به مناسبت هفتاد و دومین سالگرد 28 مرداد 1332
كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، یك عصر گرم تابستانی میزبان شماری از استادان دانشگاه و دانشجویان بود تا در نشست تحلیل تاثیرات اقتصادی و اجتماعی كودتای 28 مرداد روایت رویدادی مهم پس از قریب به 72 سال بازخوانی شود. این نشست عصر 26 مرداد با عنوان «سایه نفت بر كودتا» با ابتكار و مشاركت انجمن علمی مطالعات صلح و انتشارات وزارت نفت در محل سالن شورا كتابخانه مركزی دانشگاه تهران برگزار شد.
انحراف از ملی شدن پس از 28 مرداد
در ابتدای این نشست رضا وثوقی، سرپرست انتشارات و مستندنگاری وزارت نفت با تاكید بر اینكه مساله رویداد 28 مرداد و تبعات آن به ویژه در زمینه نحوه بهرهبرداری و برنامهریزی بلندمدت در كاربست نفت و انرژی در ایران همچنان حائز اهمیت است، گفت: با برافتادن دولتی كه صنعت نفت را در كشور ملی كرد و آغاز رابطه میان شركت ملی نفت ایران و كنسرسیومی از شركتهای بینالمللی، سرفصل تازهای در شیوه مواجهه ایرانیان با ثروت ملی و نوع نگرش اجتماعی در نحوه مصرف منابع انرژی ایجاد شد كه رگههایی از آن هنوز باقی است و به نظر میرسد هر چند درباره مساله 28 مرداد و مسیرهایی كه به آن ختم شد تاكنون بحثهای نظری و تولید محتوای زیادی شده است اما هنوز فرصت برای بازخوانی گوشههای كمتر بیان شده از تاثیرات بلندمدت این رویداد در حیات اجتماعی و مدل برنامهریزی اقتصادی ایران در زمینه انرژی وجود دارد.
وی خاطرنشان كرد: بعد از رویداد 28 مرداد و در شرایطی كه دولت غیرمردمی در كشور بر سر كار بود مذاكراتی میان شركت ملی نفت ایران و كنسرسیومی از شركتهای بینالمللی نفت روی داد كه حتی امروز هم توجه به لایههای پنهان این مذاكرات مهم است به گونهای كه میتوان از كشمكش و جدال میان غولهای نفتی دهه 50 میلادی جهان بر سر سهم یافتن از قرارداد نفتی با ایران درسهای مهمی در مذاكرات آموخت.
وی افزود: با امضای قرارداد مشاركت در تولید نفت ایران دو شركت جدید ذیل این مشاركت تاسیس شد كه شركت عملیات اكتشاف و تولید نفت و نیز شركت سهامی تصفیه نفت ایران را شامل میشد. با اجرایی شدن قرارداد تاسیسات صنعت نفت در طول مدت قرارداد در مالكیت ایران بود ولی در عمل در كنترل كنسرسیوم قرار گرفت. هر چند به استناد قانون ملی شدن نفت مالكیت ایران بر تاسیسات نفتی
به رسمیت شناخته شد ولی مالك حق تصرف بر داراییهای خود را نداشت. اكتشاف، تولید و صادرات نفت و گاز در محدوده قرارداد دراختیار شركتهای عامل قرار گرفت و شركت ملی نفت تنها وظایف خدماتی را برعهده داشت و این مهمترین نكتهای است كه میتوان به استناد آن وقوع انحرافی عمیق در اجرای قانون ملی شدن نفت را به پیامد اصلی واقعه 28 مرداد منسوب ساخت.
وی افزود: از مهمترین تبعات اقتصادی كودتای 28 مرداد و شكلگیری نظام جدید همكاریهای نفتی ایران، شركت ملی نفت تنها در محدوده خارج از حوزه قرارداد وظایف مربوط به استخراج و اكتشاف را در دست گرفت. كنسرسیوم با اندیشه صادرات مستقل ازسوی شركت نفت مخالف بود ولی هیاتمدیره و دولت با پافشاری خود آنها را درنهایت مجبور به پذیرش تصمیم خود كردند.
وثوقی گفت: در این كنسرسیوم، شركت بریتیش پترولیوم (انگلیس- ایران سابق) ۴۰درصد سهام را دراختیار داشت. دومین سهامدار اصلی، شركت رویال داچ شل (باتافسه پترولیوم ماتشاپای) با 14درصد از سهام بود. 6درصد سهام هم به شركت فرانسز د پترول (شركت نفت فرانسه) تعلق گرفت. ۴۰درصد باقیمانده سهام هم به طور مساوی بین پنج شركت نفتی بزرگ امریكایی (هر كدام 8 درصد) تقسیم شد كه شامل گلف اویل كورپوریشن، سوكونی وكیوم كمپانی اینكورپوریتد، استاندارد اویل كمپانی او كالیفرنیا، تگزاس كمپانی، استاندارد اویل كمپانی او نیوجرسی بودند.
محدوده قرارداد كنسرسیوم نیز شامل محدوده وسیعی از مناطق نفتخیز ایران بود، سراسر ناحیهای كه به موجب قرارداد نفت 1933 دراختیار شركت نفت انگلیس- ایران قرار داشت، دراختیار كنسرسیوم قرار گرفت. طبق قرارداد 1933، مساحت امتیاز قرار شد تا سال ۱۹۳۸ از ۴۸۰ هزار مایل مربع به 100 هزار مایل مربع كاهش یابد و در نتیجه حدود ۸۰ درصد از مساحت تحت پوشش امتیاز ۱۹۰۱ به دولت ایران واگذار شود این مساله نیز یكی دیگر از نشانههایی است كه میتوان از آن به انحراف كشیده شدن خواست ملی ایرانیان در نهضت ملی شدن نفت یاد كرد.
ادبیات چپ رویكرد غالب به 28 مرداد
در ادامه این نشست دكتر مجتبی مقصودی، استاد دانشگاه و از بنیانگذاران انجمن علمی مطالعات صلح در سخنانی با اشاره به اینكه رویداد كودتای 28 مرداد تاثیرات متعدد كوتاهمدت، میان مدت و بلندمدت بر جامعه ایرانی نهاده است، گفت: طی دهههای گذشته نظریهها و تئوریهای متعددی برای تحلیل و خوانش رویداد كودتای 28 مرداد مطرح شده است و ما همین امروز هم تحت تاثیر تبعات و پیامدهای این رویداد هستیم. مقصودی گفت: نظریههای دولت رانتیر و نظریه نفرین منابع برای خوانش وضعیت اقتصادی ایران دقیقا در چارچوب مدل مفهومی ناشی از كودتای 28 مرداد شكل گرفته است و در زمینه ادبیات اجتماعی و سوگیریهای جمعی هم جامعه ایرانی تحت تاثیر ادبیات چپ به صورت عام شكل گرفت.
وی افزود: اینكه ادبیات چپ به صورت رویكرد غالب در سالهای بعد از كودتای 28 مرداد درآمد نیز چند پیامد مهم اجتماعی داشت؛ ازجمله اینكه به دلیل رویكرد آنتاگونیستی ادبیات چپ این نگاه در بخشی از جامعه با سازشناپذیری ذاتی تركیب و در روحیات رفتار اجتماعی و توقعات عمومی بازتولید شد.
كاتوزیان در برابر آبراهامیان
در ادامه این نشست دكتر روژان حسام قاضی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد و مدرس دانشگاه به بیان مهمترین بستههای پیشنهادی برای حل مساله نفت در ایران در سالهای قبل از كودتای 28 مرداد پرداخت.
وی با تشریح نظریات دو نویسنده پركار در این حوزه به آثار محمدعلی همایون كاتوزیان و یرواند آبراهامیان در مورد كودتای 28 مرداد اشاره كرد و گفت كه در مجموع میتوان پیشنهادهای رسیده ازسوی كشورهای خارجی به دولت دكتر مصدق برای حل و فصل دعوای نفتی ایران و انگلستان را به پنج پیشنهاد مشخص دستهبندی كرد كه به ترتیب شامل پیشنهادهای جكسن، پیشنهاد استوكس، پیشنهاد بانك جهانی، پیشنهاد مشترك امریكا و انگلستان در دوره ترومن و چرچیل و پیشنهاد مشترك امریكا و انگلستان در دوره آیزنهاور و چرچیل است.
به گفته دكتر حسام قاضی بخش عمدهای از ادبیات غرب برای بازخوانی واقعه كودتای 28 مرداد از تلاش رسانههای غرب در سالهای 1950 تا 1953 نشأت میگیرد كه در این ادبیات، مصدق مردی لجوج و غیرقابل انعطاف درباره مساله مذاكرات ترسیم شده است و به نظر میرسد بخش قابلتوجهی از این ادبیات برای توجیه براندازی این دولت نگارش شده است، چرا كه واقعیت به گونه دیگری است.
وی ادامه داد: مثلا در یكی از اسناد مرتبط با مذاكرات متوجه میشویم كه هنگام حضور دكتر مصدق در كشور امریكا برای مسائل درمانی، شركتهای امریكایی طرحی را برای حل و فصل مساله نفت مطرح كرده بودند كه طبق آن خود شركتهای امریكایی با قراردادی با ایران به بهرهبرداری از نفت پرداخته و غرامت انگلستان را نیز پرداخت كنند، اما با وجود پذیرش این طرح ازسوی دولت مصدق، انگلستان به هیچوجه با این قرارداد موافقت نكرد و چرچیل زیر بار توافق نرفت درحالی كه در ادبیات غرب عدم حصول همه توافقها بر سر ماجرای نفت ایران به مصدق نسبت داده میشود.
روژان حسام قاضی در ادامه به تاكید انگلستان بر واژه «كنترل» در هر نوع توافقی با دولت مصدق اشاره كرد و گفت: انگلیسیها تاكید داشتند كه در هر توافقی كه با دولت مصدق میشود صریحا تسلط و كنترل بر منابع نفتی و تاسیسات مهمی همچون پالایشگاه آبادان باید منحصرا دراختیار انگلستان باشد و ایرانیها صرفا مدیریت اداری صنعت نفت را برعهده داشته باشند و از همین اصرار میتوان به تصویر كلانی از مدل فكری موجود در مذاكرات آن دوره پی برد به گونهای كه انگلستان صراحتا تاكید كرده بود كه با جانشین مصدق توافق خواهیم كرد و نه با خود دكتر مصدق.
خانم حسام قاضی همچنین به تفاوتها و تعارضهای دیدگاههای نویسندگانی همچون آبراهامیان و كاتوزیان درباره ریشههای وقوع كودتای 28 مرداد اشاره كرد.
كتابهای كودتا
در ادامه این نشست، ساجده سلیمی، روزنامهنگار و دبیر خبرگزاری كتاب ایران به بیان كتابشناسی و تشریح مهمترین آثار فارسی و غیرفارسی با موضوع 28 مرداد پرداخت. سلیمی در سخنانش با یادآوری مجموعه كتاب خواب آشفته نفت اثر دكتر محمدعلی موحد گفت: باتوجه به حضور آقای دكتر موحد در متن موضوعات مربوط به ملی شدن نفت و خلع ید و حضور ایشان در شركت ملی نفت ایران در سالهای مورد بحث، اثر ایشان یكی از كاملترین و جامعترین و در عین حال بیطرفانهترین كتابهایی است كه در این زمینه منتشر شده است و به ویژه در جلد سوم كتاب به تشریح وضعیت نفت در سالهای بعد از كودتا میپردازد. سلیمی در جریان كتابشناسی و تلخیص كتابهای مهم و معتبر با موضوع 28 مرداد به آثاری ازجمله كتاب پشتپرده كودتا اثر علی رهنما، مصدق در محكمه نظامی اثر سرهنگ جلیل بزرگمهر، تأملی بر نگرش سیاسی مصدق نوشته فخرالدین عظیمی و دو كتاب كودتا و بحران نفت در ایران اثر یرواند آبراهامیان پرداخت و علاوه بر بیان خلاصهای از رویكرد كتابهای یاد شده، درباره آرا و اندیشه نویسندگان این كتابها نیز مطالبی بیان كرد.
سلیمی همچنین تحلیلی موجز از كتابهای ضدكودتا اثر كرومیت روزولت و كتابهای مارك گازیورسكی نیز ارائه كرد و در بخش پایانی سخنانش با اشاره به اینكه بخشی از آثار مرتبط با كودتای 28 مرداد به ویژه در سالهای اخیر بر اثر آزادسازی و عمومی شدن اسناد مرتبط در آرشیوهای دولتی كشورهای مختلف تهیه شده است، گفت: از آنجا كه هنوز بخشی از اسناد و مدارك مرتبط با كودتای 28 مرداد در برخی كشورها همچون امریكا، انگلستان و روسیه آزاد نشده و در دسترس پژوهشگران قرار نگرفته است، میتوان امید داشت كه در سالهای آینده و با عمومی شدن دسترسی به این اسناد شاهد انتشار كتابهای دیگری با موضوع صنعت نفت ایران، جنبش ملی شدن نفت و كودتای 28 مرداد باشیم.
نظرات