نویسنده: عبدالرحمن شریف‌پور*

بسم الله و الصلاة و السلام علی رسول الله و آله و صحبه و من والاه اما بعد:
نفس یکی از واژه‌هایی است که در قرآن به صورتهای گوناگون و به معانی مختلفی ذکر گردیده که این تنوع در معانی و کثرت بیان، خود دال بر اهمیت آن است. ما می‌خواهیم بررسی مجمل و مختصری درباره‌ نفس داشته باشیم. و تفصیل و تفسیر آن را به اراده و عزم خواننده واگذار میکنیم. نفس درکتابهای لغت به معانی مختلفی ذکر شده که از جمله می‌توان نفس به معنی روح و به معنی نیروی تشخیص و درک و به معنی خون و همچنین ذات انسان و فرَج و گشایش و غیره اشاره کرد. اما در تعریف نفس، بدون مد نظر داشتن تعاریف فلاسفه پیرامون آن، اختلافات زیادی میان علماء مسلمانهاست، و ما به قسمتی از تعریف ابن ابی العز حنفی بسنده می‌کنیم. و آن اینکه نفس: بر اساس دلالت کتاب و سنت و اجماع صحابه و ادله عقلی، جسمی است که ماهیتش مخالف این جسم محسوس است، و نورانی و والا و سبک وزنده ی متحرکی است که در جوهر اعضاء نفوذ می‌کند، همانند جریان آب درگُل و جریان روغن در زیتون.... اما در قرآن کلمه نفس به حالات مختلفی ذکر شده و تعداد آن به بیش از280 بار می‌رسد. بدینصورت که کلمه ، أَنْفُسَهُمْ، أَنْفُسِهِمْ، أَنْفُسُهُمْ،91 بار در قرآن ذکر شده است. و نَفْسٌ، نَفْسٍ، نَفْسِ،59 بار، و أَنْفُسَکُمْ، أَنْفُسُکُمُ، أَنْفُسِکُمْ، 49بار، و نَفْسَهُ، نَفْسِهِ‌، نَفْسُهُ،33 بار، و نَفْسًا،14 بار، و نَفْسِی،13 بار، و الْأَنْفُسُ6 بار، و نَفْسِکَ، نَفْسَکَ، نَفْسُکَ،5 بار، و أَنْفُسِهِنَّ،4 بار و نَفْسِهَا، نَفْسَهَا،3 بار، و أَنْفُسِنَا، أَنْفُسَنَا،3 بار، و النُّفُوسُ،1 بار و نُفُوسِکُمْ،1 بار آمده است. و همچنین به معانی و صفت مختلفی آمده و ما به چند تا از آن بسنده می‌کنیم، از جمله:
1-نفس به معنی ذات پروردگار یا تَعْلَمُ مَا فِی که می‌فرمایدصفات او آمده است. به معنی ذات مبارکش مانند فرموده نَفْسِی وَلَا أَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَاالمائدة(116). و قوله تعالی کَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ طه(41) و قوله وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِیمُوسَى کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ،الانعام(12) و قوله الرَّحْمَةَ وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ. و به معنی صفاتش مانند الانعام وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ(آل عمران28) و قولهالْمَصِیرُ (آل عمران30) که در اینجاَ، نفْسَهُ، صفت اوست، به معنیرَءُوفٌ بِالْعِبَادِ انتقام و خشم گرفتن و عقابش می‌باشد.
2-نفس به معنی روح به کار گرفته شده، بشرطی که یَا أَیَّتُهَا با صفت مطمئنه همراه باشد (والله اعلم)، مانند قول پرودگار ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (الفجر30)وَادْخُلِی جَنَّتِی یعنی در جسد بندگان من فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُمْ (الاسراء 85).
3-و دیگر اینکه نفس مخلوق است"مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ با توجه به این آیه (الزمر62) و آیات دیگری از این قبیل".
4- نفس به معنی خون، مانند قول وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّپرودگار (الانعام98). که وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآَیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ خون قرارگاه و وداع گاهی است، برای صدها مواد شیمیایی که در اعضای مختلف انسان وجود دارد.
5-اینکه نفس به معنی خود انسان به کار رفته است مانند قول پروردگار که ‌(البقرة48) ووَاتَّقُوا یَوْمًا لَا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئًافرماید أَنَّهُ مَنْ (البقرة233) و قولهلَا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَاقوله قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ (المائدة32).
6-نفس به معنی فرد مشخصی در قرآن به کار رفته استالنَّاسَ جَمِیعًا فَلَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ عَلَى آَثَارِهِمْ إِنْ لَمْمانند قول پروردگار (الکهف6). که در اینجا مراد از نفسک خودیُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِیثِ أَسَفًا کُلُّ الطَّعَامِ کَانَ حِلًّا لِبَنِی است. همچنانکه در این آیه رسول الله (آل عمران93) مراد از إِسْرَائِیلَ إِلَّا مَا حَرَّمَ إِسْرَائِیلُ عَلَى نَفْسِهِ است.
7-از معانی نفس دیگر می‌توان به درون انسان اشاره کرد. نفسه حضرت یعقوب رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِی نُفُوسِکُمْ إِنْ تَکُونُوا چنانکه خداوند می‌فرماید: إِنَّ(الاسراء25) و قوله صَالِحِینَ فَإِنَّهُ کَانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُورًا اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا وَلَقَدْخَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا(الرعد11) و قوله بِأَنْفُسِهِمْ (ق16).
8-یکی دیگر از معانی نفس در قرآن از نفس اصل وتُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا می‌فرماید:ریشه انسان منظور است چنانکه الله وَهُوَ (النساء1) و قولهرَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ (الانعام98). و دیگر از این قبیل آیات.الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ
9-از ذکر نفس در قرآن ابعاد خاصی از درون انسان مورد نظر است مانند قول پرودگار که إنَّ(القیامة2) و قولهوَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ می‌فرماید یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ (یوسف53) و قولهالنَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى (الفجر27) و قولهالْمُطْمَئِنَّةُ (النازعات40) . که در آیه اول بعد سرزنشگر درون انسان بهالنَّفْسَ عَنِ الْهَوَى نفس لوامه یاد شده و در آیه53 سوره یوسف یکی دیگراز ابعاد خاص درون آدمی به نام نفس اماره که زیاد به بدی و پلیدی امر میکند ذکر شده است. و دیگر از ابعاد خاص درون انسان نفس مطمئنه یا نفس آرامش یافته است که در آیه 27 الفجر ذکرگردیده. و آخری از ابعاد خاص انسان عزم و اراده قوی او و ایمان راستین و راسخ است که مانع و سد راه عملکرد نفس اماره بالسوء میشود. این از مضمون آیه40 النازعات فهمیده می‌شود.
10-یکی دیگر از صفات نفس اینکه نفس موصوف به صفت عمل و کسب و تکلیف است که تعداد زیادی از یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضراًآیات دال بر این موضوعند به عنوان مثال:
- فکیف إذا ضمعناهم(آل عمران30) 2- و ما عملت من سوء تود لو أن بینها و بینه أمداً لا یکلف(آل عمران25) 3- لیوم لاریب فیه و وضعت کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون (بقره233). 11-اینکهالله النفس إلا وسعها و لقدنفس وسوسه می‌شود چه بخیر و چه بشر (ق 16).خلقنا الإنسان و نعلم ما توسوس به نفسه و نحن أقرب إلیه من حبل الورید و لو أن کل نفس ظلمت ما فی12-نفس موصوف به صفت ظلم است چه بر خود و چه بر دیگران الأرض لافتدت به و أسروا الندامة لما رأو العذاب و قضی بینهم بالقسط و هم (یونس54). 13-اینکه نفس می‌میرد یعنی از بدن خارج می‌شود ولی معدوم نمیلایظلمون (آل عمران185) و قابلیت خوشی و عذاب بعد از مرگ را دارد،کل نفس ذائقة الموت شود که بر حسب القبر روضة من ریاض الجنة أو حفرة من حفر النیران چنانچه در حدیث آمده که عمل شخص است.
-نگاه: لسان العرب ج6ص231/ العین :ج3ص1822-1823/معجم مقایس اللغَة ج5ص460-461
-شرح عقیدَة الطحاویَ فی العقیدَة السلفیة ج2ص457، مولف: صدر الدین علی بن علی بن محمد بن أبی العز الحنفی تحقیق أحمد محمد شاکر
- موسوعة الشاملة
- اینترنت: سایتwww.islamonline.net
بحث، النفس فی القرآن -من علم النفس القرآنی:ص 36-37-38 اثردکتور عدنان شریف
- کتاب روانشناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی ص90 الی 93 نگارش دکتر سید محمد باقر حجتی، ناشر دفتر نشر فرهنگ اسلامی

*سال چهارم دانشکده دعوت و اصول دین بندرعباس