ماهی که به ما می‌آموزد روابط اجتماعی خود را بر مبنای تعامل، صبر و بردباری ادامه دهیم. رمضان درس خودآموزی و از خودگذشتگی برای دعوتگران دینی است. بیشتر درسی عملی است تا تئوریک، به‌ ما می‌آموزد که به قرآن آخرین کلام الهی برگردیم و در دیدگاهایمان تجدید نظر کنیم. اهل حال باشیم نه‌ قال. در برابر افکار منحرف و منحط مقاومت و با دلایل عقلی و نقلی منصفانه‌ برخورد کنیم و خود را برای برنامه‌ی درازمدت آماده کنیم. 
به نصوص دینی همراه با تدبر و با نشاط کامل و اعتماد به‌نفس و اعتماد به پشتوانه فکری (قرآن و حدیث) باشیم. با دو نیروی علم و عمل بار دیگر و با شناخت زمان و مکان و به‌دور از احساسات ناشی از جهل و... به جامعه برگردیم. خود را آماده کنیم، قطعاً دعوتگر دین با قلبی پر از ایمان و با قالب مدرن و استفاده از راهکارهای علمی و عملی می‌تواند مرجعیت دینی را به جامعه برگرداند. از دعوت مردم به دین ناامید و خسته نباشیم. تنها به چند نوشته و چند سخنرانی و گاهاً موعظه‌های خشک و خالی و بی‌روح اکتفا نکنیم. خود را وقف دین کنیم؛ لذا از دست دادن موقعیت شغلی و از دست رفتن منافع مادی نهراسیم؛ چون اگر برای رضای خدا و در راه خدا باشد و تا با خدا باشیم خدا با ما است پس از فرصتهای این ماه مبارک به بهترین وجه استفاده کنیم. بیایم هم حق خود را، هم حقوق انسانها را بشناسیم و حقوق (مادی و معنوی) حقوقی که دنیای غرب مردم را بدان دعوت می‌کند، خود پیشقدم باشیم و حقوق بشر اسلامی خود را دست کم نگیریم. به‌جای استناد به سخنان آنان به قرآن، احادیث و سخنان اندیشمندان دینی تکیه کنیم. این بدان معنی نیست که ما بی‌تفاوت و یا خیره‌سرانه به دیدگاه آنها نگاه کنیم ولی جرأت این را داشته باشیم با مطالعه متون و آموزه‌های دینی که آنچه آنها می‌گویند و می‌نویسند قسمت اعظم نمونه‌هایی آن در اسلام و تاریخ آن وجود دارد و از نظرات و پیشنهادات آنها را اگر با نصوص اصطکاک نداشته باشد قبول کنیم.



کیفیت، فضیلت، شروط و ویژگیهای ماه مبارک رمضان

استقبال:

استقبال زمانی معنی می‌دهد که فضیلت و بزرگی آن درک شود. برای مثال وقتی دوستی یا فامیلی از شهری زنگ می‌زند که قرار است مهمان شود، میزبان با خوشحالی تمام خود را برای پذیرایی از مهمان آماده می‌کند و به اعضای خانواده سفارش می‌کند که منزل را پاکیزه نموده‌، غذای خوب را برای مهمان تهیه کنند و لباس نو بپوشند و همچنان می‌گوید که اینچنینی از مهمان پذیرایی و استقبال کنند. تمام همّ و غم میزبان این است که در این چند روز که مهمان دارد رضایت کامل ایشان را بدست آورد و برای خیر مقدم به مهمان به استقبالش می‌رود و برای ورودش لحظه‌شماری می‌کند، وقتی که مهمان وارد شد نمی‌داند با چه زبانی به وی خوشآمد بگوید!


خوشآمدگویی رمضان:

قال صلی الله علیه وسلم: «اللهم أهله علینا بالیمن والإیمان والسلامة والإسلام ربی وربک الله»[1] خواندن این دعا در هنگام رویت «خدایا! این ماه را در حالی بر ما طالع فرما که ما در کمال امنیت، ایمان، سلامت و اسلام هستیم. خدای من وخدای تو الله است.»



هرچند ماه مبارک رمضان بزرگتر از آن است که به مهمانی که می‌آید تشبیهش کرد، ولی برای اهمیت استقبال بدان اشاره‌ کردیم تا متوجه شویم که باید از ماه مبارک چگونه‌ استقبال کنیم که یک ماه با فضیلت در طول سال است و تکرار نخواهد شد.


فضیلت رمضان:

در باب فضیلت رمضان کافی است به سوره بقره آیه 185اشاره کرد

خدای متعال عزوجل می‌فرمایند: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ»[2] (آن چند روز معیّن و اندک) ماه رمضان است که قرآن در آن فرو فرستاده شده است (و آغاز به نزول نموده است ودر مدّت 23 سال تدریجاً به دست مردم رسیده است) تا مردم را راهنمائی کند و نشانه‌ها و آیات روشنی از ارشاد (به حق و حقیقت) باشد و (میان حق و باطل در همه‌ی ادوار) جدائی افکند.

‏لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ‏[3] ؛ شب قدر شبی است که از هزار ماه بهتر است. ‏

یا می‌فرمایند« ‏یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‏»[4]؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! بر شما روزه واجب شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بوده‌اند واجب بوده است، تا باشد که پرهیزگار شوید. در این دو آیه هم به فضیلت ماه مبارک رمضان و هم به فلسفه روزه که همان ایجاد تقوا به معنای احساس مسئولیت اشاره شده است.

از نامهای ماه مبارک رمضان می‌توان به ماه مغفرت و ماه رحمت و... اشاره کرد. پیامبر (صلی الله علیه وسلم) می‌فرماید: هنگامی که رمضان فرا می‌رسد درهای بهشت باز شده و درهای جهنم بسته می‌شوند و شیاطین به غل و زنجیر کشیده می‌شوند.[5]
ویژگیهای ما مبارک رمضان:

1-نزول قرآن

در این ماه بوده خدای عزوجل، قرآن کریم را برای انسانها و پریان، همچون آخرین پیام آسمانی نازل کرد. چنانکه در آیه قبل و چند جای دیگر قرآن بدان اشاره کرده؛ اکثر محققان و متخصصان علوم قرآنی بر این باورند که در ماه مبارک رمضان و شب قدر بوده که خدای متعال قرآن را از لوح‌ محفوظ به آسمان هفتم نازل کرده و از آنجا به بعد در مدت 23سال بر پیامبر اسلام (ص) نازل نموده‌ است.



2-تقسیم کل امور(رزق و..)

در این ماه برای مدت یک سال که رزق و... بر انسانها تقسیم می‌شود، برخلاف نظریه کسانی که گمان می‌کنند که در پانزدهم ماه‌ شعبان رزق تقسیم می‌شود، بسیاری از مفسران برای اثبات این دیدگاه‌، به آیات3-5 سوره دخان استناد می‌کنند:

‏ «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ، فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ، ‏أَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ‏»

‏ ما قرآن را در شب پرخیر و برکتی فرو فرستاده‌ایم. ما همواره بیم‌دهنده بوده‌ایم. در این شب مبارک، هرگونه کار حکیمانه‌ای بیان و مقرّر گشته است. کار و باری که از سوی ما صادر و بدان دستور داده شده است. ما فرستنده بوده‌ایم.



بسیاری از مفسران بزرگ اسلام برآنند که با توجه به جمله‌ی فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ. ضمیر فیها به شب مبارک ماه رمضان برمی‌گردد و جمله‌ی کُلُّ أَمْرٍ؛ شامل تمام امور زندگی می‌شود از سفر و حضر، مرگ و زندگی، توانگری و فقر، خیر و شر و... که در این شب همه چیز فیصله می‌یابد.[6]

ابن کثیر می‌گوید: هرکس گفته است که شب قدر، همان شب نیمه شعبان است؛ قطعاً از طلب آن دور مانده است. زیرا نص قرآن بر این امر صراحت دارد که این شب در رمضان می‌باشد.



3-نماز تراویح:

به جا آوردن نماز تراویح مخصوص ماه مبارک رمضان است.



شرایط روزه:

در باب شرایط روزه تنها به مفهوم یک حدیث قدسی اکتفا می‌کنیم؛ اگرچه شرایط فقهی زیادی برای روزه‌دار در نظر گرفته شده است. «کُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ لَهُ إِلاَّ الصِّیَام، فَإنَّهُ لِی وَأنَا أجْزِی بِهِ، وَالصِّیَامُ جُنَّةٌ، فَإذَا کَانَ یَومُ صَوْمِ أحَدِکُمْ فَلاَ یَرْفُثْ وَلاَ یَصْخَبْ فإنْ سَابَّهُ أحَدٌ أَوْ قَاتَلَهُ فَلْیَقُلْ: إنِّی صَائِمٌ. »[7]

«ز ابوهریره روایت شده که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند خداوند عزوجل می‌فرماید: همه کارهای بنی آدم برای اوست مگر روزه که خاص من است و من پاداش آن را خواهم داد. و روزه سپر است پس وقتی یکی از شما روزه‌دار بود. دشنام و ناسزا نگوید و یا با صدای بلند بر دیگری داد نزند و اگر یکی به‌ او بد گفت و یا با او جنگید، بگوید من روزه هستم.»



با توجه به این حدیث قدسی متوجه می‌شویم که برای روزه خدای عزوجل دو شرط اساسی گذاشته که می‌توان شرایط دیگر را برآن مترتب کرد. شرایطی که هر روز انسان مسلمان با آن در گیر است؛ در واقع می‌خواهد انسان حالت نظری را به حالت عملی تبدیل نماید.

1-روزه‌دار حق دشنام و ناسزاگویی ندارد.

2-روزه‌دار حق فریاد زدن بر دیگری را ندارد.و اگر به وی دشنام داده شد، در جواب بگوید من روزه هستم.

درسهایی که از این حدیث قدسی می‌گیریم این است که ماه رمضان ماه سلامتی روح و روان و ماه بردباری و درس از خود گذشتگی است. ماهی است که بتوان آستانه‌ی تحمل خود را بالا برد. اگر عمیقاً به‌ این حدیث توجه کنیم می‌بینیم که خدای متعال با حالت نهی نه نفی- نهی مراتبش قویتر است- و تبدیل به وجوب شده بیان می‌فرماید. این حدیث قدسی بیانگر خارج شدن انسان از اخلاق حیوانی و تبدیل شدن به اخلاق انسانی است. با گرفتن روزه ماه مبارک رمضان اضافه بر اخلاق انسانی، اخلاق اسلامی نیز در او نهادینه می‌شود. این حدیث دعوت به پرهیز از خشونت، پرخاشگری و جدال است. اسلام از نامش تا سلام کردن بر یکدیگر همه بیان سلامتی روح، روان و جسم است؛ تا ما با این دیدگاه به خود و یا در خود نهادینه نکنیم در خانواده و جامعه مؤثر واقع نخواهیم شد؛ بلکه گاها از فضای مسموم متأثر خواهیم شد. این ماه، ماه سلامتی است. تجلی این ماه در شب قدر تبلور می‌یابد که همه سلامتی است؛ «سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ»[8] آن شب، شب سلامت و رحمت است تا طلوع صبح.





مراتب روزه:

امام محمد غزالی(ره) در کتاب باارزش خود احیاء علوم‌الدین روزه‌داران را به سه مرتبه تقسیم می‌کند:

1-روزه عموم: که همان خود منع کردن از خوردن، نوشیدن و دوری از عمل زناشویی است.

2-روز خواص: خود را منع کردن از چشم‌چرانی (روزه‌ی چشم). روزه‌ی زبان، روزه‌ی دست، روزه‌ی پا، روزه‌ی گوش، روزه‌ی سایر اعضا و جوارح (دوری از گناه.)

3-روزه خواص‌الخواص که اضافه برروزه مراتب اول دوم روزه قلب است که دوری قلب از افکار پوچ و بی‌ارزش و هر فکری که انسان را از خدا دور کند. و این روزه از برترین روزه‌ها است. امیدوارم ماه‌ مبارک رمضان درس و آموزشی باشد برای بقیه‌ی ماههای دیگر.


بعضی از سنتهای ماه مبارک رمضان:

1-سحری خوردن اگر چه یک دانه خرما یا جرعه آبی باشد.

2-تأخیر در خوردن سحری.

3-تعجیل در افطار کردن روزه‌، بلافاصله‌ پس از اذان مغرب.

4-افطار کردن با خرما یا با آب.

5-خواندن دعا هنگام افطار: اللهمَّ لَکَ صُمْتُ وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَعَلَى رِزْقِکَ أَفْطَرْتُ.

6-احتراز از طعام مشتبه‌.

7-احتراز از شهوات اگرچه مباح هم باشند.

8-حفظ زبان از محرمات.

9-توسعه‌ی انفاق بر اهل و عیال.

10-احسان به‌ خویشاوندان و همسایگان.

11-صدقه دادن به فقرا.

12-دعوت روزه‌داران به افطار ولو به یک لیوان آب.

13-به جا آوردن غسل [واجب] پیش از طلوع آفتاب.

14-استغراق در عبادت.

15-اعتکاف در مسجد خصوصاً در دهه‌ی اخیر رمضان.

امیدوارم در ماه سلامت خود را از هر نوع خشونت و پرخاشگری دور نگه‌ داشته‌ و با عمل مردم را به‌ دین دعوت کنیم نه‌ با زبان. دیگران همانگونه‌ خواهند بود که‌ ما هستیم نه‌ اینکه‌ ما چه‌ می‌گوییم.




ارجاعات
----------------------------
1. رواه الترمذی و صححه‌ الشیخ الألبانی.
2. بقره آیه 185.
3. قدر آیه 3.
4. بقره آیه 183.
5. روایت از بخاری و مسلم.
6. حاشیه شیخ زاده علی البیضاوی 3/310.
7. ریاض الصالحین؛ دیث شماره 1215
8. سوره قدر آیه 5.