(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) [بقره: ۱۸۳] 

خداوند از انسان‌ها تقوا را خواستار شده است و مترادف تزکیه نفس است: 

 (وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا*فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا*قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا) [شمس: ۷-۱۰] 

از امیال و شهواتی که سرکش هستند و می‌توانند انسان را از مسیر صحیح منحرف نمایند میل جنسی و میل به خوردن هستند و روزه انسان را به کنترل آن دو عادت می‌دهد. روزه انسان را به صبر عادت می‌دهد چنانکه در حدیث آمده است: 

 الصوم نصف الصبر، روزه نیمی از صبر است. 

روزه براساس رفتار روزه‌داران رتبه‌های متفاوتی دارد: 

یک رتبه مربوط به روزه عموم است که عبارت است از نگه‌داشتن بطن و فرج از امیال و شهوات. 

رتبه دیگر روزه خواص است که عبارت است از پرهیز چشم و گوش و دست و زبان و سایر اندام‌ها از گناه؛ و این روزه صالحین است. برای کمال این روزه شش مورد را باید رعایت نمود: 

اول: نگهداشتن چشم و پرهیز از نگاه به هر چه که دیدنش معصیت و ناپسند است؛ و دور نگه‌داشتن نگاه از هر چه که دیدنش موجب لهو و غفلت از یاد خداوند متعال می‌گردد، پیامبر-صلى الله علیه وسلم- می‌فرماید: 

 «النظرة سهم مسموم من سهام إبلیس- لعنه الله – فمن ترکها خوفاً من الله آتاه الله عز و جل إیماناً یجد حلاوته فی قلبه» [أخرجه الحاکم و صحح إسناده] 

نگاه (معصیت‌آمیز) تیری زهرآلود از جانب ابلیس است و هرکه به خاطر خوف از خدا از آن پرهیز کند خداوند ایمانی به او می‌بخشد که حلاوت آن را در دل احساس می‌کند. 

دوم: حفظ زبان از سخن بیهوده و دروغ و سخن‌چینی و غیبت و ناسزا و سخن ظالمانه درباره‌ی دیگران و دشمنی و ریاکاری. بایستی از تمام این‌ها زبان را ساکت نگه‌داشته آن را به ذکر خداوند متعال و به‌خصوص تلاوت قرآن عادت داد و این روزه زبان است. سفیان می‌گوید: غیبت روزه را فاسد می‌کند. 

پیامبر-صلى الله علیه وسلم- می‌فرماید: 

 (إنما الصوم جنة فإذا کان أحدکم صائماً فلا یرفث و لا یجهل و إن امرؤٌ قاتله أ شاتمه فلیقل إنی صائم إنی صائم) [مسلم و بخاری] 

همانا روزه محافظی است هرکس از شما روزه بود زناشویی نکند و ناسزا نگوید و اگر شخصی با او دعوا کرد یا ناسزا گفت پاسخ ندهد (خود را کنترل نماید) و بگوید من روزه‌ام من روزه‌ام. 

سوم: نگه‌داشتن گوش از شنیدن سخنان ناپسند زیرا هرچه که گفتنش حرام باشد شنیدنش نیز حرام است. برای همین خداوند، گوش سپارندگان به سخنان ناروا را با حرام خوران یکجا ذکر نموده است: 

 (سماعون للکذب أکالون للسحت) [مائده: ۴۲]، گوش سپارندگان به دروغ و بسیار حرام خواران

گوش سپردن به دروغ و غیبت و عدم اعتراض به آن یا انصراف، مانند مشارکت در آن است. 

چهارم: نگه‌داشتن اندام‌ها از جمله دست و پا از انجام کارهای ناپسند؛ و همچنین پرهیز از غذای شبهه‌آمیز به هنگام افطار. روزه، نگه‌داری شکم از غذای حلال است و شایسته نیست که با غذای حرام گشوده شود چنین کسی مانند آن است که سرزمینی را ویران می‌کند تا قصری را بنا نهد. خوراک حلال به نوع خود موردی ندارد بلکه زیاده‌روی در آن ناپسند است و روزه برای کاستن از پرخوری است. حال چگونه پرخوری از غذای حلال را به‌خاطر ضررش‌‌ رها کنیم اما به خوردن زهر روی آوریم؟ 

خوراک حرام سمی مهلک برای دین‌داری است و خوراک حلال داروست که مقدار کم و مناسبش مفید و افراط در آن مضر است. 

پیامبر-صلى الله علیه وسلم- می‌فرماید: 

 «کم من صائمٍ لیس له من صومه إلا الجوع والعطش» [نسائی و ابن ماجه] 

چه بسیار روزه‌دار که بهره‌اش از روزه فقط گرسنگی و تشنگی است. 

گفته‌اند منظور از این‌ها کسانی هستند که با غذای حرام افطار می‌کنند و گفته‌اند منظور غیبت‌کنندگان هستند و گفته شده کسانی که از گناه بازنمی‌ایستند، مورد نظرند. 

پنجم: اینکه روزه‌دار به وقت افطار در خوردن حلال زیاده روی نکند و حد نگهدارد زیرا هیچ ظرفی نزد خداوند از شکمی که از غذای حلال انباشته شده مبغوض‌تر نیست. چگونه روزه اثر خود را در ناکام گذاشتن دشمن خدا شیطان و کاهش شهوات بجا بگذارد در حالی که روزه‌دار هر چه را که در روز نمی‌توانسته بخورد با افراط و زیاده‌روی در شب تناول نماید؟ 

برخی رمضان را با غذاهای رنگارنگ و زیاده‌روی در خوراک، افطار می‌کنند چنانکه در دیگر ماه‌ها این‌قدر پرخوری و زیاده‌روی نمی‌کنند در این صورت اهداف روزه متحقق نمی‌گردند. بایستی اعتدال را رعایت نمود تا بدن برای عبادت و نماز شب طراوت و شادابی داشته باشد و سنگین و کسل نباشد. حتی در روز از خواب زیاد بپرهیزد تا مقداری از گرسنگی و تشنگی روزه را احساس نماید تا در تزکیه نفس از شهوات موفق‌تر باشد. 

ششم: دلش پس از افطار مالامال از خوف و امید باشد که آیا روزه‌اش نزد خداوند پذیرفته شد و او از مقربین گردید یا اینکه روزه‌اش مردود شد و او از زیان‌کاران شد؟ همان‌گونه که در پایان هر عبادتی بایستی این احساس باشد. 

اگر در شرایط روزه و روزه‌دار کوتاهی رخ دهد روزه اثر خود را نخواهد گذاشت. علما گفته‌اند: کم من صائم مفطر و کم من مفطر صائم. یعنی چه بسیار روزه‌داری که گویی روزه نیستند و چه بسیار کسانی که روزه ندارند اما رفتارشان چونان روزه‌داران است. 

پیامبر-صلى الله علیه وسلم- می‌فرماید: 

 «إن الصوم أمانة فلیحفظ أحدکم امانته» [أخرجه الخرائطی و إسناده حسن] 

روزه امانتی است پس هر کدام امانتش را حفظ کند. 

خداوند ما و شما را از فیض و برکت روزه و رمضان بهره‌مند سازد.