نخبگان ترک اغلب کردها را تهدیدی مهلک برای انسجام سرزمینی کشور خود به حساب می‌آورند. نخبگان کرد نیز اغلب رؤیاهای پان‌کردی خود را در سر می‌پرورانند.

ملی‌گرایی مدرن در ترکیه هویت خود را بر یک سکولاریسم مرکزگرا بنیاد نهاد که توسط مسلمانان ترک‌زبان پیاده می‌گردید. الگوی سکولاریستی «ملت ترک» پیکاری سخت را با مسیحیان (ارامنه، یونانیها و آشوری‌ها) و مسلمانان کردزبان و پذیرش آنها ترتیب داد. قائلین به این الگو انتظار داشتند که همکیشان کردشان ترک کردند؛ یعنی میراث فرهنگی خود را به نفع «خیر بزرگتر» که ملت یکدست ترکیه بود رها کنند.

این معمای پیچیده هویت فرهنگی منجر به یک قرن نزاع خشونت‌بار گردید و همچنین سرآغازی شد برای تلاش‌هایی صادقانه از سوی بسیاری از کردها و ترکها برای رسیدن به یک فهم مشترک که متضمن انسجام سرزمینی ترکیه از یک‌سو و حقوق فرهنگی کردها از سوی دیگر باشد.

به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه اردوغان (AKP) در ۲۰۰۲ به نظر می‌رسید نقطه عطفی باشد که منجر به تحقق درجه‌ای از آزادی فرهنگی به نفع کردها گردد. در آغاز به نظر می‌رسید «اسلام بیشتر» به معنی «وطن پرستی و ملی‌گرایی افراطی کمتر» باشد. 

مؤسسه IMPACT-Ase (نهاد ناظر بر صلح و تسامح در آموزش در مدرسه) خاطرنشان نمود که دولت برآمده از حزب عدالت و توسعه مؤلفه‌های آزادی‌خواهانه‌ای را در برنامه درسی ترکیه گنجانده است. از جمله آنها یک «برنامه اختیاری زبان کردی، تدریس نظریه تکامل، گشودگی فرهنگی و جلوه‌هایی از مدارا نسبت به اقلیت‌ها» بود.

با این وجود هیچگونه بحث و مناظره آزادانه  مجاز شمرده نشد. IMPACT-se خاطرنشان می‌کند: بهبودی جزئی در به‌رسمیت‌شناختن کردها در کتاب‌های درسی صورت گرفته است.  نام کرد دیگر از برنامه درسی محو نمی‌شود. کتاب‌های درسی به زبان کردی به عنوان بخشی از یک برنامه وسیع‌تر دوستی کرد و ترک نوشته شده‌اند. اما هنوز هم در مجموع کردها نادیده گرفته می‌شوند.

در ژوئن ۲۰۱۲ دولت ترکیه برای نخستین بار اعلام نمود که تحت عنوان «زبان‌ها و گویش‌های زنده» یک دوره اختیاری آموزش زبان کردی برای دانش‌آموزان پایه‌های پنجم تا هفتم به مدت ۲ ساعت در هفته ارائه می‌گردد.

مؤسسه IMPACT-se این کتابها را که به دو گویش کرمانجی و زازاکی منتشر شده‌اند نیز بررسی نمود. گزارش ۲۰۱۹ مؤسسه تحت عنوان «دو زبان و یک کشور» بیانگر این بود که برنامه اختیاری آموزش زبان کردی فرهنگ و هویت کردی را استحکام بخشیده اما در همان حال بر یک طرز تفکر پان‌کردی (در عین عدم نفرت‌پراکنی نسبت به ترک‌ها) استوار است. در این کتاب‌ها به مکانهای تاریخی کردی در ترکیه ایران و عراق (بغیر از سوریه) اشاره شده است. کتاب های درسی این برنامه دربردارنده موضوعاتی از قبیل کردهای پراکنده در اروپا، مراسم نوروز و پیام‌هایی با درونمایه قیام علیه ستم و استبداد  می‌باشند. اسامی بچه‌ها در این برنامه ویژه و کتب درسی آن منحصراً کردی هستند و از ترکها و ترکیه در آنها خبری نیست (لیکن این موارد در بقیه برنامه درسی آشکارا به چشم می خورد).

این مورد اخیر یعنی تمرکز کتاب‌های درسی منتشر شده توسط وزارت آموزش و پرورش ترکیه بر جانب کردی و گنجاندن پیام‌های پان‌کردی بدون هیچ پس‌زمینه ترکی، تعجب‌برانگیز و متناقض می‌نماید. توجیهات متعددی برای این امر ممکن است وجود داشته باشد. اما یک حقیقت همواره خودنمایی می‌کند و آن این است که روابط کردی-ترکی در برنامه آموزشی زبان کردی در ترکیه غایب است.

نتیجه کلی گزارش IMPACT-se حاکی از آن است که این برنامه در مجموع عالی بوده است. اما مسائل چندی وجود دارد؛ از جمله  این که برنامه اختیاری مذکور حداقلی بوده و نیازهای فرهنگی کردها را برآورده نمی‌سازد. از سوی دیگر معمای غامض ترکی-کردی را نادیده گرفته و از این رو در مجموع تصویری وارونه از برنامه درسی ترکیه را می‌نمایاند که در آن مسئله کرد نادیده گرفته شده است. در هیچ‌کدام از این دو برنامه (یعنی برنامه درسی ملی ترکیه و برنامه ویژه آموزشی برای کردها) آموزش صلح به چشم نمی‌خورد. بنابراین  IMPACT-se توصیه نمود که برنامه آموزشی کردی تقویت گردیده و در همان حال دوزی قوی از آموزش صلح به کتب درسی کردی و ترکی در برنامه درسی تزریق گردد.

متأسفانه در چند سال اخیر اقدامات وسیع‌تری  در راستای لغو آزادی‌های فرهنگی و آموزشی کردها از سوی دولت ترکیه صورت گرفته است. نبرد مسلحانه بین گروه‌های جدایی‌طلب و ارتش ترکیه در ۲۰۱۵ از سر گرفته شد که بازداشت مقامات عالی‌رتبه HDP، حزب صلح‌طلب حامی اقلیت‌ها را در سال ۲۰۱۶ به دنبال داشت. تا سال ۲۰۲۰ در مجموع ۵۹ نفر از ۶۵ شهردار منتخب کرد منتسب به HDP از کار برکنار یا توسط نیروهای امنیتی دستگیر شدند.

همزمان برنامه‌های اختیاری از قبیل آموزش به زبان کردی به فراموشی سپرده شده و عمدتاً جای خود را به دروس مذهبی اسماً اختیاری، اما اغلب عملاً اجباری، داده‌اند. به‌طور خاص آموزش اختیاری به‌ زبان‌ کردی محدود گشته و در واقع در مدارس خاصی برچیده شده است (در حالی‌که در آغاز در ۲۸ شهر ارائه گردیده و انتظار می‌رفت تا ۱۶۰ هزار نفر فراگیر را جذب نماید).

مسئله دیگر آموزش کامل به زبان کردی است. ماده ۴۲ قانون اساسی ترکیه آموزش هر زبانی غیر از ترکی را به عنوان زبان مادری به شهروندان این کشور در هر موسسه آموزشی‌ای منع می کند. با این وجود مقامات ترکیه در بین سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶ با یک نگرش متفاوت به ۵ مدرسه ابتدایی کاملاً کردی در استانهای جنوب شرقی یعنی دیاربکر، شرناخ و حکاری اجازه آغاز فعالیت دادند. آخرین این مدارس در دیاربکر مدرسه‌ فرزاد کمانگر بود که در اکتبر ۲۰۱۶ پلمپ گردید. گویا این مدارس به مکان‌هایی برای رد و بدل کردن پیام‌های پان‌کردی تبدیل شده بودند (فرزاد کمانگر یک آموزگار ابتدایی کرد ایرانی بود که در سال ۲۰۱۰ توسط دولت ایران اعدام شد).

بدون زبان و گویش‌های کردی میراث کردی وجود نخواهد داشت. وضعیت کنونی (در ترکیه) غیرقابل توجیه بوده و آموزش به زبان کردی بایستی دوباره در اولویت قرار گیرد. 

اما این کافی نیست. یک فهم مشترک ترکی-کردی بایستی ایجاد شود. از نقطه نظر آموزشی بایستی تلاشی جدی صورت گیرد تا به هر دوی کردها و ترکها هویت و فرهنگ یکدیگر، تاریخ مشترک و سایر اشتراکات، تضادها و همچنین شیوه‌های تعامل آموزش داده شود.

همزیستی دو قومیت در یک سرزمین مشترک  در منطقه‌ای بی‌ثبات (خاورمیانه) چالشی عظیم برای هردو خواهد بود. یک برنامه  آموزشی معقول می‌تواند زمینه‌ساز صلح و کامیابی گردد. به مسئله آموزش به زبان کردی در ترکیه بایستی به عنوان مسئولیتی مشترک نگریسته شود که منجر به رسیدن به فهمی مشترک گردد. 

پی‌نوشت: دیدگاه‌های منعکس شده در این مقاله نظرات شخصی نویسنده بوده و لزوماً بازگو کننده موضع رسمی IMPACT-se نمی‌باشد.