حج در اندیشه شیخ محمد غزالی مقدمه حج، پنجمین رکن از ارکان بزرگ اسلام، سفری است که در آن مسلمان فاصله خود را از خانه کعبه طی می‌کند تا سیره پدرش ابراهیم و پیامبر گرامی‌اش را بررسی کند. در این سفر، اشتیاق و وجد او را هدایت می‌کند و احساس رضایت و شادی او را فرا می‌گیرد. در این سفر، ضعف و نیاز خود را احساس می‌کند و عظمت ربوبیت را با چشم دل می‌بیند. او وطن، خانواده و مال خود را ترک می‌کند و با قلب، جسم و عقل خود به سوی خدا می‌رود، از او طلب عفو، بخشش و پذیرش می‌کند و از غیر او چیزی نمی‌خواهد. در این مقاله، با دیدگاه شیخ محمد غزالی درباره حج آشنا می‌شویم. اول: حج، ندایی قدیم و جدید در شلوغی زندگی و مبارزه برای نان که اعصاب را خسته می‌کند، در میان مردمی که به دنبال اهداف نزدیک و دور خود هستند، افرادی هستند که خود را خالص کرده‌اند و به ندایی دیگر گوش می‌دهند که از قرون گذشته می‌آید و صدای آن در شب و روز تکرار می‌شود. این ندا از نظر شیخ، ندایی قدیم و جدید است. قدیم است زیرا ابراهیم، پدر پیامبران، اولین کسی بود که آن را اعلام کرد و به فرمان خداوند گفت: «و در میان مردم برای حج ندا بده تا پیاده و بر هر شتر لاغری که از هر راه دوری می‌آیند، به سوی تو بیایند.» (حج: ۲۷) جدید است زیرا خاتم پیامبران، محمد بن عبدالله (ص)، مردم را به آن دعوت کرد و کاروان‌های حج را رهبری کرد، مناسک آن را بیان کرد و جوایز و منافع آن را که خداوند برای آن تعیین کرده بود، توضیح داد. آخرین دیدار او با مردم در حج وداع بود که در آن آخرین و بهترین توصیه‌های خود را به آنان داد. ### دوم: حج، اطاعت مطلق و انقیاد کامل و هماهنگی کامل حج در اندیشه شیخ محمد غزالی، اطاعت مطلق از خداوند، انقیاد به فرمان او و هماهنگی بین حاجیان، ملکوت و تمام موجودات است. کاروان‌های حج که به سوی خانه کعبه حرکت می‌کنند و مشغله‌های دنیا را پشت سر می‌گذارند و با صدای خاشعانه می‌گویند: «لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، إن الحمد والنعمة لک والملک»، تأکید می‌کنند که همه مردم باید اطاعت مطلق، انقیاد کامل، ذکر و شکر، توحید و تمجید خداوند را انجام دهند. شیخ در این زمینه می‌پرسد: آیا جهان این معانی را درک می‌کند و شیرینی آن را احساس می‌کند؟ نه، زیرا بسیاری از مردم از خداوند دور هستند و به حقوق او تمرد می‌کنند. بسیاری از مردم به غیر از آنچه خداوند تشریع کرده، عبادت می‌کنند و به غیر از آنچه خداوند نازل کرده، حکم می‌کنند. این نافرمانان، نغمه‌ای ناهماهنگ در جهانی هستند که به حمد پروردگار خود تسبیح می‌گوید: «آیا غیر از دین خدا را می‌خواهند در حالی که هر که در آسمان‌ها و زمین است، خواه ناخواه به او تسلیم شده‌اند و به سوی او بازگردانده می‌شوند.» (آل عمران: ۸۳) این ندا، ندایی است که پیروان محمد (ص) و حاملان پرچم توحید آن را سر می‌دهند. دیگران بین معطل، مشرک، منکر و منحرف هستند. آن‌ها ندایی دیگر دارند که بندگی آن‌ها به خاک و آنچه بر روی آن است از پستی‌ها و خرافات را نشان می‌دهد. ### سوم: اعمال حج با احکامی مرتبط است که عقل آن‌ها را انکار نمی‌کند اگرچه حج اطاعت مطلق و انقیاد کامل است، اما این بدان معنا نیست که عقل در شعائر و مناسک آن نقشی ندارد. بسیاری از مردم گمان می‌کنند که اعمال و مناسک حج مبهم و نامفهوم است و خداوند مردم را به آنچه می‌فهمند آزمایش کرده و آن‌ها شنیده و اطاعت کرده‌اند، سپس آن‌ها را به آنچه نمی‌فهمند آزمایش کرده تا ببیند چگونه می‌شنوند و اطاعت می‌کنند. شیخ غزالی تأکید می‌کند که این سخن نادرست است؛ زیرا در واقع، اعمال حج دارای حکمت‌های معقولی هستند که برخی آن‌ها را می‌دانند و برخی نمی‌دانند. این حکمت‌ها باید با دقت بررسی شوند و حقایق آن‌ها شناخته شود تا مردم درک کنند که اسلام دینی از اوهام یا خواب‌های پریشان نیست، بلکه دینی است که هر چیز در آن دارای حکمت و معناست. از مناسک حج، طواف به دور خانه کعبه است. آیا این عمل دارای حکمت معقولی است؟ شیخ غزالی چهار نکته در این مناسک ذکر می‌کند که معقولیت و حکمت آن را توضیح می‌دهد: ۱. این خانه، اولین خانه‌ای است که برای مردم قرار داده شده و خداوند آن را تشریف داده است. بنابراین، شایسته است که اولین خانه‌ای که برای توحید ساخته شده و محل اجتماع مؤمنان مخلص است، جایگاه ویژه‌ای داشته باشد. به همین دلیل، زائران از هر افق و حاجیان از هر راه دور به سوی آن می‌آیند، همان‌طور که کبوتران به آشیانه‌های خود پرواز می‌کنند، در دل‌هایشان اشتیاق و در قلب‌هایشان احساسات سوزانی دارند. ۲. مسلمانان در شرق و غرب، شمال و جنوب، در هر نماز به سوی این مسجد رو می‌کنند. بنابراین، شایسته است که کسانی که این مسجد را قبله خود قرار داده‌اند، هر ساله نمایندگانی از میان خود بفرستند تا قبله‌شان را ببینند و به آن حج کنند و آن را زیارت کنند. سوم: این امت اسلامی در تاریخ به‌عنوان پاسخی به دعای صالح و مستجابی که پیامبران هنگام بنای این خانه‌ی کهن (کعبه) کرده‌اند، زاده شد. آنان بنیان این خانه را نهادند، آن را برپا ساختند و پایه‌هایش را استوار کردند: > «و \[به یاد آور] زمانی را که ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانه را بالا می‌بردند \[و می‌گفتند:] پروردگارا! از ما بپذیر، که تو شنوا و دانایی. پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده و از نسل ما امتی مسلمان برای خود پدید آور، و مناسک ما را به ما نشان ده و توبه‌ی ما را بپذیر، که تویی توبه‌پذیر مهربان. پروردگارا! در میان آن‌ها پیامبری از خودشان برانگیز که آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و آنان را پاکیزه کند. بی‌گمان تویی شکست‌ناپذیرِ حکیم.» (بقره: ۱۲۷–۱۲۹) عبارت **«و از نسل ما امتی مسلمان برای خود قرار ده»** اشاره به امت ما دارد، و **«پروردگارا! پیامبری از میان آن‌ها برانگیز»** به پیامبر ما ﷺ بازمی‌گردد، همان کسی که امام تمام انسان‌ها در محراب عبادت خداوند است. پس، این حق ماست؛ هم پیامبر ما، هم امت ما، و هم تاریخ ما، نتیجه‌ی دعایی در جریان ساخت این خانه‌اند. اگر مسلمانان به این خانه که آغازگاه تاریخشان است، حج نکنند، پس به کجا باید حج کنند؟ و اگر به این خانه نیایند، خانه‌ای که پیامبرشان هنگام بنایش دعایی در دل نهان داشت و خدا آن را اجابت کرد و برکت بخشید، پس به کجا باید روی آورند؟ --- **چهارم:** خداوند متعال اراده کرد که امت عرب را گرامی دارد، و آن را با حمل رسالت ختمی مفتخر ساخت. وقتی فرمان داد مردم به سوی این خانه کهن (کعبه) رو کنند، به ما که قرآن را می‌خوانیم و به زبان عربی سخن می‌گوییم، فرمود: این کار را برای تکریم شما و اتمام نعمت بر شما انجام دادم، همان‌گونه که با برانگیختن پیامبر خاتم از میان شما، شما را گرامی داشتم: «همان‌گونه که پیامبری از میان خودتان در میان شما فرستادیم تا آیات ما را بر شما تلاوت کند و شما را پاک گرداند و کتاب و حکمت به شما بیاموزد و آن‌چه را نمی‌دانستید به شما یاد دهد.» (بقره: ۱۵۱) و این را بدانیم: کسی که به خانه‌ی خدا می‌آید، خانه را نمی‌پرستد، بلکه پروردگار خانه را می‌پرستد. طواف، همان‌گونه که همه‌ی علما اجماع دارند، عبادتی همانند نماز است که طهارت بدن و خلوص دل برای خدا در آن واجب است. و هرکس بپندارد که کعبه، یا بخشی از آن، سود یا زیان می‌رساند، از اسلام خارج شده است. از این‌رو، سخن عمر رضی‌الله‌عنه را درمی‌یابیم، آن‌گاه که نزد حجرالاسود آمد و آن را بوسید، و گفت: «می‌دانم که تو سنگی هستی که نه زیان می‌رسانی و نه سود؛ و اگر نمی‌دیدم پیامبر ﷺ تو را می‌بوسد، تو را نمی‌بوسیدم.» اگر برخی نادانان بپندارند که بوسیدن حجرالاسود نوعی بت‌پرستی است، پس باید بوسیدن پرچم‌های کشورها توسط پادشاهان و رؤسا را هم نوعی بت‌پرستی یا عبادت پارچه‌ها دانست! چه کسی چنین گفته است؟ اگر این کار تنها ترجمان احساس وفاداری به خدا باشد، هیچ اشکالی در آن نیست، و ما در این زمینه، به آنچه وارد شده، پایبندیم. و این حق پروردگار خانه است که راهی برای زیارت خانه‌اش تعیین کند. اگر این راه را هفت بار طواف قرار داده، جای شگفتی نیست. در سرتاسر دنیا برای استقبال‌ها و نمایش‌ها روش‌های گوناگون وضع می‌شود. --- از جمله مناسک حج که بسیاری آن را غیرعقلانی می‌پندارند، سعی بین صفا و مروه است. در بیان حکمت آن، شیخ می‌گوید: انسان موجودی مادی و حسی است، و امور محسوس او را در بر می‌گیرد یا بر او چیره می‌شوند. روزی که پول در دست دارد، با غرور می‌گوید: «پول من نزد من است». اما اگر مال، وعده‌ای در آینده باشد یا امیدی نزد خدا، دلش می‌لرزد و می‌گوید: «چیزی ندارم». حقیقت آن است که روزی، امری غیبی است، و تنها کسانی که ایمان راسخ دارند، به روزی خداوند باور دارند. پیروزی نیز غیبی است، و تنها افراد با ایمان راسخ به پیروزی خدا ایمان دارند... این نوع ایمان نادر است، اما ابزار و توشه‌ی مصلحان است. هرگاه شب بر آنان تیره شود و نوری نبینند، به آمدن سپیده اطمینان دارند و با اعتماد، در انتظار طلوع آن می‌مانند. شیخ با این سخن به موقعیت هاجر اشاره دارد، آن‌گاه که ابراهیم (درود خدا بر او) او و فرزندش را در وادی خشک و ترسناک مکه رها کرد؛ جایی که نه همدمی بود، نه خوراک و آبی. زن صالحه پرسید: «آیا خداوند تو را به این کار فرمان داده؟» پاسخ داد: «آری.» گفت: «پس خدا ما را تباه نخواهد کرد.» نوزاد از گرسنگی و تشنگی نالان شد و مادر، آشفته‌حال، به این سو و آن سو دوید. آن‌گاه فرشته آمد و با بال خود زمین را زد و زمزم جوشید. مادر و نوزاد نوشیدند و خیر آغاز شد. آیا آن زن می‌دانست که این نوزاد پیامبری خاتم از نسل خود خواهد داشت؟ آیا می‌دانست از نسل او امتی بزرگ پدید خواهد آمد؟ آیا می‌دانست از اثر او تمدنی پدید خواهد آمد که با رحمت و روشنایی‌اش زمین را در بر خواهد گرفت؟ از همین‌جاست که آزمون آغاز می‌شود. اگر از مردم خواسته شده که کاری همچون کار مادر اسماعیل انجام دهند، برای آن است که در دل‌ها و راه‌هایشان احساس تکیه بر خدا، اعتماد به او، و ایمان به برتری آنچه نزد اوست بر آنچه نزد ماست، زنده شود. آنچه نزد من است، ممکن است بسوزد یا دزدیده شود، اما آنچه نزد خداست، نه می‌سوزد و نه دزدیده می‌شود. و مناسک دیگر نیز همین‌گونه‌اند. حج عبادتی لطیف و دوست‌داشتنی است که اساسش وقوف در عرفه و طواف خانه‌ی خداست، و شعائر دیگری که به آسانی و بدون رنج قابل درک‌اند. با تأمل در اصل این مناسک، احساسات به‌جامانده در دل، و مفاهیمی که در ذهن جای می‌گیرد، به حکمت‌های گوناگونی پی می‌بریم. --- **چهارم:** حج، وفاداری، لبیک گفتن و اخلاص است. حج، پاسخی به ندای ابراهیم علیه‌السلام، و لبیکی به فرمان خداوند متعال است. تجرد و اخلاص، بدون هیچ شائبه‌ی شرک است. حاجیان می‌آیند تا وفاداری و یقینشان را بازگو کنند و پیوند تاریخی در بُعد معنا و ساختار را تداوم بخشند؛ هر سال، کاروان‌ها از هر گوشه جهان، چون کبوتران از آشیانه‌ها، مشتاقانه به سوی جایگاه توحید و دژ استواری آن می‌آیند: > «این است \[واقعیت]، و هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، بی‌گمان این از پرهیزگاری دل‌هاست.» (حج: ۳۲) طواف‌کنندگان، رازی جز با خدا ندارند. ذکر دائمی‌شان یاد خداوند است. با حالتی ذلیل و امیدوار به درگاه قادر متعال می‌آیند، و چه می‌گویند؟ «سبحان‌الله، الحمد لله، لا إله إلا الله، والله أکبر» و سپس دعا می‌کنند: «پروردگارا! در دنیا به ما نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی عطا فرما و ما را از عذاب آتش نگاه دار.» (بقره: ۲۰۱) کاروان‌های آمده از پنج قاره با همه‌ی تفاوت‌های زبان، رنگ و حال، همگی احساس واحدی دارند، و تحت تأثیر عاطفه‌ای دینی برانگیخته‌اند. آنان در پاسخ به دعوت الهی، فریادی پرشور سر می‌دهند؛ فریادی از اخلاص که دیگر نه نامی در آن هست جز نام خدا، نه خواهشی جز از او، نه تکیه‌گاهی جز او، نه امیدی جز به او. فاصله‌ها از میان رفته‌اند؛ دیگر یاد خدا تنها خاطره‌ای گذرا نیست، بلکه چون رعدی خروشان در دل کاروان‌هایی طنین‌انداز است که بی‌وقفه به سوی هدف می‌تازند و چیزی جز اعلام وفاداری به پروردگاری که به زیارت خانه‌اش آمده‌اند، آنان را برنمی‌انگیزد. بشریت از آدم تا ابراهیم تا محمد، یک پیکر است. شرافتش در شناخت خدا و وفاداری به اوست. تلاش شیطان در بر هم زدن این شناخت و بریدن این پیوند است. ابراهیم نمونه‌ای از نبوت‌های نخستین در مبارزه با بت‌ها و تعقیب شیطان بود. او این خانه‌ی جاودانه را در مکه، به‌عنوان نشانی برای توحید و چراغی برای عبادت خالصانه ساخت. سپس پیامبر خاتم آمد و بنیاد هزاران مسجد را گذاشت که هدف و راهش با او یکی است. پس شگفتی ندارد اگر این خانه به او مرتبط شود و اهل این مساجد، هر سال برای تجدید پیمان به آن آیند. و هرگز به هیچ وجه نباید گفت که برخی از مناسک و شعائر حج نوعی شرک یا بت‌پرستی در خود دارند؛ مانند طواف به دور خانه، یا بوسیدن حجرالاسود و مانند آن؛ چراکه آنچه گفتیم، روشن می‌کند که این‌ها همه به دستور خدا و پیامبرش (درود خدا بر او باد) انجام می‌گیرد، بلکه هر لحظه‌ای از لحظات حج، نشانه‌ای از توحید خالص و اخلاص کامل و جهت‌گیری صادقانه به‌سوی خداوند است. پنجم: حج، وحدت و بی‌پیرایگی است: هیچ شعیره‌ای از شعائر اسلامی وجود ندارد که معنای وحدت را به‌اندازه‌ی حج بازتاب دهد؛ جایی که قبله یکی است، لباس‌ها یکسان، پروردگار یکتا، شعارها یگانه و اجتماع پرشکوه و پرهیبت روز عرفه بی‌مانند است. شیخ می‌گوید: مناسک حج احساسات مسلمانان را نسبت به پروردگارشان، دین‌شان، گذشته‌شان و حال‌شان تقویت می‌کند؛ و همین بس که آنان را از دورترین نقاط زمین به هم می‌رساند، در حالی‌که آشفته‌حال و غبارآلودند؛ بی‌هیچ تمایزی میان پادشاه و فرد عادی، یا میان نژادی با نژادی دیگر، تا در صحرای عرفه در اجتماع عظیمی گرد آیند، در حالی‌که شعارشان فقط برای خداست، امیدشان به اوست، تکبیر برای نام اوست، و زاری و نیایش در پیشگاه اوست؛ فقر بندگی نمایان است و غنای پروردگاری آشکار؛ از پیش از طلوع خورشید تا پس از غروب آن، ذکری جز ذکر خدا نیست و خواسته‌ای جز از او ندارند. این جمعیت عظیم و همبسته می‌تواند تظاهراتی طوفانی و خروشان باشد که شعارهایش نه برای انسان‌ها، بلکه برای پروردگار زمین و آسمان است؛ گوش‌هایت را چیزی جز صدای عظیم لبیک و تکبیر و تقدیس و تمجید فرا نمی‌گیرد؛ حنجره‌ها با فریاد برای خدا تنها می‌شکافند، در طلب رضایت او، امید به عطای او، میل به پاداش او و بیم از عذاب او. در موسم حج، مکه پذیرای کاروان‌هایی‌ست که از هر گوشه‌ی دوردستی آمده‌اند؛ انسان‌هایی یکتاپرست، هدایت‌یافته و عاشق خدا و مسجدالحرام، نخستین مسجد در میان همه قاره‌ها. چهره‌ها به هم لبخند می‌زنند، دل‌ها در پاسخ به ندای حج خانه‌ی خدا به هم نزدیک می‌شوند؛ ندایی که از گذشته‌ای دور بلند شده و اسلام بر قوت و وحدت آن افزوده است. روز عرفه، روزی‌ست بی‌مانند در معنا و جلوه‌اش؛ صدایی که در آن شنیده می‌شود، تنها ناله‌ی توبه‌کنندگان است، آه دل‌های خاشع، و زاری نیازمندان؛ این است انسانیتِ پناه‌آورده به پروردگارش، فرودآمده بر آستانه‌ی لطف او، در امید به گنجینه‌هایی بی‌پایان و عطوفتی که هرگز کاستی نمی‌پذیرد. زیرا حاجی انسانی‌ست فروتن در برابر خدا، مشتاق رضایت او، چشم‌دوخته به پاداش او و بیمناک از عذابش؛ هر ذره‌ای در وجودش با احساس اشتیاق، رغبت و محبت به حرکت درمی‌آید. من گردهمایی‌ای را شایسته‌تر از این گردهمایی برای رحمت و آمرزش خدا نمی‌شناسم. ششم: حج، اعتماد به خدا و توکل بر اوست: توکل، احساسی گرانبها و شگفت‌انگیز است، و آن‌قدر ارزشمند است که هر دلی آن را درک نمی‌کند؛ تنها کسی می‌تواند به‌راستی توکل داشته باشد که پیوندی محکم با خدا دارد و عمیقاً به تکیه بر او و گرفتن نیرو از او احساس نیاز می‌کند. زمانی که یاری انسان‌ها قطع می‌شود، اسباب مادی ناپدید می‌گردد، و تنهایی سراسر جان را می‌گیرد، تنها این امید باقی‌مانده در کنار خداست که به یاری می‌آید؛ آنگاه توکل برمی‌خیزد تا وسوسه‌ها را دفع و دل‌نگرانی‌ها را آرام کند. و برترین نماد این درس در حج، داستان هاجر، همسر ابراهیم و مادر اسماعیل است. هنگامی که به او گفت: «آیا خدا تو را به این دستور داده؟»، و او پاسخ داد: «آری»، گفت: «پس ما را تباه نخواهد کرد.» شیخ در پی این جمله می‌گوید: از این چه می‌فهمیم؟ می‌فهمیم که انسان وقتی بر پروردگار خود تکیه می‌کند، بر سرچشمه‌ی قدرت و منشأ خیر و راهنمای فضل اعتماد کرده است؛ و هرگاه ایمان انسان صادق باشد، توکل او رشد می‌کند، اعتمادش به خدا بیشتر می‌شود و وابستگی‌اش به مادّیات کاهش می‌یابد. اما این‌که انسان از غیر خدا ببرد، به‌معنای دست کشیدن از تلاش و افتادن به دام تن‌آسایی نیست؛ هرگز. هاجر با این‌که گفت «ما تباه نمی‌شویم»، در جای خود نماند و دست از تلاش نکشید، بلکه شروع به دویدن و جست‌وجو کرد تا آن‌که خداوند روزی را به سویش روان ساخت، چشمه زمزم جوشید، بیابان به زندگی برگشت و نوزادِ در معرض هلاکت، به امتی بزرگ با شکوه و عزت تبدیل شد. از نسل او پیامبر بزرگ آمد، و یکی از شعائر الهی، همین حرکت بین صفا و مروه است، به یاد مادر اسماعیل که با امیدی خاموش‌ناشدنی به غیب چشم دوخته بود. چه اندازه صاحبان آرمان‌ها نیازمند چنین احساسی از توکل‌اند؛ تنها همین توکل است که آنان را از کم‌تعدادی به کثرت، از ذلت به عزت می‌رساند و پیوندشان با خدا را به حقیقتی محترم تبدیل می‌کند. همچنین شوهرش، که مردی تنها بود، بر خدا توکل کرد و خدا یاری‌اش داد؛ نیروهای شر در برابرش فروپاشیدند و زیر گام‌هایش غلتیدند، و او توانست دعوت توحید را برپا کند و رسالت بزرگش را منتشر سازد. شیخ در نگاهی به وضعیت عرب‌ها و در پی این ماجرا می‌گوید: توکل بر خدا امری خطیر است؛ اگر عرب‌ها حقیقتاً اهل ایمان بودند، و اگر واقعاً از خلق ناامید می‌شدند و بر خالق تکیه می‌کردند، خدا آنان را همان‌گونه یاری می‌داد که پیامبرشان را یاری کرد، و همان‌گونه سیرابشان می‌کرد که زنی را در بیابانی بی‌آب و علف سیراب کرد، زنی که خود و فرزند شیرخواره‌اش چیزی نداشتند. توکل بر خدا، حقیقتی بزرگ است؛ و زمانی که امت به جایی برده شود که چشمه‌ای در بیابانِ بی‌آب و بی‌علف بجوشد، آنگاه مردم درمی‌یابند که بریدن از خدا جنایت است، و پیوستن به او سراسر ارتباط و خیر است. هفتم: حج، میان عقل و عاطفه جمع می‌کند این ویژگی تنها مخصوص حج نیست، بلکه حج این صفت را از روش فراگیر اسلام برگرفته است؛ اسلامی که میان جسم و روح در ساختار انسان، میان آسمان و زمین در ساختار جهان، و میان دنیا و آخرت در ساختار دین، توازن برقرار می‌کند. اسلام همهٔ این ابعاد را در یک مسیر قرار می‌دهد و با رنگ و صبغه‌ای یگانه به آن‌ها معنا می‌بخشد: **«صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً»** (بقره: ۱۳۸). پس همان‌طور که اسلام دینی است عقلانی و عاطفی، به همان اندازه هم نظامی آرمانی و واقع‌گرا، نظری و عملی است. شیخ در این باره می‌گوید: «هدف از این سفر، اموری است عقلانی و عاطفی با هم؛ زیرا انسان تنها با تفکر نظری زندگی نمی‌کند، بلکه احساسات و عواطفش تأثیر زیادی بر او دارند. اسلام تلاش می‌کند ایمان را از یک مفهوم ذهنی که در سر جای دارد، به معنایی عاطفی تبدیل کند که قلب را فرا می‌گیرد، در جان نفوذ می‌کند و انسان با آن زندگی می‌کند…» اسلام با تشریع مناسک حج می‌خواهد ایمان را از سطح نظریات آموخته‌شده در کتاب‌ها و مفاهیم انتزاعی، به معانی عاطفی‌ای تبدیل کند که انسان را به ریشه‌های پیدایش اسلام و تلاش‌کنندگان برای گسترش آن پیوند می‌زند؛ تا انسان با مکان‌های نخستین نزول وحی و با زندگی دعوت‌گران و رهبران راستین دین که این امانت را به دوش کشیده و برای آن زیسته‌اند، رابطه‌ای احساسی و عاطفی برقرار کند؛ آنان که این دین را به‌صورت کامل و پخته به مردم رساندند… خداوند متعال خواسته است که مؤمنان، با وجود تفاوت زمان و مکان، با دینی که به آن ایمان آورده‌اند یعنی دین توحید، ارتباطی عمیق داشته باشند. خداوند خواسته است توانمندان از آن‌ها را مکلف کند به آمدن به مکان‌هایی که نشانه‌های دین در آن‌ها پدیدار شد، تا از نظر روانی نیز با آن مکان‌ها پیوند یابند. و اگر قرآن، هدف از حج را این‌گونه بیان کرده که: «لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ...» (حج: ۲۷)، باید دانست که کلمهٔ «منافع» به صورت نکره آمده تا دلالت بر عموم داشته باشد، چه منافع مادی و چه منافع معنوی. و روشن است که بُعد روحی در حج در بسیاری از شعائرش جلوه‌گر است. از همین رو، شیخ می‌گوید: «تقویت بُعد روحی، هدفی روشن در اعمال و اذکار حج است؛ به گونه‌ای که کاروان‌های بندگان خدا با عواطفی آکنده از محبت و خشیت الهی بازگردند، و یکدیگر را بر اجرای دستورات خداوند و بزرگ‌داشت حقوق او توصیه کنند.» تمام دین، بر اخلاص راستین، اخلاق پخته، و رابطهٔ نیکو با خدا و بندگانش استوار است... این سفر میان مکان‌های مقدس، سرشت انسان را صیقل می‌دهد، قلب را تزکیه می‌کند، و احساسات محبت به خدا و پیامبرش و جماعت مسلمانان را تقویت می‌نماید. هشتم: یاد خدا، اساس مناسک حج است هر یک از مناسک حج، بدون ذکر خداوند نیست. چرا چنین نباشد، در حالی که تمام حج، اجابت دعوت خداست و پشت‌کردن به همه چیز برای روی‌آوردن به سوی خدا؟! تا آن‌جا که خداوند یاد خود را یکی از دلایل وجوب حج قرار داده و می‌فرماید: «وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ... لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ...» (حج: ۲۷–۲۸). اگر به برخی آیات قرآن دربارهٔ حج بنگریم، به روشنی درمی‌یابیم که یاد خداوند، اساس این شعائر است. چنان‌که خداوند می‌فرماید: **«فَإِذَا أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُواْ اللّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ...»** **«فَإِذَا قَضَيْتُم مَّنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُواْ اللّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً...»** (بقره: ۱۹۸–۲۰۲). تعبیر «ذکر» در این آیات به‌گونه‌ای مکرر آمده که حتی رَمی جمرات را هم «ذکر» نامیده است: **«وَاذْكُرُواْ اللّهَ فِي أَيَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ...»** (بقره: ۲۰۳)، یعنی در ایام تشریق و در روز عید قربان هنگام رمی جمرهٔ عقبه، تا جایی که گویا هدف از تمام این اعمال، تنها فریاد و یاد الهی است. و نیز فرمود: **«وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكاً لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُم...»** (حج: ۳۴)، **«فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ...»** (حج: ۳۶). شیخ محمد الغزالی در این‌باره می‌گوید: «ذکر خداوند، بنیان همهٔ این مناسک است. معناهای ساکت در اعماق دل، به فریادهایی بلند و آشکار تبدیل می‌شود... گویا همه چیز به جهانی تبدیل شده است که با ستایش خداوند به تسبیح مشغول است.» و نیز می‌گوید: «به نظرم می‌رسد که تمام مناسک، شکل‌هایی هستند که هدف ذاتی ندارند، بلکه هدف آن است که در کنار آن‌ها یاد خدا انجام شود... پس یاد خدا و ندا دادن به نام او، هم هدف است و هم ابزار، هم عمل است و هم غایت.» در حقیقت، تمام حج، صدای پیوسته و مداومِ یاد خداست؛ دریایی از جمعیت که جز تلبیه و تسبیح، دغدغه‌ای ندارند. منابع و پانوشت‌ها: [1]علل وأدوية: 152. طبعة دار الكتب الإسلامية. القاهرة. ط أولى. 1984م. [2] رواه الترمذي عن سهل بن سعد: كتاب الحج عن رسول الله. باب ما جاء في فضل التلبية والنحر، وقال الحافظ المنذري: “رواه الترمذي وابن ماجه والبيهقي، كلهم من رواية إسماعيل بن عياش عن عمارة بن غزية عن أبي حازم عن سهل، ورواه ابن خزيمة في صحيحه عن عبيدة يعني ابن حميد حدثني عمارة بن غزية عن أبي حازم عن سهل، ورواه الحاكم وقال: صحيح على شرطهما”. الترغيب والترهيب: 2/119. دار الكتب العلمية. بيروت. ط أولى. 1417ه، وصححه الألباني: انظر صحيح الجامع: حديث رقم 5770. [3] علل وأدوية: 152153، وانظر: خطب الشيخ الغزالي: 1/229230. طبعة دار الاعتصام، وفن الذكر والدعاء عند خاتم الأنبياء: 109. طبع دار الاعتصام، والحق المر: 122. مكتبة التراث الإسلامي. [4] راجع: مائة سؤال عن الإسلام: 8283. دار ثابت. القاهرة. ط الخامسة. 1417ه1996م، وخطب الشيخ الغزالي: 1/230233، و3/118119، وفن الذكر والدعاء عند خاتم الأنبياء: 106108. [5] انظر صحيح البخاري: كتاب الحج. باب ما ذكر في الحجر الأسود. [6] الخطب: 3/121. [7] مائة سؤال عن الإسلام: 83. [8] خطب الشيخ الغزالي: 1/235236، وفن الذكر والدعاء: 109. [9] علل وأدوية: 154155. [10] الحق المر: 123. مكتبة التراث الإسلامي. [11] مائة سؤال: 85. [12] الخطب: 1/229. [13] فن الذكر والدعاء: 112. [14] علل وأدوية: 156. [15] فن الذكر والدعاء: 109. [16] فن الذكر والدعاء: 109. [17] الخطب: 3/ 121. [18] فن الذكر والدعاء: 110، وراجع مائة سؤال: 8485. [19] الخطب: 3/122، وانظر 1/235236. [20] الخطب: 3/117118. [21] علل وأدوية: 156. [22] فن الذكر والدعاء: 112. [23] الخطب: 3/123124. [24] تأملات في الدين والحياة: 174175. دار الدعوة. الإسكندرية. ط أولى. 1410ه/1990م. [25] فن الذكر والدعاء: 113. الأستاذ وصفي عاشور علي أبو زيد ماجستير في الشريعة الإسلامية (كلية دار العلوم) بجامعة القاهرة وصفي عاشور أبو زيد