سید قطب از پرآوازهترین چهرههاى اصولگرایى اسلامى در قرن بیستم است و اندیشههاى او مجموعاً شاکله‌ی گفتمان اصولگرایى اسلامى معاصر را پىریخته است. اگر چه بعد سیاسى اصولگرایى اسلامى در سه چهار دهه‌ی اخیر غلبه یافته، اما از بنیادهاى فکرى و فلسفى این جریان نمىتوان غفلت ورزید و در حقیقتبنیان رویکرد سیاسى این جریان، خاستگاه فلسفى و فکرى - دینى آن است.
در این مقاله مهمترین عناصر و مفاهیم اندیشه‌ی سید قطب مورد مطالعه و بررسى قرار گرفته است. <--break->
واژههاى کلیدى: جاهلیت، حاکمیت، جماعت، روش، جامعه، عدالت اجتماعى، سید قطب.
مقدمه
اصولگرایى اسلامى - که برخى از غربیان مىکوشند بین آن و بنیادگرایى مسیحى همگونى ایجاد کنند - صرفاً جنبشى سیاسى نبوده است، بلکه داراى خاستگاههاى فکرى و فلسفى و مذهبى نیز هست. این جنبش، تجدید حیات دین را در تجدید فهم مفاهیم دینى و پویایى بخشیدن به آن‌ها جسته است. اصولگرایى اسلامى مبانى فلسفى تازهاى را طرح کرده که به لحاظ روش شناختى قابل تامل است. پیشگامان و نظریه پردازان اصولگرایى اسلامى مباحث فکرىاى که در چند سده اخیر در غرب و شرق مطرح بوده را به طور مستقیم یا غیرمستقیم مورد مناقشه قرار دادهاند. اصولگرایى اسلامى موضعى انتقادى در برابر فلسفهها و ایدئولوژىهاى سیاسى و فلسفه علم دارد; براى نمونه ادعاى فلسفهها و ایدئولوژههاى سیاسىاى که انسان را منبع حقیقتیا او را حقیقت مطلق مىدانند، مردود شمرده و با منفعتگرایى به شدت مخالفتشده است. اصولگرایى شیوهاى از زندگى و اندیشه را عرضه مىدارد که پیرامون شریعت الهى و طبیعت (فطرت) انسانى مىگردد. هدف این جریان تحقق بخشیدن به حاکمیت الهى و ایجاد جوامعى است که مؤلفههاى اساسى آن، عدالت، فضیلت و برابرى، و مبناى زندگى در آن، قرآن و شریعت است.
در میان متفکران جنبش اصولگرایى و بیدارى اسلامى در قرن بیستم، سید قطب، هم از جهتشمار تالیفات و هم از لحاظ عمق و گستره تاثیر گذارى، جایگاهى ویژه دارد. شاید بتوان اعدام او را یکى از مهمترین دلایل رواج اندیشه او و گسترش بیدارى اسلامى دانست. بسیارى از متفکران سید قطب را بزرگترین محرک بیدارى اسلامى و رهبر اخوان المسلمین قلمداد کردهاند.
سید قطب (۱۹۰۶ - ۱۹۶۶م) در روستایى از شهر اسیوط مصر چشم به جهان گشود. وى پس از مدرسه، تحصیلاتش را در دارالعلوم تحصیلات عالى پىگرفت. در سال ۱۹۲۹ از دارالعلوم فارغالتحصیل شد و آن‌گاه به معلمى پرداخت. او با استعفا از معلمى در اواخر دهه ۱۹۴۰ وارد حوزه فعالیتهاى فکرى اسلامى شد. سید قطب اخوان المسلمین را تجسم گرایشهاى پنهانى اى مىدید که برخى وجوه آن را در قرائت اندیشههاى محمد عبده و رشید رضا دیده بود. وى وارد اخوان المسلمین شد. کتابهاى دراسات اسلامیة و العدالة الاجتماعیة فى الاسلام را در سال ۱۹۴۸ منتشر کرد و پس از آن نیز کتابهاى متعددى نگاشت. پس از درگیرىهاى سال ۱۹۵۴م بین اخوان المسلمین و رهبران انقلاب مصر، سید قطب و دیگر رهبران اخوان زندانى شدند. پس از آزادى از زندان، دوباره در سال ۱۹۶۵ به زندان افکنده شد و به اتهام توطئه علیه نظام سیاسى حاکم همراه جمعى از دوستانش در سال ۱۹۶۶ اعدام گردید.
مراحل اندیشه سید قطب
حیات فکرى سید قطب را بر اساس رویکردهاى ایدئولوژیکش مىتوان به چهار مرحله تقسیم کرد:
۱. دوره احتمالا الحاد یا حداقل شک و تردید (۳۵ - ۱۹۲۵): خود وى تصریح کرده که ده سال را در الحاد گذرانده است. در این دوره سید قطب بیشترین آثار ادبى و نقدى‌اش را نوشته است. وى در نوشتههاى این دوره بسیارى مباحث را که هیچ ارتباطى با اسلام نداشته مطرح کرده و در جایى به صراحت از ضرورت جدایى بین دین و هنر سخن رانده است. وى در کتاب مهمة الشاعر که در سال ۱۹۳۲ چاپ شده معتقد استشاعر است که مىتواند حقیقت و ارزشها را به بشریتبرساند (عرضه کند) و نه پیامبر. (۳) وى خود بعد‌ها در جایى به رسوباتى اشاره مىکند که مانع نگاه شفاف و بینش روشن و اصیل او شده بود. (۴) صریحترین مدرکى که وضعیت فکرى او را در این دوره باز مىتاباند، مقالهاى است که در هفده مه ۱۹۳۴ در مجله الاهرام نوشت و در آن به صراحتخواهان آن شد که مردم لخت مادرزاد زندگى کنند.
۲. دوره رویکرد سکولار اسلامى (۴۶ - ۱۹۳۵): در این دوره سید قطب هوادار کسانى مانند احمد امین مىشود که سعى در اثبات معنویت و روحانیتشرق در مقابل مادیت غرب دارند. منظور از روحانیت، ایمان به جهانى فراى این جهان مادى است. (۵) در این مقطع، وى به اسلام به عنوان بخشى از فرهنگ ملى خود مىنگرد، زیرا قرآن قوانین و نظم اجتماعىاى را عرضه مىکند که بیشترین تاثیر را بر ذهنیت مصرىها داشته است، اما دین وحدت سیاسى نمىآفریند. در اینجاست که سید قطب ناسیونالیسم عربى را به عنوان ایدئولوژى مىپذیرد و حتى به اسلام از زاویه «روح عربى ناب» آن مىنگرد و محمد صلى الله علیه و آله را «الرجل العربى» مىشمارد. (۶) در این دوره، نوشتههاى سید قطب درباره مسائل اجتماعى، نشان قومى (ناسیونالیستى) و سکولار دارد.
۳. دوره گرایش اسلامى معتدل (۵۶ - ۱۹۴۶): سید قطب در سال ۱۹۴۶ مقاله «مدارس للسخط» را که نخستین مقاله ایدئولوژیک اسلامىاش بود به چاپ رساند و نخستین و عمدهترین کار ایدئولوژیک اسلامىاش یعنى کتاب العدالة الاجتماعیة فى الاسلام را پیش از مسافرت به امریکا (در سال ۱۹۴۸) به پایان برد. (۷) وى در این کتاب با بیانى شدیدا اسلامى، دل مشغول موضوع عدالت اجتماعى است. در این دوره دیدگاههاى سید قطب به دیدگاههاى اخوان المسلمین نزدیک مىشد و خود وى نیز ارتباطاتى با اخوان برقرار مىکرد، ولى به این جماعت نپیوست، زیرا مىخواست استقلال خود را به عنوان یک متفکر حفظ کند. وى در این مقطع روابط خود با کسانى که رویکرد سکولار قوىترى داشتند را نیز حفظ کرد. پس از بازگشت از ایالات متحده در سال ۱۹۵۱، به نوشتن در موضوعات اسلامى ادامه داد و به اخوان المسلمین پیوست و متفکر اصلى این جریان و نیز سردبیر روزنامه اخوان شد. در سال ۱۹۵۲ با قدرت تمام از «انقلاب افسران آزاد» حمایت کرد و به نظر مىرسد که چند ماهى در مجالس سرى آنان، جایگاه ویژهاى داشته است; اما زمانى که دریافت «افسران آزاد» آماده تاسیس نظامى اسلامى - که وى در نظر داشت - نیستند، از آنان کناره گرفت و در اکتبر سال ۱۹۵۲ پس از سى سال از شغل خود در وزارت آموزش و پرورش استعفا داد و به دلیل تداوم فعالیت‌هایش همراه با اخوان المسلمین، از ژانویه تا مارس ۱۹۵۳ و از اکتبر همین سال و بار دیگر پس از ترور نافرجام عبدالناصر همراه گروهى پرشمار از اخوان المسلمین به زندان افتاد. نوشتههاى سید قطب در این دوره، کتاب معرکة الاسلام و الراسمالیة (حدود سال ۱۹۵۱) و السلام
نظرات