انسان از بدو تولد و از زمان شناخت جهان و محیط اطراف خود مجموعه‌ای از تصاویر، باورها و رفتارها را در ذهن خود نهادینه می‌کند که در نهایت تبدیل به معیارهایی برای تجزیه و تحلیل مسایل می‌گردند. این پیشفرضهای ذهنی گاهی آنچنان قوی هستند که در مقابل هر نوع تغییر مقاومت نموده که فرد برای حفظ باورها و ساختارهای فکری خود به هر نوع توجیه و تفسیر تمسک می‌جوید. ادموند هوسرل، در مطالعات پدیدارشناسانه خود بر این باور است که پیشفرضهای ذهنی از سخت‌ترین موانع بر سر راه کشف حقیقت هستند. دخالت قضاوتهای فردی در شناخت چرایی و چگونگی پدیده‌ها براستی راه را برای گشودن رمز و رازهای جوانب متعدد زندگی بسیار نامساعد می‌کند که اگر بستر تغییر درونی فراهم نشود هیچ امیدی برای پیشرفت‌های فکری، علمی و عملی حاصل نخواهد شد.
گرچه تجربه‌های سالها زندگی فرد مولفه‌هایی هستند تا «بودن» خود را در این جهان به نمایش بگذراد، اما لازم است که در کنار باورها و تصورات هستی‌شناسانه، جایی برای خود انتقادی و به روزرسانی اندیشه هم تعیین گردد. همانطوری که همه پدیده‌ها در بستر زمان و شرایط محیطی دچار تغییر در شکل و نوع می‌شوند، به روز رسانی ذخایر ذهنی نیز نیازی اساسی و بایسته می‌باشد. این قانون در همه جوانب زندگی، از باورهای مذهبی گرفته تا امورات اجرایی، یک ضرورت اندیشمندانه است. این اصل مورد تایید قرآن کریم هم می‌باشد و چنین نیست که از جویبار غرب به آبگاه تفکر ما سر ریز شده باشد: إِنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ (الرعد:١١). و در باور دینی هم گفته می‌شود که هرکس امروزش مانند دیروز باشد دچار خسران شده است.
آنچه بسیار موجز گفته شد برای یادآوری این امر است که در جریان بررسی عملکرد هر فرد، دسته و یا حزبی به عنوان «پدیده»، دخالت پیشفرضهای ذهنی خود را به حداقل برسانیم و امر واقع را آنگونه که هست مورد دقت و بررسی قرار دهیم، نه آنگونه که تمایل داریم. خواهش‌ها و گرایشات نهادینه شده در فضای ساختار فکری ما به مثابه بازدارنده‌های پنهانی و مخربی هستند که راه نیل به حقیقت را بر ما محدود و گاهی مسدود می‌کنند. قرنها قبل از پیدایش پدیده‌شناسی غربی، خداوند در کتاب بی نظیر خود – قرآن کریم- به خطر دخالت «نفس» در دستیابی به حقیقت «أَفَرَءَيْتَ مَنِ ٱتَّخَذَ إِلَٰهَهُۥ هَوَىٰهُ وَأَضَلَّهُ ٱللَّهُ عَلَىٰ عِلْمٍۢ: الجاثية -٢٣ » و لزوم به کار گیری عقل جستجوگر«أفلا تعقلون.. وأفلا تتفكرون» اشاره کرده است. لذا شایسته است که اندیشمندانی که در جریان بررسی تغییرات و تحولات منطقه‌ای قرار دارند، از یک سو، هر پدیده را به دقت و بدون پیشفرض ذهنی مطالعه کنند، و از سوی دیگر به موازات گذر زمان، دانش و باورهای خود را با استفاده از ابزار خدادای نظیر عقل، تفکر، تامل و مطالعه به روز رسانی کرده تا از سقوط در قضاوتهایی که ممکن است وجدان و ایمان را خدشه‌دار نماید محفوظ بمانند: «وَلَا تَقۡفُ مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٌۚ إِنَّ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡبَصَرَ وَٱلۡفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَـٰٓئِكَ كَانَ عَنۡهُ مَسۡـُٔولٗا» (اسراء -٣٦).
نظرات