امارات متحده عربی طی دهه‌های گذشته به عنوان یكی از مهم‌ترین شركای اقتصادی ایران مطرح بوده و چنانچه آمارها نشان می‌دهند عموما نام این كشور در میان سه كشور نخست از نظر حجم تجارت با ایران دیده می‌شود. مسائل سیاسی مهمی نیز میان تهران و ابوظبی مطرح بوده و نقش امارات متحده عربی در تحولات منطقه‌ای از جمله بحران یمن باعث می‌شود گفت‌وگوهای پیش رو میان مقام‌های ایرانی و اماراتی از اهمیت قابل توجهی برخوردار باشد. در صورتی كه امارات متحده عربی همكاری موثری برای حل‌و‌فصل بحران یمن داشته باشد این مساله می‌تواند روند عادی‌سازی روابط ایران و عربستان را كه دو كشور اخیرا در مذاكراتی با میانجیگری چین در خصوص آن به توافق رسیده‌اند تقویت كند. میان تهران و ابوظبی سوژه مهم دیگری برای گفت‌وگو هم وجود دارد. از نگاه جمهوری اسلامی ایران حضور اسراییل در منطقه خلیج فارس یك تهدید و مخاطره امنیتی به حساب می‌آید و روابط میان امارات و رژیم اسراییل به دقت از سوی تهران دنبال می‌شود. هر دو طرف آگاهند كه جز با گفت‌وگوهایی صریح امكان مدیریت شرایط و رفع نگرانی‌ها وجود ندارد. مساله انرژی و راه‌های تقویت همكاری هم از جمله موضوعاتی هستند كه امكان طرح آنها در گفت‌وگوها وجود دارد. همزمان با خبر تصمیم دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به امارات، یك خبر مهم دیگر هم در روزهای گذشته منتشر شد؛ اینكه عربستان سعودی ممكن است در ایران سرمایه‌گذاری كند. بسیاری با دیده تردید به این مساله می‌نگرند اما واقعیت این است كه نگاهی به گذشته و همكاری‌هایی كه پیش از نابودی روابط دوجانبه ایران و عربستان صورت گرفته نشان می‌دهد این همكاری‌ها امكان‌پذیر و عملی است. در گذشته عربستان سعودی سرمایه‌گذاری‌هایی را در حوزه‌های مهمی نظیر پتروشیمی و صنایع غذایی در ایران انجام داده بود.
این سرمایه‌گذاری‌ها از طریق بخش خصوصی صورت می‌گرفت و به رغم اتفاقاتی كه در روابط دوجانبه ایران و عربستان رخ داد، تهران به این دارایی‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها تعدی نكرد. تجار عربستانی همچنین محصولات فرهنگی نظیر فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی را هم برای پخش در شبكه‌های تحت مدیریت خود خریداری می‌كردند.
مسبوق به سابقه بودن این سرمایه‌گذاری‌ها در ایران و همچنین نگاهی به سابقه سرمایه‌گذاری‌های عربستان سعودی در كشورهای منطقه باعث می‌شود این اظهارات را عملی و قابل انجام بدانیم. البته باید توجه داشت این همكاری‌ها علاوه بر آثار اقتصادی، آثار سیاسی و امنیتی دارند و بدون در نظر گرفتن نتایج و تبعات سیاسی و امنیتی نمی‌توان انتظار شكل‌گیری یك سرمایه‌گذاری یا همكاری اقتصادی موفق را داشت.
تهران هم می‌تواند متقابلا در برخی پروژه‌های عربستان شركت كند و دو كشور به جای رقابت كاهنده در مسیر نوعی همكاری گام بردارند.
از زمان اعلام رسمی توافق میان ایران و عربستان سعودی برای از سرگیری روابط دوجانبه و بازگشایی سفارت‌ها برخی گمانه‌زنی‌ها در خصوص تاكتیكی بودن این تصمیم از سوی عربستان سعودی وجود دارد. در موقعیت كنونی و با توجه به تحولاتی كه در ماه‌های اخیر اتفاق افتاده نه می‌توان با قطعیت گفت كه تصمیم عربستان سعودی یك تصمیم موقت است و نه می‌توان آن را تصمیمی استراتژیك توصیف كرد. باید رفتارها و سیاست‌هایی كه دو طرف اتخاذ می‌كنند در نظر گرفت و بعد از بررسی رفتارهای طرفین در گذر زمان در این باره اظهارنظر كرد.
سوال این است كه اگر منافع دو طرف در یك همكاری تضمین شود چه دلیلی وجود دارد كه یكی از آنها این همكاری را كنار بگذارد و به دنبال دشمنی و تقابل برود. باید تلاش كرد سیاست‌گذاری‌ها از سوی هر دو كشور به نحوی باشد كه یك همكاری دوجانبه موفق میان تهران و ریاض شكل گیرد و این همكاری زمینه را برای تقویت روند تنش‌زدایی فراهم كند.
سریال عادی‌سازی روابط
سفر دبیر شورای عالی امنیت ملی برای ادامه گفت‌وگوهای منطقه‌ای به امارات متحده عربی
شهاب شهسواری
كمتر از یك هفته بعد از اعلام خبر غیرمنتظره ازسرگیری روابط دیپلماتیك ایران و عربستان در بیانیه‌ای كه در پكن با حضور مقام‌های ارشد امنیتی ایران و عربستان امضا شد، روز گذشته اعلام شد كه علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی در ادامه رایزنی‌های منطقه‌ای خود، امروز پنجشنبه در راس هیات بلندپایه امنیتی، اقتصادی و بانكی به امارات متحده عربی سفر می‌كند. حضور هیاتی از مسوولان بانكی و اقتصادی در تیم همراهان علی شمخانی در سفر به امارات نشان می‌دهد كه طیف وسیعی از موضوع‌ها در دستور كار گفت‌وگوهای تهران و ابوظبی قرار دارد. برخلاف عربستان سعودی كه روابط خود را بعد از رویدادهای سال ۱۳۹۴ كاملا با تهران قطع كرد، اما امارات به‌رغم كاهش سطح روابط، روابط اقتصادی و تجاری خود را با تهران حفظ كرد. با این حال وضعیت روابط سیاسی ایران و امارات متحده عربی تاكنون كاملا به وضعیت عادی بازنگشته است. تحلیلگران معتقدند كه با قرار گرفتن روابط تهران و ریاض در مسیر عادی‌سازی، این فرصت فراهم می‌شود كه ایران با دیگر كشورهای متحد عربستان در منطقه نیز روابط خود را بهبود دهد.
این خبر ابتدا بدون ذكر مقصد سفر از سوی نورنیوز، رسانه منتسب به شورای عالی امنیت ملی اعلام شد. نورنیوز با انتشار پیامی در شبكه اجتماعی توییتر نوشت: «دریابان علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی تا قبل از پایان سال جاری به یكی از كشورهای عربی منطقه سفر می‌كند. هدف از این سفر، ملاقات با مقامات عالی آن كشور و حل و فصل چند پرونده مهم امنیتی و اقتصادی است.» ساعتی بعد، پایگاه خبری امواج مدیا، در خبری به نقل از منابع آگاه نوشت كه مقصد سفر شمخانی امارات متحده عربی است. بلافاصله بعد از انتشار این خبر، نورنیوز با انتشار پیامی دیگر در توییتر این گزارش را تایید كرد و نوشت: «دریابان شمخانی پنجشنبه ۲۵ اسفند به دعوت رسمی همتای خود به امارات سفر می‌كند و علاوه بر مذاكره با همتای اماراتی با مقامات بلندپایه این كشور پیرامون مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی گفت‌وگو خواهد كرد. مسوولان عالی اقتصادی، بانكی و امنیتی دبیر شورای عالی امنیت ملی را همراهی می‌كنند.» طحنون بن زاید، مشاور امنیت ملی رییس امارات متحده عربی، آذر ماه سال ۱۴۰۰، بعد از سال‌ها كاهش سطح روابط میان تهران و ابوظبی، نخستین مقام بلندپایه امارات متحده عربی بود كه به تهران سفر كرده بود.
امواج مدیا در این مورد نوشت: قرار است شمخانی علاوه بر دیدار با همتای اماراتی خود طحنون بن زاید با شیخ محمد بن زاید آل نهیان، رییس امارات متحده عربی نیز دیدار كند. افزایش آشكار تعامل ایران و امارات به دنبال سفر اخیر شمخانی به چین است، جایی كه او مذاكراتی با عربستان سعودی را رهبری كرد و در 10 مارس اعلام شد كه سفارتخانه‌های دو كشور در تهران و ریاض ظرف دو ماه آینده بازگشایی خواهند شد. توافق اخیر ایران و عربستان در چین به دنبال دوره‌های متعدد مذاكرات در عراق و عمان بین مقامات ایرانی و سعودی در سال‌های ۲۰۲2-۲۰۲1 صورت گرفت. یك منبع آگاه عربی كه نخواست نامش فاش شود، به امواج مدیا گفت: «برنامه سفر [شمخانی] به امارات از قبل وجود داشت و قرار بود دو هفته پیش انجام شود، اما به دلیل توافق با چین به تعویق افتاد.» تاریخ دقیق سفر آینده نامشخص است. با این حال، منابع در منطقه به امواج مدیا گفته‌اند كه این تعامل آشكار در پی تلاش‌های بازیگران منطقه‌ای برای پیشبرد گفت‌وگو صورت می‌گیرد. یك منبع آگاه عربی در این خصوص می‌گوید: «از هر دو طرف ایرانی و اماراتی خواسته شد كه این رایزنی‌ها را برای پیشبرد همكاری‌های منطقه‌ای سازماندهی كنند. در این سفر همچنین درباره توافق هسته‌ای و راه‌حل‌های رفع تحریم‌ها نیز صحبت‌هایی خواهد شد.» با این شرایط، انتظار می‌رود كه تمركز سفر شمخانی علاوه بر مسائل امنیتی، سرمایه‌گذاری و تجارت باشد. امارات متحده عربی به شدت از سوی ایالات متحده امریكا تحت فشار قرار دارد تا جلوی جریان ورود ارز به ایران را بگیرد، با این حال امارات متحده عربی همچنان به عنوان یكی از دو شریك تجاری اصلی ایران در كنار چین باقی مانده است. در شرایطی كه امریكا برای تنگ‌تر كردن حلقه تحریم‌ها علیه ایران تلاش می‌كند، امارات متحده عربی یكی از اصلی‌ترین مجاری تنفس اقتصاد و مناسبات تجارت خارجی ایران محسوب می‌شود.
نمی‌توانیم نسبت به كشورهای منطقه‌ای بی‌تفاوت باشیم
داوود غرایاق زندی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل منطقه در گفت‌وگو با «اعتماد» می‌گوید: «رابطه ما با كشورهای عربی بسیار مهم است و سابقه هم نشان داده است كه نمی‌توانیم نسبت به این كشورها بی‌تفاوت باشیم.» وی معتقد است كه ایران تا پیش از این تلاش می‌كرد كه با سیاست نگاه به شرق، در مقابل رویكرد غربی همسایگان عربش توازن ایجاد كند، اما این سیاست با شكست مواجه شده است.
غرایاق زندی می‌گوید: «پیش از این تصور غالب در حاكمیت این بود كه اگر تحولی در نظم بین‌المللی ایجاد شود و گرایش به سمت شرق داشته باشیم، شاید اوضاع تا حدی تغییر كند، چراكه این موضوع می‌تواند دست برتری به ما در منطقه بدهد. تصور این بود كه تقویت رابطه تهران با چین و روسیه، اجازه می‌دهد در مقابل رابطه عربستان و شیخ‌نشین‌های منطقه با غرب، توازنی ایجاد كنیم. اما همزمان با این رویكرد در ایران، شاهد بودیم كه كشورهای عربی هم با چین و روسیه ارتباط خود را تقویت كرده‌اند. به این دلیل بیش از پیش مشخص شده است كه نمی‌توانیم تحولات منطقه را نادیده بگیریم و با تكیه بر نیروی بیرونی تلاش بر ایجاد توازن در منطقه كنیم. كشورهای عربی هم مانند ما تحولات نظم بین‌الملل را دنبال می‌كنند. چین با عربستان و كشورهای عربی منطقه ارتباط قوی ایجاد كرده است.»
چین هم به ارتباط با كشورهای عربی منطقه علاقه‌مند است، به خصوص كه بحث انرژی برای چین بسیار اهمیت دارد و ایران فقط می‌تواند بخشی از انرژی مورد نیاز چین را فراهم كند. میزان فروش انرژی از سوی كشورهای عرب خلیج‌فارس به چین، هم به مراتب از ایران بیشتر است و هم نسبت به فروش انرژی ایران پایدارتر و به دلیل تحریم‌های امریكا علیه ایران، كم ریسك‌تر است. رایاق زندی درخصوص نقش چین در میانجیگری میان ایران و عربستان می‌گوید: «درخصوص نقش چین جهان هنوز از پایان دوره تك قطبی و یكجانبه‌گرای امریكایی فاصله دارد، اما چین به هر حال یك قدرت موثر است و قدرت جدیدی است كه شكل می‌گیرد. هم چین و هم كشورهای عربی منطقه تلاش می‌كنند تا بازیگری خود را در تحولات بین‌المللی افزایش دهند.» وی معتقد است: «ما متوجه شدیم كه نمی‌توانیم فقط با تكیه به بازیگران جدیدی كه وارد منطقه شده‌اند، نظم را تغییر دهیم.»
آمادگی عربستان برای سرمایه‌گذاری در ایران
محمد الجدعان، وزیر دارایی عربستان در دومین دوره كنفرانس بخش مالی گفت: «بعد از توافق بین دو كشور، سرمایه‌گذاری‌های عربستان در ایران ممكن است بسیار به سرعت اتفاق بیفتد.» وی افزود: «فرصت‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری عربستان در ایران وجود دارد و موانعی برای سرمایه‌گذاری با ایران در سایه برقراری ثبات در منطقه و احترام به مفاد توافق وجود ندارد.» الجدعان تصریح كرد كه ایران همسایه ما بوده و هست و برای صدها سال خواهد بود. وی خاطرنشان كرد كه مادامی كه به توافقات پایبند بوده، حقوق حاكمیتی و عدم دخالت در امور داخلی و كنوانسیون‌های سازمان ملل را رعایت كنیم، هیچ مساله‌ای وجود ندارد كه جلوی عادی‌سازی روابط و سرمایه‌گذاری را بگیرد. برای تمركز بر توسعه اقتصادی، ما و آنها به ثبات نیاز داریم. غرایاق زندی به «اعتماد» می‌گوید: «مناسبات دوجانبه با عربستان مهم‌ترین رابطه منطقه‌ای برای تهران است و اگر ۷ سال پیش هم جریان‌هایی باعث نمی‌شدند كه رابطه ما با عربستان به هم بخورد، خیلی از مسائل منطقه‌ای می‌توانست شكل دیگری داشته باشد و حتی ممكن بود خروج امریكا از برجام در سال ۲۰۱۸ به این شكل رقم نخورد. اگر ما بتوانیم ابعاد مختلف رابطه با عربستان و كشورهای عربی منطقه را درنظر بگیریم، سیاست عاقلانه‌ای در پیش گرفته‌ایم.»
ضرورت گفت‌وگوهای اقناعی در روابط با كشورهای منطقه
داوود غرایاق زندی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل منطقه معتقد است كه ایران برای بهبود روابط با كشورهای منطقه بهتر است كه برخی از مسائل را كه تا پیش از این از گفت‌وگو در مورد آنها خودداری می‌كرد، روی میز مذاكره با كشورهای منطقه قرار دهد. وی می‌گوید: «برای تعمیق روابط با كشورهای منطقه، ایران باید بتواند روی دو مساله با این كشورها گفت‌وگو كند. نخست مساله برنامه موشكی ایران است. نگرانی كشورهای منطقه در مورد برنامه موشكی ایران این است كه این برنامه به نوعی با برنامه هسته‌ای ایران مرتبط باشد. تهران باید كشورهای منطقه را در این مورد قانع كند.» این استاد دانشگاه معتقد است: «مساله دوم این است كه بیش از اینكه مشكلات ما با كشورهای منطقه مربوط به مسائل دوجانبه باشد، مرتبط با نگرانی‌ها در مورد سیاست‌های منطقه‌ای ایران است، ایران در این زمینه هم باید بتواند به صورت اقناعی با همتایان منطقه‌ای خودش گفت‌وگو كند. موضوع‌هایی مانند مسائل عراق، یمن، سوریه، فلسطین و حتی سیاست ایران در قبال بحرین، از جمله مسائلی هستند كه در روابط ایران با كشورهای منطقه تعیین‌كننده محسوب می‌شوند. اگر ایران نتواند در مورد این مسائل با دولت‌های منطقه مصالحه كند، مانند همه تلاش‌های پیشین در بهبود روابط با عربستان و دیگر كشورهای منطقه، این تلاش هم با شكست مواجه خواهد شد.» ایران و عربستان در طول 4 دهه گذشته مشكلات عمده‌ای در رابطه با یكدیگر داشته‌اند. هر دو طرف برای بهبود روابط، مطالباتی از یكدیگر دارند. در حالی كه عربستان سعودی مدعی است ایران باید از مداخله در امور داخلی كشورهای عربی منطقه خودداری كند، این كشور خود داعیه‌دار رهبری جهان عرب است و به صورت پیوسته با اقدام‌های خود به صورت سیاسی و نظامی در كشورهای دیگر از جمله یمن، لبنان و بحرین دخالت كرده است. امارات متحده عربی نیز در جنگ یمن در كنار عربستان قرار گرفته است. ایران همواره اظهار نگرانی كرده است كه سرچشمه مالی و اعتقادی گروه‌های افراطی سلفی و برخی گروه‌های تروریستی را از جمله القاعده و داعش باید در عربستان سعودی جست‌وجو كرد و باید جلوی صادرات این نوع تفكرات در منطقه مسدود شود. پادشاهی عربستان سعودی در كشورهای مختلف منطقه فرآیندهای سیاسی را به بهانه دخالت سیاسی ایران به گروگان گرفته است. قطعا اقدامات عربستان سعودی در منطقه در كنار جاه‌طلبی‌های اتمی و نظامی این كشور و تلاش ریاض و متحدانش برای باز كردن پای قدرت‌های خارجی به منطقه، بخشی از مطالبات ایران است كه در گفت‌وگوهای منطقه‌ای مورد توجه قرار می‌گیرد.
نقش شمخانی در توسعه مناسبات با كشورهای عربی
حضور علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی به عنوان نماینده ایران در مذاكرات عادی‌سازی روابط با كشورهای منطقه، یكی از مسائلی است كه مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است. مذاكرات ایران و عربستان بعد از ۵ سال قطع روابط، از فروردین ماه سال ۱۴۰۰ در سطح امنیتی آغاز شده بود و امیر سعید ایروانی، نماینده كنونی ایران در سازمان ملل متحد، به عنوان نماینده ایران مذاكرات خود را با مسوولان امنیتی عربستان آغاز كرده بود. هر چند پیش‌بینی می‌شد كه بعد از چندین دور مذاكره در سطح امنیتی، ادامه مذاكرات در سطح دیپلماتیك انجام شود، اما هفته گذشته این دبیر شورای عالی امنیت ملی بود كه پای بیانیه ازسرگیری روابط دیپلماتیك با عربستان امضای خود را ثبت كرد. با این حال در این بیانیه آمده است كه ادامه این مذاكرات از سوی وزرای خارجه دو كشور انجام خواهد شد. تحلیلگران معتقدند كه شورای عالی امنیت ملی به عنوان نقش هماهنگ‌كننده و ارتباط گسترده‌تری كه با دستگاه‌ها و نهادها مختلف امنیتی و نظامی كشور دارد، بهتر از دولت و قوه مجریه می‌تواند در مورد طیف وسیعی از موضوع‌ها با كشورهای منطقه گفت‌وگو كند.
داوود غرایاق زندی به «اعتماد» می‌گوید: «در دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی، چند بار تلاش شد تا روابط ایران و كشورهای منطقه بهبود پیدا كند، اما به دلیل تحركات منطقه‌ای ایران و ناتوانی دولت در مصالحه یا اقناع در مورد رفتارهای ایران، باعث شد كه این تلاش‌ها با شكست مواجه شود.» غرایاق زندی، به همین دلیل نقش علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی در این گفت‌وگوها را برجسته ارزیابی می‌كند و می‌گوید: «حضور دبیر شورای عالی امنیت ملی، می‌تواند در گفت‌وگوهای منطقه‌ای موثر باشد، چراكه اختیارات و جایگاه او در كشور متفاوت است و بر خلاف دوره‌های گذشته كه این گفت‌وگوها دراختیار دولت و وزیر خارجه بود، جایگاه او به عنوان هماهنگ‌كننده میان دستگاه‌های حاكمیتی در ایران و توانایی شورای عالی امنیت ملی در هماهنگی میان دستگاه‌های مختلفی كه در سیاست‌های منطقه‌ای ایران دست‌اندركار هستند، اجازه می‌دهد كه نتایج بهتری در گفت‌وگوها به دست بیاید.»
نظرات