در جهان اسلام جنبش‌ها و حرکت‌هایی به چشم می‌خورند که هر کدام با فقه و ادبیات خویش مردم را به‌سوی قرائت خود از دین فرامی‌خوانند. هر کدام از این جماعت‌ها را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم نمود که هر دسته، دارای زیرشاخه‌هایی است: 

الف: حرکت‌ها و جماعت‌های اصلاحی معاصر: 

این جنبش‌ها و جماعت‌ها اغلب به اصلاح جامعه‌ای‌‌ می‌پردازند که دچار تزلزل فکری، اخلاقی و اعتقادی در حوزه‌های فردی و اجتماعی شده‌اند. از جمله این جماعت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: 

۱- حرکت شیخ محمد‌بن‌عبدالوهاب که امروزه در برخی از کشورهای اسلامی به وهابیت مشهور است؛ 

۲- نهضت اخوان‌المسلمین؛ 

۳- حرکت انصار السنه محمدیه؛ 

۴- جماعت اسلامی در شبه‌قاره هند؛ 

۵- حزب النهضه در تونس؛ 

۶- حزب رفاه اسلامی؛ 

۷- حزب اسلامی در کردستان؛ 

۸- جبهه اسلامی ملی در سودان؛ 

۹- حرکت مقاومت اسلامی (حماس) در فلسطین؛ 

۱۰- جبهه انقاذ اسلامی در الجزایر؛ 

حرکت شیخ محمد‌بن‌عبدالوهاب: این حرکت در سال ۱۷۰۳م تا ۱۷۹۱در شهر عیینه از توابع استان ریاض، پایتخت عربستان سعودی رقم خورد. این نهضت، حرکتی عقیدتی بود که تلاش داشت مردم سرزمین نجد را از تقدیس قبور اولیای صالحین بازدارد و در این راستا جنگ را علیه باورهای رایج صوفیه شروع کرد؛ چرا که از نگاه آن‌ها، صوفی‌ها گمراه بوده و تقدیس قبور اولیا و صالحین و ادای برخی افعال را در جوار آن‌ها مصداق شرک ورزیدن به خالق می‌دانستند. 

اهداف این حرکت: 

۱- انتشار عقیده صحیح و برگرفته از قرآن و سنت پیامبر-صلی‌الله‌علیه‌وسلم- و محاربه با شرک و خرافات؛ 

۲- ویران کردن قبور و درختانی که مردم با دیده‌ی مقدس بدان می‌نگریستند و توسل می‌جستند؛ 

۳- فهم صحیح مذهب اهل‌سنت و جماعت و پایبندی به آن؛ 

۴- برپایی فریضه جهاد علیه بدعت؛ 

اخوان‌المسلمین: این نهضت که در سال ۱۹۲۸توسط شیخ حسن البنا تأسیس شد، جماعتی اسلامی و اصلاحی است که هدف و آرمانش پیشرفت امت اسلامی در ذیل سایه قرآن و سنت پیامبر-صلی‌الله‌علیه‌وسلم- است. اخوان‌المسلمین دارای عقیده‌ی سلفی و منهج سنّی بوده و به‌عنوان یک سازمان منظم و منسجم در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی فعالیت دارد. 

اهداف این جماعت: 

۱- رهایی کشورهای اسلامی از زیر سلطه استعمار و یوغ استثمار؛ 

۲- تلاش در جهت پیشرفت امت اسلامی ‌در حوزه‌های اقتصادی و نظامی و ارتقای تکنولوژی و فن‌آوری در سطح جامعه؛ 

۳- احیای خلافت اسلامی با در نظر داشتن متغیرات سیاسی زمانه؛ 

۴- دفاع از مقدسات اسلامی از جمله فلسطین و مسجدالاقصی؛ 

۵- اصلاح حکومت وقت مصر؛ 

۶- تلاش برای آزادی امت‌های مسلمان؛ 

اخوان‌المسلمین، نخستین جماعت اسلامی بود که در دفاع از ملت مظلوم فلسطین و علیه رژیم اشغالگر اسرائیل، نبرد مسلحانه را آغاز نمود؛ همچنین تنها جماعت مسلمان در جهان است که در بیش از ۹۰کشور دنیا فعالیت فرهنگی-اجتماعی و دینی دارد. از رهبران گذشته و حال حاضر این جماعت می‌توان چهره‌های زیر را نام برد: سید قطب، یوسف هواش، عبدالفتاح اسماعیل، عمر التلمسانی، حسن الهضیبی، محمدحامد ابونصر، مصطفی مشهور، مصطفی السباعی، محمد محمود صواف، احمد یاسین، محمد مرسی، خیرت شاطر، یعد الکتاتنی، محمد البدیع، و محمد البلتاجی و... 

جماعت انصار سنه محمدیه: جماعتی است سلفی که در سال ۱۹۲۶م در مصر به‌وسیله‌ی محمدحامد الفقی پایه‌ریزی شد. هدف از تأسیس آن فراخواندن مردم به‌سوی عقیده صحیح اسلام و دوری از بدعت و شرک و خرافات بود. از بزرگان این جماعت‌ می‌توان شیخ محمد‌بن‌عبدالوهاب و محمد‌صالح الشریف را نام برد. شاید بتوان گفت این جماعت، از حرکت شیخ محمد‌بن‌عبدالوهاب الهام گرفته است. 

جماعت اسلامی در شبه‌قاره هند: این جماعت در سال ۱۹۳۳م توسط عالم ربانی و مجاهد نستوه، امام‌ابوالاعلی مودودی در حیدر‌آباد هند تأسیس شد. هدف از تأسیس آن مقابله و رویارویی با احزاب و جنبش‌های لیبرال‌-سوسیال بود که علناً ضد اسلام و مسلمین در هند فعالیت داشتند. مودودی شدیداً با دولت‌های استعمارگر بالأخص انگلستان مخالف بود و با آن‌ها مبارزه می‌نمود. هنگامی‌که انگلیس قصد داشت پاکستان را به دو کشور مستقل تجزیه نماید، مودودی کتابی تحت عنوان «الجهاد فی الاسلام» تألیف نمود که مسلمانان هند و پاکستان را در مقابل استعمارگران، یکپارچه و متحد گرداند؛ اما متأسفانه در سال۱۹۷۱م استعمار موفق شد که به هدف شومش نائل آید و پاکستان را به دو کشور مستقل به‌ نام بنگلادش (درقسمت غربی) و پاکستان (در قسمت شرقی) تجزیه کند. با این وجود، مسلمانان شبه‌قاره هند مدیون جان‌فشانی‌های فراوان این جماعت هستند که در راستای ابقای آموزه‌های اسلامی از هیچ تلاشی، دریغ نورزیدند. از بزرگان این جماعت می‌توان: امام‌مودودی، قاضی حسین، خورشید احمد، خلیل‌احمد الحامدی، خرم‌جاه مراد، امین‌حسن اصلاحی، پرفسور عبد‌الغفور احمد، ایعد الجیلانی، افضل حسین و... را نام برد. 

حزب النهضه در تونس: این حزب نشئت‌گرفته از فکر اخوان است و در سال۱۹۶۹م به‌وسیله‌ی دکتر‌راشد الغنوشی تأسیس گردید. مهم‌ترین تلاش این حزب، مقابله حکیمانه با نقشه‌ها و پروژه‌های شومی بود که منتج به محو اسلام در این کشور می‌شد. 

اهداف این حزب: 

۱- تأکید بر اثبات اسلام‌گرا بودن اغلب مردم تونس؛ 

۲- تجدید فکر اسلامی و تقویت آموزه‌های قرآنی در جامعه؛ 

۳- تلاش برای آزادی مردم با تأکید بر ستاندن «تعیین سرنوشت تونس» از حکومت‌های دست‌نشانده استعمار و سپردن آن به اراده‌ی مردم؛ 

۴- تلاش در جهت نائل آوردن تونس به اقتصادی پایدار و استوار؛ 

حزب رفاه اسلامی: این حزب در سال۱۹۷۲م توسط استاد نجم‌الدین اربکان در ترکیه تأسیس شد. تلاش‌های این حزب، دفاع از اسلام و مقابله با احزاب سکولاریسم سخت و ضد اسلام در ترکیه در جهت آزادی مسلمانان ترکیه از محدودیت‌های دینی و شرکت دادن آن‌ها در امور سیاسی کشور بود. مذهب این حزب، اهل‌سنت است که از جماعت سعید نورسی الهام گرفته است. 

حزب اسلامی کردستان: که حرکتی سیاسی- اسلامی در کردستان عراق است و از اهداف این جماعت می‌توان به تقویت هویت اسلامی کرد‌ها در برابر ناسیونالیسم‌های شوونیسم اشاره نمود. 

جبهه اسلامی ملی سودان: مؤسس آن، دکتر حسن ترابی می‌باشد و منتشأ از حرکت اخوان است. 

جنبش مقاومت اسلامی (حماس): این جنبش در فلسطین، به‌وسیله‌ی شهید‌احمد یاسین تأسیس شد و از شهرت ویژه‌ای برخوردار‌است. 

جبهه انقاذ اسلامی الجزایر: جنبشی سلفی است که مردم را به‌سوی بازگشت به اسلام فرامی‌خواند و تحقق این فراخوان را تنها راه نجات ملت الجزایر از یوغ استعمار می‌داند. در سال۱۹۸۹م -قبل از تأسیس این حزب در دهه هشتاد میلادی- سه حزب اسلامی دیگر در کشور الجزایر مشغول به دعوت بودند: نخست جماعت اخوان بین‌المللی به رهبری شیخ‌محفوظ نحناح، دوم جماعت اخوان الجزایر به رهبری شیخ‌عبدالله جاب‌الله، و سوم جماعت الطلبه یا دانشجویان به رهبری دکترمحمد‌بو‌جلخه. بعد‌ها نیز جبهه اسلامی به رهبری شیخ‌احمد سحنون تأسیس گردید. از بزرگان این جماعت می‌توان به عباس مدنی، علی بلحاج، عبدالله جاب‌الله و... اشاره نمود. 

اهداف این جماعت: 

۱- اصلاح عقیده؛ 

۲- دعوت به اخلاق اسلامی؛ 

۳- بهبود وضعیت اقتصادی؛ 

۵- خیزش در برابر ظلم و فساد اخلاقی. 

ب: جماعت‌های صوفی و متأثر از آن در جهان اسلام: 

نمونه‌هایی از زیرشاخه‌های صوفی‌ها عبارتند از: 

۱- طریقه‌ی نفشبندی که در بسیاری از کشورهای اسلامی به‌خصوص در عراق، سوریه، لبنان، ایران و ترکیه حضور دارند؛ 

۲- طریقه‌ی قادریه؛ 

۳- جماعت‌هایی از صوفیه که فقط در آفریقا حضور دارند: 

- تیجانیه؛ 

- شاذلیه؛ 

- السنوسیه؛ 

- جماعت‌هایی که تا اندکی متأثر به صوفیه شده‌اند. 

- جماعت تبلیغ و جماعت بدیع‌الزمان نورسی

ج: حرکت‌های سلفی جهادی: 

۱- جماعت دعوت و هجرت که بعد‌ها به تکفیر و هجرت مشهور گشت؛ 

۲- قاعدة توحید و جهاد در عراق۲۰۰۳؛ 

۳- تنظیم القاعدة در افغانستان که در سال۱۹۸۷تأسیس شد؛ 

۴- تنظیم القاعدة در سرزمین‌ المغرب الاسلامی به رهبری ابومصعب عبد‌الودود (عبدالحمید درودکال) 

۵- تنظیم القاعدة در سرزمین شبه‌الجزیرة العربیه به رهبری ابو ناصر الوحیشی که در عربستان و یمن است؛ 

۶- کتائب عبدالله عزام در سوریه و اردن؛ 

۷- جبهة النصرة و تنظیم القاعدة در عراق و شام؛ 

پس به‌طورکلی در جهان اسلام، سه گروه هستند که هر کدام با روش‌های خود مردم را به‌سوی قرائتشان از اسلام دعوت می‌نمایند. دو گروه اصلاحی و جهادی فرا‌تر از دعوت مردم به سوی اسلام، در پی آن هستند که سرزمین‌های اسلامی را از یوغ استبداد و استعمار برهانند. وجه اختلاف حرکت‌های اصلاحی و جهادی آن است که، اصلاح‌گرایان جهت تحقق اهداف خود، حاضر هستند راه‌های مختلفی از قبیل گفتگو، مشارکت سیاسی در کنار لیبرال‌ها و مخالفان فکری را بپیمایند؛ اما حرکت‌های جهادی این را بر نمی‌تابند و برای رسیدن به اهداف خود، دست به عملیات خشونت‌آمیز می‌زنند و نبرد مسلحانه را با دشمنان اسلام، تنها راه آزادی مسلمانان و نیل به مقاصد خویش می‌دانند. 

منابع: 

۱. الموسوعه المیسرة فی الادیان والمذاهب والاحزاب المعاصرة

۲. سایت الجزیرة