محسن آزموده تصور عمومی و رایج از قلمرو اسلام در طول بیش از ١٤ قرن سرزمین وسیعی است كه از شبه ‌قاره هند و چین شروع می‌شود و تا اسپانیا و شمال آفریقا تداوم می‌یابد. ظهور اسلام در قرن هفتم میلادی با گسترش سریع و چشمگیر آن در همان سده‌های نخستین همراه بود. مسلمانان برآمده از اعراب بادیه‌نشین شبه ‌جزیره عربستان خیلی زود توانستند دو امپراتوری بزرگ اما رو به زوال زمانه خود یعنی ایرانیان و رومیان را شكست دهند و دامنه اقتدار خود را بر بخش‌های وسیعی از جهان بگسترانند. اما واقعیت این است كه پهنه فتح‌شده، آنچنان وسیع بود و تنوع فرهنگی و اجتماعی مردمانی كه در هر گوشه و كنار آن می‌زیستند، آنقدر زیاد كه در واقعیت هیچگاه امكان شكل‌گیری یك دولت واحد و منسجم و یكپارچه پدید نیامد؛ به عبارت دقیق‌تر، تمدن اسلامی در واقعیت امر صحنه رنگارنگی از مردمان، گروه‌ها، اقشار و اجتماعات متكثر است و شناخت این تمدن و تحولات آن در طول سده‌ها و قرن‌ها بدون در نظر گرفتن این تنوع امكان‌پذیر نیست. كتاب «دولت‌ها و سلسله‌های حاكم بر قلمرو اسلام» تالیف، ترجمه و تكمیل سیدصادق سجادی به خوبی این تنوع و تكثر را نشان می‌دهد.گردآورنده این كتاب، استاد دانشگاه و پژوهشگر شناخته ‌شده تاریخ ایران اسلامی در سده‌های میانه است و كتاب حاضر، اثری برجسته و قابل توجه كه به نوشته دكتر سجادی، خود سرگذشتی صد و بیست ساله دارد:«نخستین بار استنلی لین پل(1931-1854م.) تاریخ‌دان و سكه‌شناس نامدار انگلیس كتابی مشتمل بر نسب نامه یكصد و هجده سلسله از خلفا و فرمانروایان و سلاطین جهان اسلام با شرحی مختصر درباره ظهور و سقوط غالب سلسله‌های مندرج در آن، تالیف و در سال 1893م در لندن منتشر كرد. همین كتاب به قلم مورخ و دانشمند معاصر ایران، شادروان عباس اقبال‌آشتیانی به نام طبقات سلاطین اسلام به فارسی ترجمه و در تهران (1312ش) به چاپ رسیده است.كتاب لین پل كه به سرعت میان خاورشناسان شهرت یافته بود، اساس كار واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد (1930-1869م) دانشمند بزرگ روس قرار گرفت و او پس از ترجمه كتاب به روسی، مطالب و حواشی سودمندی، مخصوصا درباره دولت‌ها و سلسله‌های حاكم بر ماوراء النهر بدان افزود و كتاب تكمیل ‌شده را به نام سلسله‌های مسلمان در 1899م در پترزبورگ به چاپ رسانید. اندكی بعد خلیل ادهم (1938-1861م) محقق پرآوازه ترك، كتاب لین پل را با استفاده از حواشی و افزوده‌های بارتولد به تركی ترجمه كرد و خود از راه بررسی نسخه‌های خطی بعضی تواریخ چاپ ناشده عربی و فارسی و تركی، 63 سلسله حاكم، غالبا سلسله‌های حاكم بر آسیای صغیر، بدان افزود و جملگی را زیر عنوان دول اسلامیه در 1928م در استانبول منتشر كرد. همین كتاب اخیر توسط احمد سعید سلیمان به عربی ترجمه شد و مترجم محقق با مراجعه به آثار تاریخی تازه‌چاپ همچنین با عنایت به تغییرات و تحولاتی كه در جغرافیای سیاسی جهان اسلام، مخصوصا پس از انقراض دولت عثمانی و تشكیل كشورهای جدید در خاورمیانه و سواحل خلیج فارس و شمال آفریقا پدید آمده بود، فهرست فرمانروایان 27 سلسله دیگر را بدان افزود و مجموع سلسله‌های اسلامی مندرج در كتاب را به 208 سلسله حاكم رسانید و آن را زیر عنوان تاریخ‌ الدول‌الاسلامیه و معجم الاسر الحاكمه در 1969 در قاره منتشر كرد.» سجادی كتاب اخیر را كه جامع تحقیقات لین پل و بارتولد و خلیل ادهم و احمد سعید سلیمان است 3 دهه پیش به فارسی ترجمه كرد و تحت عنوان تاریخ دولت‌های اسلامی و خاندان‌های حكومتگر در دو جلد (جلد اول 1363 ش و جلد دوم 1370 ش) با همكاری نشر تاریخ ایران منتشر كرد. اكنون آن كتاب در یك مجلد و با عنوان دقیق‌تر «دولت‌ها و سلسله‌های حاكم بر قلمرو اسلام» به همت بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار، با همكاری نشر سخن، ذیل مجموعه گنجینه اسناد و تاریخ ایران منتشر شده است. كتاب در ١٦ فصل با رعایت توالی تاریخی به معرفی مجموعه دولت‌ها و سلسله‌های متنوع و متكثری كه در طول ١٤ قرن در قلمرو سرزمین اسلامی شكل گرفته، می‌پردازد. یعنی از عصر جانشینان پیامبر(ص) و خلفای راشدین و امویان و عباسیان آغاز می‌كند سپس به دولت‌های شكل‌گرفته در اسپانیا، آفریقا، مصر و سوریه، جزیره‌العرب، سوریه و بین‌النهرین، ایران و ماوراء النهر، ایران و آسیای غربی: سلجوقیان، جانشینان سلجوقیان- اتابكان، سلاجقه در غرب آناتولی، عثمانیان و جانشینان آن در اروپا، مغول، ایران در قرون متاخر، ماوراءالنهر پس از ظهور تیموریان، شبه‌قاره هند و جمهوری‌های مستقل و خودمختار آسیای میانه و قفقاز می‌پردازد. كتاب، سیر تحول و جابه‌جایی دولت‌ها و سلسله‌ها در سرزمین‌های اسلامی در طول هزار و چهار صد سال اخیر را نشان می‌دهد؛ ضمن آنكه می‌توان آن را به عنوان فرهنگنامه‌ای برای آشنایی با حكومت‌هایی كه در هر یك از دوره‌ها، در جای جای این قلمرو وسیع شكل گرفته، مطالعه كرد. روشن است كه متناسب با موضوع كتاب، تمركز آن بر تحولات سیاسی و جابه‌جایی قدرت سیاسی در این سرزمین است و برای آشنایی با سایر تحولات فرهنگی و اجتماعی در این بازه زمانی طولانی‌مدت، ضروری است به سایر آثاری كه این تحولات را مد نظر داشته‌اند، مراجعه كرد. كتاب حاضر به خوبی نشان می‌دهد كه تمدن اسلامی در دل خود زمینه‌ساز ظهور و بروز جریان و قدرت‌های سیاسی متنوعی بوده و ماهیت زنده و پویای آن را نشان می‌دهد؛ امری كه متاسفانه در نگاه‌های ساده‌انگارانه و تقلیل‌گرا از نظر پوشیده می‌ماند و به داوری‌های ناسنجیده و كلی‌گویی‌های نادرست می‌انجامد.