منظور از محاسبه‌ی نفس
محاسبه از حساب گرفته شده و عبارت است از حساب‌رسی و بازپرسی نفس و تصفیه‌ی آن برای تشخیص میزان سود و ضرر.[1]
محاسبه‌ی نفس یعنی شخص خود اقدام به محاسبه‌ی خود بنماید و اعمال و كردار و رفتار خود را مورد بازرسی قرار دهد، تا اعمال‌اش از روی‌آگاهی و بصیرت و عقل و شرع تحت فرمان او قرارگیرد و خویشتن را ارزیابی كند،  پیش ازآن‌كه فرصت از دست برود و برای محاسبه در برابر دادگاه الهی قرار گیرد؛ چون محاسبه‌ی نفس راه متقیان و توشه‌ی مؤمنان و صالحان و معیار ترس از خدا و راهنمای مسافران به سوی خدا است.[2]

اهمیت محاسبه‌ی نفس
خداوند می‌فرماید:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ ‎﴿الحشر: ١٨﴾‏، «ای كسانی‌كه ایمان آورده‌اید تقوای خدا را پیشه كنید و هركس باید بنگرد كه برای فردا چه پیش فرستاده است.»
این آیه به محاسبه‌ی نفس اشاره دارد.
پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وسلّم)، مسلمانان نخستین را بر محاسبه‌ی نفس تربیت می‌كرد و همیشه آنان را از هولناك بودن حساب و بازپرسی آخرت می‌ترساند و آنان همگی احساس می‌كردند كه خداوند ناظر بر آنان است و در روز قیامت آنان را در برابر هركاری محاسبه می‌نماید و هیچ چیزی آنان‌ را از آن نجات نمی‌دهد، جز محاسبه‌ی نفس و مراقبت صادقانه. حال اگر كسی خود را پیش از محاسبه‌ی روز آخرت محاسبه كند، ترازوی اعمال‌اش به نفع وی سنگین خواهد شد و به هنگام سؤال از وی، حاضر جواب خواهد بود و محل بازگشت او بهشت برین است؛ اما اگر خود را محاسبه نكند، ضرر و خسران وی ادامه پیدا می‌كند ‌و در روز قیامت موانع زیادی برای او پیش می‌آید.
از عباده بن صامت روایت شده است كه فردی از رسول خدا(صلّی الله علیه وسلّم) خواست تا او را پند و اندرز دهد، ایشان در پاسخ فرمود: «إذَا اَرَدْتَ اَمْراً فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ، اِنْ كَانَ رُشْداً فأمْضِهِ، وَ اِنْ كَانَ غَیاً فَانْتَهِ عَنْهُ»[3]، «هرگاه اراده‌ی انجام كاری را كردی، به عاقبت آن بنگر، اگر مایه‌ی رشد و خیر بود، آن را انجام بده و اگر مایه شر و بدبختی بود، آن را ترك كن.»
خردمند كسی است كه خود را در این دنیا محاسبه نماید پیش از آن‌كه مورد محاسبه قرار گیرد. هر كه در این دنیا بیشتر خود را محاسبه نماید از هول و هراس روز قیامت نجات پیدا می‌كند و عیب‌هایش كمتر می‌شود و ویژگی‌های خوب‌اش زیاد خواهد شد و برنامه‌ی خودسازی‌اش موفقیت‌آمیز خواهد بود. به همین خاطر است كه عمر فاروق(رضی الله عنه) می‌فرماید: «حَاسِبُوا اَنْفُسَكُمْ قَبْلَ اَنْ تُحَاسَبُوا، وَزِنُوا اَعْمَالَكُمْ قَبْلَ اَنْ تُوزَنُوا، وَ تَهَیؤُا لِلْعَرْضِ الْاَكْبَرِ»[4]: يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لَا تَخْفَىٰ مِنكُمْ خَافِيَةٌ ‎﴿الحاقة: ١٨﴾‏، «قبل از آن‌كه محاسبه شوید، خود را محاسبه نمایید و اعمال خود را قبل از آن كه به ترازو بیفتد، به ترازو ببرید و خود را برای روز آخرت آماده كنید.» «در این روز [شما بر پروردگارتان] عرضه می‌شوید و هیچ رازی از [رازهای] شما پنهان نمی‌ماند.»[5]

حسن‌بن‌علی(رضی الله عنهما) می‌فرمود: «اَلْمُؤْمِنُ قَوَّامٌ عَلَى نَفْسِهِ یحَاسِبُ نَفْسَهُ»، «مؤمن بر نفس‌اش مسلط است و آن را محاسبه می‌كند.»
از میمون بن مهران روایت شده است كه: «انسان وقتی متقی خواهد شد كه نفس خود را بیشتر و سخت‌تر از محاسبه‌ی شریك‌اش محاسبه نماید؛ چرا كه دو نفر شریك بعد از پایان كار، یکدیگر را مورد پرس‌وجو و محاسبه قرار می‌دهند.»
یكی از مهمترین ویژگی‌های نفس مؤمن و متقی این است كه آن را بر سر انجام هركاری محاسبه می‌كند، تا جایی‌كه یقین پیدا می‌كند او بر راه مستقیم قرار دارد؛ راهی‌كه قرآن كریم آن را مشخص فرموده است و رسول خدا(صلّی الله علیه وسلّم) آن را تبیین كرده است و سلف صالح بر آن حركت كرده‌اند تا راه خوب و درست از راه غلط و انحرافی برایش روشن شود و حق را بیابد و بدان تمسك جوید، تا مبادا گمراه و نابود شود. مسلمان واقعی كسی است كه بر محاسبه‌ی نفس خود و تسلط بر كردار خویش، توانایی دارد. خردمند و دانا كسی است كه هرگاه مرتکب خطا شود، نفس خود را مورد ملامت قرار می‌دهد؛ زیرا از حساب و كتاب خداوند در روز قیامت می‌ترسد.

نباید مسلمان از محاسبه‌ی نفس خود و کنترل بر آن در حركات و سكنات‌اش غافل شود. هر لحظه‌یی از عمر انسان، گوهر گرانبهایی است كه می‌توان با آن گنجی ابدی به دست آورد. ضایع نمودن این عمر و خریدن چیزی كه مایه‌ی نابودی صاحب‌اش می‌شود، خسارتی بزرگ است كه هیچ كس جز احمق‌ترین و ناآگاه‌ترین افراد بدان تن نمی‌دهند و در روز قیامت است كه این ضرر و خسارت برای وی آشكار خواهد شد؛ روزی كه هیچ مال و فرزندی سودی نمی‌دهد مگركسی‌كه با دلی سالم به پیشگاه خدا آمده باشد.

چه بسا مسلمان شبانه‌روز در این زندگی برای سعادت اخروی كار می‌كند و از آن جا كه دنیا موسم كار است، مسلمان باید همانند تاجری كه به سرمایه‌ی خود می‌نگرد، به واجبات و تكالیف الهی بنگرد و گناهان خود را همانند زیانی تجاری محسوب كند و در پایان هر روز یك ساعت بنشیند و اعمال و كردار آن روز را مورد محاسبه قرار دهد؛ اگر در ادای فرایض نقصی را مشاهده كرد، نفس خود را مورد ملامت قرار دهد و به جبران آن اقدام نماید و اگر در انجام سنت و نوافل نقصی را مشاهده كرد آن را جبران كند؛ و اگر خسارت و ضرری را در ارتكاب گناه مشاهده كرد، توبه كند و پشیمان شود و كار نیك انجام دهد.[6]

منظور از محاسبه‌ی نفس همین است كه گفتیم و این یكی از راه‌ها برای اصلاح و تأدیب و تربیت است .

نمونه‌هایی از محاسبه‌ی نفس
- از عمر فاروق (رضی الله عنه) روایت شده است كه «هر گاه شب می‌آمد پاهایش را با شلاق می‌زد، به نفس خود می‌گفت: امروز چه كارهایی را كرده‌ای؟»

- أنس بن مالك می‌گوید: «روزی عمر(رضی الله عنه) رفت و من هم دنبال او رفتم تا این‌كه وارد باغی شد و در حالی‌كه میان من و او دیواری وجود داشت شنیدم كه می‌گفت: عمر بن خطاب امیر مؤمنان: به به! به خدا سوگند یا تقوا پیشه می‌كنی، یا این‌كه تو را عذاب می‌دهم.»
- یكی از تابعین در عبادت و كارهایی‌كه موجب تقرّب الهی می‌شوند بسیار مشغول بود، تا جایی‌كه «هر گاه به سجده می‌رفت ]به خاطر طولانی بودن آن[ گنجشك‌ها می‌آمدند و بر روی پشت‌اش نوك می‌زدند و گمان می‌كردند كه یك پایه‌ دیوار است»[7] این فرد با وجود این همه عبادت، همیشه از خدا می‌ترسید و نفس خود را محاسبه می‌كرد، تا مبادا سخن‌اش مخالف كردارش باشد و می‌گفت: «گفتارم را بر كردارم عرضه نكردم مگر این‌که ‌ترسیدم از زمره‌ی دروغ‌گویان باشم.»[8]
این‌گونه محاسبه كردن نفس، سبب ادامه‌ی انجام كار نیك و افزودن بر آن می‌شود و در نتیجه نفس از منحرف شدن و به تباهی رفتن، مصون می‌ماند.
صحابه و صالحان این‌گونه خود را محاسبه می‌كردند، پس چرا ما در محاسبه‌ی خویش به آنان اقتدا نمی‌كنیم؟! تا از حساب و كتاب روز قیامت سرافراز و سربلند بیرون بیاییم، روزی كه در آن گفته می‌شود:
اقْرَأْ كِتَابَكَ كَفَىٰ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا ‎﴿الإسراء: ١٤﴾‏، «كتاب خود را بخوان، كافی است كه خودت امروز حسابگر خویش باشی. »

تمرین بر محاسبه‌ی نفس
محاسبه‌ی نفس دارای انواع گوناگونی است، یكی این‌كه این محاسبه گاه بعد از دورانی طولانی صورت می‌گیرد و نوعی دیگر پس از ارتكاب اشتباهی بزرگ است و نوع دیگر همیشگی است، كه بهترین نوع محاسبه به شمار می‌آید؛ چون نفس را در برابر هر خطایی‌كه انجام می‌دهد، محاسبه می‌كند و این محاسبه بدون آگاهی و بیداری نسبت به اقدامات این نفس و اتهام آن امكان پذیر نیست؛ زیرا نفس دشمنِ نادان انسان است.
«هنگامی كه از یحیی بن معاذ پرسیده شد: دشمن تو كیست؟ گفت: نفس من است كه بهشت ابدی پرنعمت را به شهوت یك ساعته می‌فروشد»[9] آری، هوس‌ها و وسوسه‌های نفسانی، مظاهر فریبنده‌ی دنیایی را برای انسان می‌آراید، شهوت و هوس‌رانی را زیبا جلوه می‌دهد؛ راه انجام آن را برایش آسان می‌كند و گناه را در برابر چشمان‌اش كوچك می‌نماید. این است جنگ مؤمن با نفس اماره‌اش؛ نفسی‌كه ناز و نعمت بهشت را از یاد او می‌برد و او را در برابر آن كور می‌كند و لذت فانی دنیا را برای وی مُزَّین می‌كند. این همان چیزی است كه یحیی ابن معاذ را وادار به این سخن می‌كند، وگرنه او از كسانی نیست كه بهشت و ناز و نعمتِ آن را به شهوت یك ساعته می‌فروشند؛ زیرا به این واقعیت پی‌برده است كه محاسبه‌ی نفس صورت نمی‌گیرد مگر این‌كه به احوال نفس توجه شود و در معرض اتهام قرار گیرد.

هوشیاری دایمی
لازم است كه مسلمان نسبت به نفس خود آگاه باشد و هیچ میدان و دروازه‌یی را برای آن باقی نگذارد تا او را از راه راست منحرف نماید. مسلمان خود را كوچك می‌بیند و هرگاه ببیند كه كسی از او بزرگتر است، می‌گوید: این شخص با ایمان و عمل صالح از من پیشی گرفته و از من بهتر است؛ و هرگاه ببیند كه کسی از او كوچكتر است، می‌گوید: من به سوی گناه از او پیشی گرفته‌ام و این از من خوبتر است و هرگاه دید كه برادران و دوستان‌اش او را مورد احترام قرار می‌دهند، می‌گوید: این فضلی است كه آن را در حق من انجام می‌دهند و اگر تقصیری را از آنان دید، می‌گوید: این گناهی است كه آن را انجام داده‌ام... .[10]
مسلمان همیشه نفس‌اش را در محاصره قرار می‌دهد و هیچ فرصتی را برای تنفس وی باقی نمی‌گذارد و هیچ فرصتی را برای شكار كردن به وی نمی‌دهد و این‌ها همه میدان‌های گسترده‌یی برای نفس هستند كه در آنان به تاخت و تاز می‌پردازد. البته برای مؤمن آگاه، چنین نیست.

محاسبه‌ی نفس به شیوه‌های مختلف
1- تعیین وقت محاسبه؛ در هر لحظه‌، در هر ساعت یا آخر هر روز، هفته، ماه، سال، مناسبت‌ها و …. 
2- اقدام به بازنگری اعمال و كرداری كه در این مدّت انجام گرفته‌است. می‌توان از جدول ذیل برای این كار كمك گرفت.
3- بیان جنبه‌های خیر و مثبت در اعمال و ادای شكر خداوند به‌خاطر آنان و تلاش برای رشد و افزایش آن‌؛ هم‌چنین پی‌بردن به كم و كاستی‌ها و زیانمندی‌ها.

جدول محاسبه‌ی نفس
می‌توان با استفاده از جدول ذیل، شروع به محاسبه‌ی نفس نمود، تا مشخص شود كه نسبت به نفس خود از جمله‌ی آگاهان و هوشیاران هستیم یا از جمله‌ی غافلان یا میانه‌ی آن دو و در صورت لزوم اقدام به جبران مافات شود؛ زیرا هنوز وقت اصلاح نفس باقی است، پیش از آن‌كه به پای حساب ابدی در روز قیامت برویم.

هرگز(0)  به‌ندرت: (1) معمولاً (2)  تقریباً همیشه: (3)  همیشه: (4) بالاترین امتیاز: (28)
تلاش کن تا بالاترین امتیاز را کسب کنی و در تمامی زندگی‌ات خدا را ناظر و مراقب خود بدانی.
اگر سطح نمره‌ی شما بالای 20 باشد، شما از زمره‌ی كسانی هستی كه مراقب نفس خود هستند و بر این كار ثبات داشته باش و خدا را نیز شكر كن كه این توفیق را نصیب شما كرده است. اما اگر سطح نمره‌ی شما پایین‌تر از چهارده بود، باید بدانی كه شما از جمله‌ی غافلان هستی و باید سریع‌تر شروع به محاسبه‌ی نفس كنی، قبل از آن‌كه فرصت را از دست بدهی.
 

پاورقی‌ها و ارجاعات:
[١]- مشروع برنامج تربوي لإصلاح النفس، دکتر عبدالحي فرماوي.
[٢]- محاسبة النفس، دكتر حسين شحاته.
[3]- به روایت از ابن مبارک 1/14، شماره‌ی41، در کنز العمال3/99 آمده که اين حديث مرسل است.
[4]- به روايت امام ترمذى (2459)،4/ 638، آلبانی آن را در درجه موقوف می‌داند، ر.ک: السلسله الضعیفه،3/346.
[5]- مشروع برنامج تربوي اسلامي لإصلاح النفس، د. عبدالحي الفرماوي.
[٦]- منهاج المسلم.
[7]- الزهد، امام احمد.
[8]- سير اعلام النبلاء، 5/61.
[9]- صفة الصفوة 4/94.
[١٠]- صفة الصفوة 3/248.