دعوت و پرورش مکارم اخلاق

خداوند فضائل و فوائد بسیاری را در ماه رمضان قرار داده است؛ رمضان ماه نزول قرآن و ماه توبه و استغفار از گناهان است. در این ماه بسیاری از مردم از آتش جهنم رهایی می‌بایند. بهشت درهایش را می‌گشاید و درهای جهنم بسته می‌شود و اهریمنان به بند کشیده می‌شوند. همین کافی است که شب قدر که برابر با هزار ماه است در این ماه قرار دارد. 
رمضان فرصتی برای اجر و پاداش دوچندان است؛ ماه خیر و نیکی و احسان به خانواده و نزدیکان و همسایگان و فقرای مسلمان است. ماه استجابت دعا است. پیشینیان و سلف صالح از صحابه و تابعین و تبع آنان ارزش این ماه و فرصت‌هایی را که خداوند برای پیشرفت و ترقی و پیمودن درجات احسان و نزدیکی به خدا در آن قرار داده است درک می‌کردند. آنان نیکی و تقوا در این ماه را فراموش نمی‌کردند. این ماه را ماه توبه و بازگشت و ماه تلاوت و تدبر در قرآن و ماه ادای حق قرار می‌دادند.
با نگاه به سیره صالحان معلوم می‌شود که آنان فرصت رمضان را غنیمت می‌شمردند؛ عزم‌ و اراده خود را در پیوستن به کاروان نیکان تقویت می‌کردند و از دریای خیرات و برکات این ماه بهرمند می‌شدند. رسول خدا در این ماه سخاوتمندترین بود؛ این حال پیامبری است که معصوم است پس حال امتش چگونه باید باشد؟ سیره و روش او بهترین مشوق برای صالحان این امت است تا به روش او حرکت کنند. 
در وصف حال‌شان آمده است: برای عمل صالح بسیار تلاش می‌کردند و پس از انجام، نگران آن بودند که آیا پذیرفته می‌شود یا خیر؟

پارسایان و قرآن در رمضان  

آنچه رمضان را از دیگر ماه‌ها جدا می‌کند، نزول قرآن در این ماه است؛ سلف صالح فرصت این ماه را بسیار غنیمت می‌شمردند و به قرآن مشغول می‌شدند تا جایی که گویی کاری دیگری جز تلاوت قرآن ندارند. در صفة الصفوة آمده است که امام شافعی هر ماه سی ختم انجام می‌داد و در رمضان شصت ختم و این غیر از قرآنی بود که در نماز می‌خواند. 
امام احمد در ماه رمضان کتاب‌ها را می‌بست و می‌گفت این ماه ماه قرآن است. امام مالک در رمضان فتوا و تدریس را رها می‌کرد و می‌گفت این ماه ماه قرآن است. 
در صفة الصفوة آمده است: بخاری در شب اول رمضان یارانش را جمع می‌کرد و برایشان نماز می‌خواند و در هر رکعت بیست آیه می‌خواند. تا این که قرآن را ختم می‌کرد. سحرگاهان بین نصف را یک سوم قرآن را می‌خواند و هنگام افطار قرآن را ختم می‌کرد و می‌گفت: هر ختمی دعای مستجابی دارد.  
از نمونه‌های زیبای تلاش سلف صالح در رمضان امام مالک است که وقتی رمضان فرا می‌رسید از نشستن با اهل علم خودداری می‌کرد و به تلاوت قرآن از روی مصحف روی می‌آورد. سفیان ثوری هم در رمضان از مردم دوری می‌گزید و به تلاوت قرآن روی می‌آورد. 
آنان در این کار در واقع به رسول خدا اقتدا می‌کردند که جبرئیل امین در رمضان قرآن را با او مدارسه می‌کرد. چنان که از ابن عباس روایت است: جبرئیل در هر شب رمضان با رسول خدا ملاقات داشت و قرآن را با او مدارسه می‌کرد. 

پارسایان امت و نماز شب در رمضان

لذت و فضیلت نماز شب را کسی درک می‌کند که خداوند این توفیق را نصیبش کرده باشد؛ کسانی که بر این کار استقامت دارند و در آن کوتاهی نمی‌کنند. اگر شب‌زنده‌داری در غیر رمضان گنج است، کالای رمضان بسیار ارزنده و اجر و ثوابش دوچندان است.
به این رهنمود پیامبر اکرم تأسی می‌کردند که می‌فرماید: هر کس رمضان را با ایمان و اخلاص زنده بدارد گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود. بیهقی آورده است که ابن عمر در ماه رمضان پس از آن که مردم از مسجد خارج می‌شدند، کوزه آبش را برمی‌داشت و به مسجد رسول خدا می‌رفت و تا نماز صبح آنجا بود. 
سلف هر ده روز یک بار قرآن را در نماز جماعت ختم می‌کردند. برخی از آنان گفته‌اند: در زمان عمر بن خطاب در ماه رمضان بیست رکعت نماز شب می‌خواندیم و سوره‌های طولانی مانند بقره و آل عمران و نساء را در نماز می‌خواندیم. در زمان عثمان بن عفان در نماز شب از شدت خستگی بر عصا تکیه می‌کردند. 
ابن جوزی درباره نماز شب می‌گوید: بدان که سلف در نماز شب هفت گروه بودند: گروه نخست کسانی بودند که تمام شب را بیدار می‌ماندند و برخی از آنان نماز صبح را با وضوی عشا می‌خواندند. گروه دوم نصف شب را بیدار می‌ماندند. گروه سوم یک سوم شب و گروه چهارم یک ششم یا یک پنجم شب را. گروه پنجم زمان مشخصی نداشتند؛ وقتی خواب بر آنان غلبه می‌کرد می‌خوابیدند و وقتی بیدار می‌شدند عبادت می‌کردند. گروه ششم دو یا چهار رکعت می‌خواندند و گروه هفتم بین مغرب و عشا را در مسجد می‌ماندند و سحرگاه هم به مسجد می‌رفتند.

سخاوت سلف صالح در رمضان

سلف صالح در انواع عبادت و اعمال خیر به پیامبر خدا اقتدا می‌کردند. در آثار از ابن عباس آمده است که رسول خدا بخشنده‌ترین مردم بود و در ماه مبارک رمضان هر سال جبرئیل با او ملاقات می‌کرد و قرآن را به او عرضه می‌نمود و هر گاه جبرئیل با او ملاقات می‌کرد بسیار سخاوتمند می‌شد. 
ابن قیم در زاد المعاد در توضیح این حدیث می‌نویسد: در رمضان بخشنده‌ترین بود؛ صدقه و احسان و تلاوت قرآن و ذکر و دعا و اعتکافش فراوان بود و عبادات مخصوصی در رمضان داشت که در ماه‌های دیگر نداشت. 
سلف در رمضان بسیار بخشنده بودند و در این کار به رسول خدا اقتدا می‌کردند. ابن عمر روزه می‌گرفت و با فقرا افطار می‌کرد. هر گاه بر سر سفره غذا گدایی به نزدش می‌آمد، سهم خود را برمی‌داشت به او می‌داد. در آثار آمده است که برخی از سلف صالح می‌گفتند: در رمضان انفاق را زیاد کنید که باعث ازدیاد رزق می‌شود مانند انفاق در راه خدا. تسبیح خدا در رمضان هزار مرتبه بالاتر از ماه‌های دیگر است.