میهن‌دوستی مسئولانه در گفت‌وگو با حمیدرضا جلایی‌پور
ناسیونالیسم یا ملی‌گرایی با هر تعریفی یكی از جذاب‌ترین و پرطرفدارترین ایدئولوژی‌ها نه فقط در ایران امروز بلكه در سراسر جهان است. بیشتر مردم در همه جای دنیا به كشور و میهن و وطن خود می‌نازند و به آن افتخار می‌كنند و آن را عاشقانه دوست دارند و بعضا برای آن ازخودگذشتگی و ایثار می‌كنند و حتی برخی حاضرند جان خود را فدای وطن كنند. این عشق و علاقه از دید عموم عقلا امری ممدوح و محترم است و كمتر كسی آن را ناپسند می‌شمارد. البته ناسیونالیسم تعریف‌ها و صورت‌ها و اشكال مختلفی دارد. بعضی از انواع آن مثبت و سازنده و برخی مخرب و نگران‌كننده است. در ایران ما هم ایران دوست‌ها، خواه خود را ناسیونالیست بدانند یا خیر، كم نیستند و هر یك به شكلی این علاقه‌مندی و دلبستگی را نشان می‌دهند. حمیدرضا جلایی‌پور، جامعه‌شناس و از فعالان سیاسی در كتاب تازه‌اش با عنوان جستارهایی درباره ایران و میهن‌دوستی مسوولانه به نقد و ارزیابی ناسیونالیسم ایرانی و صورت‌ها و انواع آن پرداخته و در جستارها و گفت‌وگوهایی به چالش‌های دولت-ملت، چالش‌های ملی-قومی و جنبش‌ها و اعتراضات سال‌های اخیر پرداخته. او این كتاب را به صورت آنلاین و در فضای مجازی منتشر كرده و خوانندگان می‌توانند آن را در اینترنت و به طور مشخص در سایت دكتر جلایی‌پور مطالعه كنند. به این مناسبت درباره كتاب و موضوع بحث‌برانگیزش با او گفت‌وگویی صورت دادم كه از نظر می‌گذرد.
شما جامعه‌شناس و فعال سیاسی و تحلیلگری هستید كه ضمن حضور فعال در حوزه عمومی، نسبت به مسائل روز حساس هستید و پیرامون آنها اظهارنظر می‌كنید. چه شد كه سراغ موضوع ایران رفتید و به آن پرداختید؟
از سال ٩۶ به بعد وقتی ترامپ در دور اول رییس‌جمهور شد و بعد از اینكه یك‌طرفه از توافق برجام بیرون رفت و شدیدترین تحریم‌ها را علیه مردم ایران تحمیل كرد، در این اثنا سی نفر ایرانی به ترامپ نامه نوشتند كه سر مار در ایران هست و از حمله به ایران دفاع كردند! كار عجیب و خائنانه‌ای بود. آن موقع هم به تدریج داشت شبكه‌های اجتماعی گسترش پیدا می‌كرد و این نامه خائنانه كه زیر نام ملی‌گرایی شاهی انجام می‌گرفت، به من این انگیزه را داد كه به جای ملی‌گرایی رمانتیك این خائنان از میهن‌دوستی مسوولانه دفاع كنم. از آنجا به تدریج تدوین فصول این كتاب فراهم شد. خوشبختانه هم‌اكنون متن پی‌دی‌اف كتاب در سایت من در دسترس است.
در فصل اول كتاب میان پنج منظر متفاوت در مواجهه با ناسیونالیسم تمایز گذاشته‌اید، منظر رومانتیك، منظر اسلامی، منظر قومی، منظر نئوماركسیستی و منظر مدنی. به اختصار بفرمایید منظورتان از هر كدام از این منظرها چیست و نگاه و منظر خودتان به مقوله ملی‌گرایی كدام است؟
بله. ما در حوزه عمومی ایران می‌توانیم از پنج معنا از ملی‌گرایی صحبت كنیم.
یكم، از منظر ملی‌گرایی رمانتیك یا همان ملی‌گرایی باستان‌گرا است، یعنی ایرانیان همان‌هایی هستند كه قبل از اسلام دو هزار و پانصد سال تمدن و سلسله پادشاهی داشتند و در سراسر جهان شناخته شده آن زمان حكومت می‌كردند. به این خاطر به این ملی‌گرایی رومانتیك گفته می‌شود چون زیاد در قید صحت و سقم تاریخی نیست و بیشتر به صورت اسطوره‌ای و ذهنی به چنین عظمتی برای ایرانیان قائل است. رژیم پهلوی در ذیل این ملی‌گرایی برای خود مشروعیت‌یابی می‌كرد.
دوم، ملی‌گرایی اسلامی واكنشی است به ملی‌گرایی رومانتیك كه در عصر پهلوی رواج یافته بود. تاكید این ملی‌گرایی بر این است كه اتفاقا عظمت ایرانیان در ساختن تمدن اسلامی-جهانی از قرن سوم تا هفتم بعد از اسلام است. تمدن اسلامی در واقع شاهكار متفكران و نخبگان ایرانی است. این ملی‌گرایی به تدریج پس از انقلاب ۵٧ در كتب درسی ایران مورد تاكید قرار گرفت.
سوم، ملی‌گرایی قومی نیز واكنشی بود به ملی‌گرایی رومانتیك در عصر پهلوی. در دو ملی‌گرایی بالا تمدن‌های گذشته ایرانی مورد تاكید قرار می‌گرفت، اما در ملی‌گرایی قومی، یك قوم مثل كردها یك «ملت» فرض می‌شدند و می‌گفتند دو ملی‌گرایی مذكور در واقع هژمونی فارس‌ها است. این قوم‌گرایی در ١٣٢۴ در تبریز و مهاباد تلاش كردند یك حكومت مستقل تشكیل دهند كه به سرعت و كمتر از یك سال فروپاشید.
چهارم، ملی‌گرایی نئوماركسیست است. در اینجا ماركسیست‌ها، ملی‌گرایی را یك آگاهی كاذب می‌دانند كه در خدمت مصالح جامعه سرمایه‌داری است. لذا از نظر آنها ملی‌گرایی اساسا قابل دفاع نیست.
پنجم، ملی‌گرایی مدنی است كه من در این كتاب از این ملی‌گرایی دفاع كردم. در این ملی‌گرایی آن چیزی كه اهمیت دارد همه «انسان‌های‌های ایرانی» هستند كه با حقوق برابر در این سرزمین می‌خواهند ایران را بسازند. این ملی‌گرایی رو به گذشته نیست و رو به آینده است و قومی یا عظمت‌طلبانه نیست. به همین دلیل من به این ملی‌گرایی «میهن‌دوستی مسوولانه» می‌گویم یا ایران برای همه ایرانیان.
در فصل دوم كتاب ذیل بحث از مطالعات ایران‌شناسی به طور نسبتا مفصل‌تری به دیدگاه‌های دكتر سید جواد طباطبایی پرداخته‌اید. چرا در میان این همه ایران‌شناس زنده و فقید سراغ ایشان رفتید و دیدگاه‌های او را مورد توجه قرار دادید؟
دكتر سیدجواد طباطبایی پنجاه سال تمركز مطالعاتی‌اش بر موضوع ایران بود. او از دریچه «اندیشه سیاسی» به این موضوع توجه نشان می‌داد و در ده سال آخر عمرش از نظریه «ایرانشهری» برای معرفی ایران دفاع می‌كرد. بعضی منتقدانش او را طرفدار ملی‌گرایی باستان‌گرا می‌دانستند، من قصدم این بود كه تاكید كنم او باستان‌گرا نبود، در عین حال نظریه او را با نظریه جامعه‌شناسانه تاریخی احمد اشرف مقایسه كردم و من از نظریه احمد اشرف دفاع كردم. از نظر من تفكیك احمد اشرف درباره «هویت ایرانی» و «هویت ملی ایرانی» برای فهم تاریخی ایران راهگشا است.
در یكی از مقالات بخش اول از ملی‌گرایی مسوولانه ماكس وبر سخن گفته‌اید. منظورتان از ملی‌گرایی مسوولانه وبر چیست و چه ربطی به ما ایرانیان دارد؟
اولا از جهاتی وضع جامعه ایران و آلمان زمان وبر شباهت‌هایی داشت. ثانیا وبر هم نسبت به سرنوشت آلمان احساس مسوولیت می‌كرد و ملی‌گرایی‌اش مدنی بود. ثالثا او یك جامعه‌شناس كلاسیك است، جالب است كه علاقه‌مندان ماكس وبر هم بدانند او چگونه نسبت به ملی‌گرایی و تعهد به میهن فكر می‌كرد و التزام داشت.
مساله قومیت‌ها در ایران معاصر همواره یكی از موضوعات بحث‌برانگیز و حساس بوده. شما هم همیشه در آثارتان به این موضوع توجه كرده‌اید، ضمن اینكه در طول دوران فعالیت‌های سیاسی مدتی در ارتباط با یكی از اقوام ایرانی فعالیت‌هایی داشتید. به نظر شما چطور می‌توان ملی‌گرایی را با قومیت‌های گوناگون جمع كرد؟
با تلاش برای شكل‌گیری دولت-ملت ایران و با رشد ملی‌گرایی در ایران معاصر ما قوم‌گرایی در مناطق كردنشین و ترك زبان هم داشتیم. در ملی‌گرایی رومانتیك ترك‌ها، اعراب و كردها نادیده گرفته می‌شوند. در ملی‌گرایی اسلامی اقوام اهل سنت ایران و جمعیت سكولار به حاشیه می‌روند. در نگاه چپ اساسا قوم‌گرایی جای نگرانی ندارد. به نظر من تنها در میهن‌دوستی مسوولانه است كه وحدت ایران در عین كثرت فرهنگی ایران محترم شمرده می‌شود. در كتاب به تفصیل این موضوع را توضیح داده‌ام.
آیا صورت‌هایی از ناسیونالیسم كه در ایران معاصر حاكم شده‌اند، مثل ناسیونالیسم باستان‌گرای پهلوی یا ناسیونالیسم شیعی بعد از انقلاب، توانسته‌اند جوری باشند كه قومیت‌های متنوع ساكن در ایران را شامل باشند و در بر بگیرند؟
اشاره كردم ملی‌گرایی باستان‌گرا خیلی طرد‌كننده است، هم اقوام را و هم اقشار مذهبی را به حاشیه می‌برد. ملی‌گرایی اسلامی هم جمعیت اهل سنت و هم جمعیت عرفی و سكولار را به حاشیه می‌برد.
در همان بخش دوم پرسش مهمی را مطرح كرده‌اید كه بد نیست اینجا به اختصار به آن بپردازید، با احساس نابرابری قومی چه باید كرد؟
درست است. یكی از علل اعتراضات قومی و هویت‌طلبی قومی توسعه نامتوازن و نابرابر است و همچنین موضوع تبعیض است. حاكمیت برابر قانون و توسعه پایدار و متوازن هم ملی‌گرایی رمانتیك و هم قوم‌گرایی را تخفیف می‌دهد.
در فصلی از كتاب به ملی‌گرایی پهلوی پرداخته‌اید و مدعی هستید كه «واگراها» آدرس غلط می‌دهند. قطعا خوانندگان برای تفصیل بحث می‌توانند به این بخش از كتاب مراجعه كنند، اما برای آشنایی به اختصار بفرمایید این «واگراها» چه كسانی هستند و منظورتان از ملی‌گرایی پهلوی چیست و مشكلات آن چیست؟
پس از خروج ترامپ از برجام سرنگونی‌طلبان سلطنت از طریق ماهواره‌ها اعلام حضور كردند، در جریان خیزش اعتراضی ١۴٠١ هم سلطنت‌طلبان به راست افراطی خصوصا نتانیاهو تكیه كردند، این جریان از ملی‌گرایی باستان‌گرا حمایت می‌كرد. از طرف دیگر دشمنان تمامیت ایران مثل اسراییل برای ضربه زدن به حكومت در ایران امیدشان به نیروهای قومی واگرا است كه در بیرون مرزهای ایران هستند. در كتاب این نیروها مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
كتاب با بخشی درباره تحولات روز به ویژه پس از وقایع سال 1401 به پایان می‌رسد. شما بارها گفته‌اید كه ایران جامعه‌ای جنبشی است. ربط این موضوع با مساله ایران و میهن‌دوستی مسوولانه در چیست؟
من در این كتاب از میهن‌دوستی مسوولانه دفاع كرده‌ام. از ملی‌گرایی مدنی دفاع كرده‌ام. اتفاقا جنبش‌های ایرانی نشان می‌دهند بعد واگرا نداشته‌اند كه آخرین آن خیزش اعتراضی پاییز ١۴٠١ بود. لذا این جنبش و حركت جمعی ایرانیان را مورد بررسی قرار داده‌ام.
دو سال از وقایع 1401 می‌گذرد و امروز ایران با مسائل تازه‌تری هم مواجه است. به عنوان جامعه‌شناس و فعال سیاسی تحلیل شما ازوضعیت جامعه چیست و فكر می‌كنید در چه مسیرهایی حركت می‌كند؟
هم‌اكنون یعنی در آذر ١۴٠٣ در شرایط خطیری هستیم. ترامپ یك ماه دیگر به كاخ سفید می‌رود. در این یك ماه برای نتانیاهوی نسل‌كش و تجاوز پیشه فرصتی است كه به ایران و نه فقط به جمهوری اسلامی ضربه نظامی بزند. سیاست دولت پزشكیان و حاكمیت در این مدت در دوری از جنگ مستقیم سیاست خردمندانه‌ای بوده است. ایران شایسته است با تدبیر و هوشیاری و آماد‌ه‌باش از پیچ نتانیاهو عبور كند. به هر تقدیر ماه‌های پیش رو خیلی حساس است.
دانلود کتاب
نظرات