پرسش: در برخی از مساجد شاهد هستیم که نماز تراویح را با شتاب می‌خوانند و توجّهی به مفهوم آن نمی‌کنند؛ به نظر شما این نوع نماز خواندن چه حکمی دارد و خشوع و کیفیت نماز چقدر مهمّ است؟

بسم الله والحمد لله والصلاة والسلام علی رسول الله وبعد...

در صحیحین از رسول خدا روایت است که فرمود: «مَنْ قَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ» هر کس در رمضان با ایمان و امید به پاداش نماز بخواند گناهان گذشته‌اش بخشوده می‌شود. خدای متعال روز رمضان را به روزه و شب‌ را به نماز اختصاص داده است و نماز و قیام شب را باعث بخشایش گناهان قرار داده است. امّا قیامی که باعث بخشایش گناهان و شستن پلیدی‌ها می‌شود نمازی است که با شرایط و ارکان و آدابش خوانده شود.  

ما می‌دانیم که آرامش یکی از ارکان نماز است و مانند خواندن فاتحه و رکوع و سجود واجب است. پیامبر اسلام وقتی می‌دید کسی نمازش را ناقص می‌خواند و آرامش را رعایت نمی‌کند به او می‌فرمود: باز گرد و نمازت را دوباره بخوان که این نماز راه به جایی نمی‌برد. سپس به وی یاد می‌داد که نماز قابل قبول چه نمازی است؟ فرمود: رکوع کن تا آنگاه که بدنت آرام گیرد؛ به اعتدال بازگرد تا بدنت آرام گیرد؛ سر به سجده بگذار تا بدنت در سجده آرام گیرد و میان دو سجده بنشین تا بدنت آرام گیرد. 

آرامش در تمام ارکان نماز شرط است و علما در میزان آرامش مشروع با هم اختلاف دارند. برخی کمترین آن را مقدار یک تسبیح مانند «سبحان ربّی الاعلی» می‌دانند می‌دانند. برخی مانند امام ابن تیمیه مقدار آرامش در رکوع و سجود را به اندازه‌ی سه تسبیح می‌دانند؛ در سنّت نیز سه تسبیح آمده است و این کمترین زمان است به همین خاطر کمترین آرامش باید به میزان سه تسبیح باشد. خدای متعال می‌فرماید: 

«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ» (مؤمنون:١-٢)

مؤمنان رستگار شدند کسانی که در نماز خود فروتنی می‌کنند. 

انواع فروتنی

فروتنی بر دو نوع است: فروتنی بدنی و قلبی. فروتنی بدن آن است که بدن انسان آرام گیرد و خود را نجنباند؛ در رکوع و سجود مانند نوک زدن خروس عمل نکند بلکه با ارکان و حدود، آن گونه که خدا تعیین کرده است انجام دهد. بنابراین خشوع و حضور قلب در نماز لازم است. 

فروتنی قلبی یعنی احساس عظمت خدا و تأمل در آیاتی که خوانده می‌شود؛ یادآوری آخرت و احساس حضور در نزد خدا. در حدیث قدسی آمده است: نماز را میان خود و بنده‌ام به دو نیم تقسیم کرده‌ام: وقتی بنده می‌گوید: «الْحَمْدُ لِلَّـهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» خداوند می‌فرماید: بنده‌ام مرا سپاس گفت. وقتی می‌گوید: «الرَّحْمَـٰنِ الرَّحِيمِ» خداوند می‌فرماید: بنده‌ام مرا ستود. وقتی می‌گوید: «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» خداوند می‌فرماید: بنده‌ام مرا تمجید کرد. وقتی می‌گوید: «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» خداوند می‌فرماید: این میان من و بنده‌ام است. وقتی می‌گوید:« اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ» خداوند می‌فرماید: این برای بنده‌ام است و اکنون می‌تواند هر چه از من بخواهد. [مسلم]

خداوند از نمازگزار جدا نیست بلکه او را اجابب می‌کند؛ پس نمازگزار باید همراه با پروردگارش در حرکت باشد در هر یک از حرکات نماز باید قلبش حاضر باشد. در هر وقتی از اوقات نماز و هر رکنی از ارکان آن باید حضور قلب داشته باشد. کسانی که نماز می‌خوانند و تمام هم و غم‌شان آن است که نماز را به پایان رسانند و مانند باری که بر پشت‌شان سنگینی می‌کند بر زمین بگذارند این نماز مطلوب نیست. بسیاری از مردم در رمضان بیست و سه رکعت نماز را در چند دقیقه می‌خوانند و تمام تلاش‌شان آن است که سریع نماز را ادا کنند و در کمترین وقت از آن خارج شوند. نه رکوع را کامل انجام می‌دهند و نه سجود را و نه خشوع دارند. در حدیث آمده است: 

«تعرج إلى السماء وهي سوداء مظلمة تقول لصاحبها: ضيَّعك الله كما ضيَّعتني والصلاة الخاشعة المطمئنة تعرج إلى السماء بيضاء ناصعة تقول لصاحبها: حفظك الله كما حفظتني»

نماز به آسمان بالا می‌رود در آسمان سیاه و تاریک؛ به صاحبش می‌گوید: خدا تو را تباه کند همان گونه که مرا تباه کردی. نمازی که با فروتنی و آرامش خوانده می‌شود در آسمان صاف و سفید بالا می‌رود و به صاحبش می‌گوید: خدا تو را حفظ کند که مرا حفظ کردی.

به بسیاری از نمازگزاران اعم از امام و مأموم که این تعداد رکعات را بدون خشوع و بی‌دقت و حضور قلب و آرامش بدنی می‌خوانند سفارش می‌کنم که هشت رکعت را با آرامش و خشوع بخوانند مهم تعداد رکعات نیست بلکه کیفیت و نوع نماز است. باید به نماز نگاه کرد که آیا نماز خاشعان است یا نماز راهزنان؟