قانون جزا
قوانین و سنّتهای الهی مرتبط با هم و در واقع مستلزم یكدیگر هستند. مثلاً قانون «ابتلاء» كه لازمهی وجود انسان دارای عقل و ارادهی آزاد و مكلّف است، خود مستلزم قانون دیگری به نام قانون «جزا» است كه طبق این قانون خداوند حكیم برای هر یك از اعمال ارادی جسمی، درونی، قلبی و فكری انسان جزای مخصوصی را در نظر گرفته است.
لِیجْزِی اللَّهُ كُلَّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ.[1] یعنی: این بهخاطر آن است كه خداوند میخواهد هر كس را مطابق آنچه انجام داده است، سزا و جزا دهد. خداوند حسابرس تند و سریعی است.
این قانون یكی از آثار صفت عدل الهی است كه مستلزم عدم مساوات بین نیكوكاران، بدكاران و مجرمان است.
أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْیاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا یحْكُمُونَ.[2] یعنی: آیا كسانی كه مرتكب گناهان و بدیها میشوند، گمان میبرند كه ما آنان را همچون كسانی بهشمار میآوریم كه ایمان میآورند و كارهای پسندیده و خوب انجام میدهند، زندگی و مرگ و دنیا و آخرتشان یكسان میباشد (اگر چنین بیندیشند) چه بد قضاوت و داوری میكنند.
أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ كَالْمُجْرِمِینَ * مَا لَكُمْ كَیفَ تَحْكُمُونَ.[3] یعنی: آیا فرمانبرداران را همچون گناهكاران یكسان میشماریم. شما را چه میشود؟ چگونه داوری میكنید.
یعنی در قانون عدل الهی مساوات بین نیكوكاران و بدكاران و مسلمانان و مجرمان غیر ممكن است.
جزای ربانی فضل است یا عدل؟
با دقت نظر در وضعیت انسان در مقابل پروردگارش، در حقیقت برای ما روشن میشود كه ایمان به خدا و اطاعت از او وظیفهی مكلّفین است. پس انكار خدا و عصیان در برابر او طبق قانون عدل الهی موجب عقوبت میگردد:
وَلِلَّهِ مَا فِی السَّمَوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ لِیجْزِی الَّذِینَ أَسَاءُوا بِمَا عَمِلُوا وَیجْزِی الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى.[4] یعنی: هر چه در آسمانها و زمین است، متعلق به خدا است. سرانجام خداوند بدكاران را در برابر كارهایی كه میكنند كیفر میدهد و نیكوكاران را بهخاطر اعمالشان به بهترین وجه پاداش میدهد.
اهـی هـم خداونـد متعال مقتضای عدل را نادیده میگیرد و با فضل و كرم خود، گناهكاران را مورد آمرزش قرار میدهد.
إِنَّ اللَّهَ لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَكَ بِهِ وَیغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ یشَاءُ.[5] یعنی: بیگمان خداوند (هرگز) شرك به خود را نمیبخشد، ولی گناهان غیر آن را از هر كس كه خود بخواهد میبخشد.
عبادت و پرستش خداوند به شكرانهی نعمتهایی كه ارزانی فرموده وظیفهی انسان است. اگر انسان در طول حیات خود به نحو احسن به عبادت و پرستش خداوند بپردازد، تنها توانسته است جزء كوچكی از وظائف خود را در مقابل نعمتهای بیشمار پروردگار خود انجام دهد. پس اگر خداوند در مقابل ایمان و اسلام و احسان، وعدهی ثواب و پاداش را به ما داده است، ناشی از فضل و كرم اوست و اگر این ثواب و پاداش را به ما ندهد، هیچ خللی در صفت عدل خداوند ایجاد نمیشود.
پیامبر (ص) فرموده است:
«قَارِبُوا وَسَدِّدُوا. وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَنْ ینْجُوَ أَحَدٌ مِنْكُمْ بِعَمَلِهِ» قَالُوا: یا رَسُولَ اللّهِ وَلاَ أَنْتَ؟ قَالَ: «وَلاَ أَنَا. إِلاَّ أَنْ یتَغَمَّدَنِی اللّهُ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ»[6] یعنی: «هیچ كس از شما به وسیلهی اعمال خود وارد بهشت نمیشود، گفتند: حتی شما هم ای رسول خدا، گفت: بله حتی من هم مگر اینكه رحمت و فضل خداوند شامل حال من شود.»
كمترین پاداش كار نیك و بیشترین كیفر گناه:
از آنجایی كه ثواب و پاداش كارهای نیك از روی فضل خداوند صورت میگیرد و فضل خدا هم محدودیتی ندارد، لذا خداوند متعال اعلام كرده است كه كمترین پاداش كار نیك ده برابر است و بیشترین پاداش آن حدی ندارد. از آنجائی كه كیفر گناهان از روی عدل الهی صورت میگیرد و خداوند ذرّهای ستم را نسبت به بندگان خود روا نمیدارد، بیشترین كیفر یك گناه را به اندازهی همان گناه در نظر گرفته است و برای كمترین آن حدی وجود ندارد؛ چرا كه خداوند از روی فضل خود گاهی این گناهان را ـ به جز شریك قرار دادن برای او ـ مورد عفو و بخشش قرار میدهد و حتی گاهی آنها را به حسنات تبدیل میكند.
مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیئَةِ فَلا یجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لا یظْلَمُونَ.[7] یعنی: هر كس كار نیكی انجام دهد (پاداش مضاعف، دست كم از دریای جود و كرم خداوند معظّم) ده برابر دارد، و هركس كار بدی كند، مجازات او (به سبب عدل و داد یزدان) جز همسنگ و همسان آن داده نمیشود و به ایشان ظلم و ستم نمیگردد.
مَثَلُ الَّذِینَ ینفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ یضَاعِفُ لِمَنْ یشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ.[8] یعنی: مثل كسانی كه دارائی خود را در راه خدا صرف میكنند، همانند دآنههایی است كه هفت خوشه برآرد و در هر خوشه صد دانه باشد، و خداوند برای هر كه بخواهد آن را چندین برابر میگرداند و خدا (قدرت و نعمتش) فراخ (و از همه چیز) آگاه است.
وَهُوَ الَّذِی یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیعْفُو عَنْ السَّیئَاتِ وَیعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ.[9] یعنی: تنها خدا است كه توبه را از بندگانش میپذیرد، و گناهان را میبخشد، و آنچه را انجام میدهید؛ میداند.
إِلاَّ مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُوْلَئِكَ یبَدِّلُ اللَّهُ سَیئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً.[10] یعنی: مگر كسی كه توبه كند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، كه خداوند بدیها و گناهان ایشان را به خوبیها و نیكیها تبدیل میكند، و خداوند آمرزنده و مهربان است.
جزای مُعجَّل و مُؤجَّل (دنیوی و اُخروی)
خداوند متعال گاهی پاداش كارهای نیك و عقاب كارهای بد را در دنیا جلو میاندازد كه جزای «مُعجَّل» و گاهی آنها را به قیامت موكول میكند كه جزای «مُؤجَّل» نامیده میشود.
جزای مُعجَّل(دنیوی):
«پاداش مُعجَّل» در دنیا انواع مختلف مادّی و معنوی دارد كه خداوند آنها را به نیكوكاران میدهد. از جمله پیروزی، عزّت، احساس خوشبختی، آرامش قلب، لذّت از كسب معارف الهی و بركت در وقت و مال و اهل و عیال و توفیـق در كارهـا.
«عقاب مُعجَّل» هم در دنیا انواع مختلفی دارد كه میتوان به ذلّت و زبونی، زندگی ناآرام، شكست و خواری، احساس بدبختی، اضطراب فكری و درونی و فقدان خیر و بركت در وقت و مال و اهل و عیال و مصیـبتها و گرفتاریهای مختلف جانی و مالی و خانوادگی و از دست دادن توفیق الهی در كارها اشاره كرد.
در آیات مختلف قرآن به پاداش و عقاب مُعجَّل اشاره شده است از جمله:
لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِینَ.[11] یعنی: به نیكوكاران در این جهان نیكی میرسد و سرای آخرت بهتر خواهد بود و جهان پرهیزگاران بهترین جهان میباشد.
وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیهِمْ بَرَكَاتٍ مِنْ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا یكْسِبُونَ.[12] یعنی: اگر مردمان این شهرها و آبادیها ایمان میآوردند و پرهیز میكردند، بركات آسمان و زمین را بر روی آنان میگشودیم ولی آنان به تكذیب پرداختند و ما هم ایشان را به كیفر اعمالشان گرفتار و مجازات نمودیم.
لَقَدْ رَضِی اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یبَایعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِینَةَ عَلَیهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً * وَمَغَانِمَ كَثِیرَةً یأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَكِیماً.[13] یعنی: خداوند از مؤمنان راضی گردید همان دم كه در زیر درخت با تو بیعت كردند. خدا میدانست آنچه را كه در درون دلهایشان (از صداقت و ایمان و اخلاص و وفاداری به اسلام) نهفته بود لذا اطمینان خاطری به دلهایشان داد و فتح نزدیكی را پاداششان كرد، همراه با غنیمتهای بسیاری كه آن را بهدست خواهند آورد. خداوند چیرهی شكستناپذیر و فرزآنهای است كه كارهایش بر اساس حكمت است.
فَأَذَاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَلَعَذَابُ الآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا یعْلَمُونَ.[14] یعنی: خداوند خواری و رسوائی را در زندگی دنیا بدیشان چشانده است و قطعاً عذاب آخرت بزرگتر است اگر بدانند.
وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنكاً وَنَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمَى.[15] یعنی: و هر كه از یاد من روی برگرداند زندگی تنگ (و سخت و گرفتهای) خواهد داشت و روز رستاخیز او را نابینا (به عرصهی قیامت گسیل و با دیگران در آنجا ) گرد میآوریم.
منابع
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - قرآن كریم، سورهی ابراهیم، آیهی51.
[2] - قرآن كریم، سورهی الجاثیه، آیهی21.
[3] - قرآن كریم، سورهی القلم، آیات 35 و 36.
[4] - قرآن كریم، سورهی النجم، آیهی31.
[5] - قرآن كریم، سورهی النساء، آیهی48.
[6] - مسلمبنالحجاج، صحیح مسلم، كتاب صفة القیامة و الجنة، جزء 17، حدیث 66، ص 134.
[7] - قرآن كریم، سورهی الأنعام، آیهی160.
[8] - قرآن كریم، سورهی البقره، آیهی261.
[9] - قرآن كریم، سورهی الشوری، آیهی25.
[10] - قرآن كریم، سورهی الفرقان، آیهی70.
[11] - قرآن كریم، سورهی النحل، آیهی30.
[12] - قرآن كریم، سورهی الأعراف، آیهی96.
[13] - قرآن كریم، سورهی الفتح، آیات 18 و 19.
[14] - قرآن كریم، سورهی الزّمر، آیهی26.
[15] - قرآن كریم، سورهی طه، آیهی124.
نظرات