (عبدی) فرمانده کل نیروهای قسد در واکنش به این توافق، ضمن اعلام موافقت با آن، اظهار داشت که صرفا منطقه میان راس العین تا تل ابیض را در بر می‌گیرد؛ که معنای دیگر آن این است که قرار نیست طبق نظر آنکارا، منطقه امن در امتداد نوار مرزی ٤٦۰ کیلومتری میان سوریه و ترکیه ایجاد شود.
در خود متن توافق هم اشاره‌ای غیر مستقیم در تایید این سخن مظلوم کوبانی دیده می‌شود. بند 7 از تعهد ترکیه به تضمین سلامت و رفاه ساکنان همه مناطق مسکونی "در منطقه امن که نیروهای ترکیه بر آن سیطره دارند"، سخن می‌گوید. چون هم اکنون منطقه میان تل ابیض و راس العین به طول ۱۲۰ کیلومتر تحت کنترل ترکیه است، در واقع عبارت پیشگفته فی نفسه می‌تواند نشانه‌ای از این باشد که منطقه امن مورد توافق در واقع همانی است که کوبانی به آن اشاره کرد.
البته حساسیت‌ها درباره کوبانی (عین العرب)، تحولات روزهای اخیر قامشلی، حسکه و دیگر مناطق مرزی عملا امکان ایجاد منطقه امنی به درازای مرزهای ترکیه و سوریه را اگر ناممکن نسازد، با دشواری‌های راهبردی مواجه می‌کند.
البته ابهام در کلیدی‌ترین مساله یعنی منطقه امن خود گویای این مطلب است که خواسته ترکیه در ایجاد منطقه امن به عمق ۳۰ تا ٤۰ کیلومتر در امتداد کل نوار مرزی ٤٦۰کیلومتری برآورده نشده است.
در همین حال، ابهامات دیگری نیز در توافق درباره نابودی استحکامات نظامی، بازگرداندن سلاح‌های سنگین و عقب‌نشینی نیروهای کردی از منطقه امن "مبهم" وجود دارد.
در واقع همین ابهامات و مفروضات آنها نشان از دو نکته محوری است: یکی شکنندگی توافق و دیگری هم این که بر خلاف برخی تحلیل‌ها، وجود یک توافق کاملا یکجانبه و به نفع آنکارا گزاره درستی به نظر نمی‌رسد و توافق به معنای پایان کامل سیطره کردی در شرق فرات نیست؛ هر چند به شکل قابل توجهی آن را محدود می‌کند و از بخش‌هایی از مرزهای ترکیه دور می‌کند، بلکه توافق هم تلاشی است برای راضی کردن ترکیه و در عین حال حفظ سیطره حداقلی کردی.
در واقع، اراده‌ای غربی بر وجود یک دولت کردی و لو محدود در جغرافیای کوچک‌تری در شمال و شرق سوریه وجود دارد و این مساله هم ارتباطی به مبارزه کردها با داعش ندارد، بلکه دلایل دیگری دارد که بیان آنها از حوصله این متن خارج است.
باید دید بعد از پایان ۱۲۰ ساعت آتش بس چه خواهد شد. به نظر نگارنده شکنندگی توافق دلیلی بر عدم استمرار آن نیست، بلکه دلایلی می‌تواند به تداوم آن کمک کند؛ از جمله نگرانی ترکیه از تبعات اجماع بین‌المللی و تحریم‌های احتمالی و "ویرانگر" آمریکا و نگرانی نیروهای کُردی نسبت به از کف‌رفتن حداقل موجود
نظرات