خلف‌الله، محمد احمد، ادیب، محقق و قرآن‌پژوه نواندیش معاصر مصری. وی در 1334 (1295ش) به دنیا آمد (النص الكامل للمناظرة الكبری، ص 18). در دانشگاه ازهر و دانشكده ادبیات دانشگاه قاهره نزد استادانی چون طه حسین، مصطفی عبدالرازق و احمد امین تحصیل كرد. اما بیشترین تاثیر را استاد دیگرش، امین خولی بر او نهاد كه خلف‌الله رساله دكتری خود را در موضوع بررسی ادبی قصه‌های قرآن زیر نظر او گذراند و در 1326ش/ 1947 از آن دفاع كرد (احمیده نیفر، ص 164) . به دنبال تایید پایان‌نامه وی، هیاتی ویژه با تجدیدنظر در این رساله آن را رد كرد و خواستار آن شد كه خلف‌الله پایان‌نامه تازه‌ای ارایه كند. با این حال، خلف‌الله اصل پایان‌نامه را در 1332ش/ 1953 به عنوان الفنّ القصصی فی القرآنِ الكریم به چاپ رساند (همان، ص 164-165).
خلف‌الله علاوه بر تدریس در دانشكده ادبیات دانشگاه قاهره و موسسه مطالعات عربی اتحادیه عرب (جامعه‌الدول العربیه) در مصر، سال‌ها معاون وزارت فرهنگ این كشور بود. وی در امور سیاسی نیز فعالیت داشت و عضو موسس و دبیركل حزب التجمع‌الوطنی التقدّمی الوحْدوی بود. آثار خلف‌الله در دو حوزه پژوهش‌های قرآنی و تحقیقات صرفا ادبی است، اما شهرت وی بیشتر به سبب مهم‌ترین و بحث‌انگیزترین اثر او، الفن‌القصصی است. الفن‌القصصی در یك مقدمه، چهار باب و یك خاتمه تنظیم شده است. خلف‌الله در مقدمه به بیان انگیزه و روش خود در این پژوهش پرداخته و گفته است تعالیم امین خولی در زمینه تفسیر ادبی قرآن و توجه به شیوه اصولیان در پرداختن به مباحث لغوی در قلمرو احكام فقهی در رویكرد وی به این مبحث و تطبیق آن بر غیر آیات‌الاحكام، موثر بوده است. او با این روش رساله فوق لیسانس خود را با عنوان «جدل القرآن الكریم» فراهم آورد، در حالی كه هنوز كاملا با این شیوه نقد و تفسیر آشنایی نیافته بود (رجوع كنید به 1999، ص 31-32) . خلف‌الله بعدها در 1351ش/ 1972 این رساله را با عنوان محمّد والقُوی المُضادّة در قاهره به چاپ رساند.
وی پس از انس عمیق با این شیوه، به این نكته وقوف یافت كه راز پراكندگی و متعارض بودن آرای مفسران قرآن و مكاتب فكری مسلمانان در نیافتن مقصود واقعی قرآن از به كار بردن الفاظ است، زیرا جماعت‌ها و مكاتب فكری مختلف سعی كرده‌اند آرا و عقاید مطلوب خود را بر قرآن تحمیل كنند بی‌آنكه بخواهند پیام قرآن را درك كنند. خلف‌الله قصه‌ها را از مهم‌ترین عوامل روانی می‌داند كه قرآن در اموری چون جدل و گفت‌وگو، بشارت و انذار و در شرح مبادی دعوت اسلامی و قوت قلب بخشیدن به پیامبر اكرم و یارانش از آنها كمك می‌گیرد، همچنانكه مشركان نیز گاه برای معارضه با قرآن از قصه و قصه‌پردازی بهره‌برداری می‌كردند. وی سپس به بیان ملاحظاتی در باب قصص قرآن پرداخته است، از جمله اینكه علمای مسلمان قصص قرآن را متشابه فرض كرده‌اند و این فرض مبتنی بر حقیقی و واقعی تلقی كردن این قصه‌هاست؛ وحدت داستانی قرآن به هیچ‌وجه بر محور شخصیت انبیا شكل نگرفته، بلكه بیش از هر چیز مبتنی بر موضوعات دینی و غایات اجتماعی و اخلاقی مندرج در قصه‌هاست؛ برای قرآن تاریخ صِرف، جز به ندرت، موضوعیت ندارد، بلكه در بسیاری از موارد اركان و مقوّمات تاریخ، یعنی زمان و مكان، تعمدا مهمل گذارده شده است.
خلف‌الله معتقد است كه از منظر بررسی‌های ادبی، هرگونه تحقیق در باب قصه در ادبیات عربی نخست باید با بررسی قصه‌های قرآن آغاز شود، چراكه قصه‌های قرآن دست نخورده باقی مانده‌اند. وی روش پژوهش خود را نیز توضیح داده كه باتوجه به موضوع مورد بررسی از جهات مختلف، روشی تازه است. گام‌های تازه‌ای كه وی در این مسیر برداشته به این قرار است: گردآوری فقرات مورد بررسی در یكجا؛ ترتیب تاریخی دادن به این فقرات؛ فهم متون، شامل فهم دقیق واژگان و تركیبات و جملات و اشارات تاریخی متن كه همواره مورد اهتمام مفسران و اصولیان بوده و فهم ادبی متن كه مبتنی بر تعیین ارزش‌های عقلانی و عاطفی و هنری موجود در آن است؛ تبویب و تقسیم‌بندی بحث به اقتضای روش یا مقصود پژوهش؛ التفات به نحوه تكوین متن مورد نظر از این حیث كه كدام یك از عناصر تشكیل‌دهنده آن تازه و اصیل‌اند و كدام غیراصیل و تقلیدی.
«هنر داستانی در قرآن كریم» عنوان ترجمه كتاب محمداحمد خلف‌الله است كه با ترجمه محسن آرمین توسط انتشارات نشر نی به چاپ رسیده است.
برخی از مهم‌ترین سرفصل‌های این كتاب عبارتند از: معانی تاریخی اجتماعی، اخلاقی و دینی. هنر و ادبیات در داستان قرآنی. مصادر قصه‌های قرآنی. روحیات رسول و قصه قرآن.
نظرات