شارع حکیم در عباداتی که بر مکلفین فرض کرده است اهدافی را دنبال می‌کند؛ شاید مهم‌ترین آن احکام بندگی برای خدا و فرمانبری از اوامر و نواهی اوست. امام شاطبی در موافقات با اشاره به این مطلب آورده است: "مقصد شرعی از وضع شریعت بیرون آوردن مکلف از دایره هوا و هوس است تا این که با اختیار خود بنده خدا باشد همان گونه که از روی اجبار بنده اوست". 

این مقصد به طور کامل در فریضه روزه آشکار است به طوری که انسان وضعیت خود را با احکام عبادات نه عادت هماهنگ کرده است. همچنان که هدف اصلی و بزرگ روزه، خودسازی و تربیت برای پیشرفت در مراحل ایمان و آراسته شدن به اخلاق نیک است. خدای متعال می‌فرماید: 

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ * أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ (البقرة 183).

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید.

[روزه در] روزهای معدودی [بر شما مقرر شده است‌]..

چگونه می‌توانیم در رمضان به تقوا دست یابیم و در مراحل ایمان پیشرفت کنیم تا به قله احسان و مقامات عرفان برسیم؟

از سوی دیگر پیوند برادری چگونه در میان مسلمانان تقویت می‌شود؟ آنان چگونه می‌توانند صفاتی چون مهربانی و همدردی و همبستگی را در امت رسول خدا نهادینه کنند؟ شعائر دینی چگونه می‌تواند به دو کارکرد جمع شدن به خاطر خدا و اتحاد امت منجر شود؟

1- رمضان ماه تقوا و خودسازی‌

ابن تیمیه می‌گوید: خداوند برای روزه را برای تقوا قرار داده است و رسول خدا می‌فرماید: 

“من لم يدع قول الزور والعمل به، فليس لله حاجة أن يدع طعامه وشرابه، فإذا لم تحصل التقوى لم يحصل له مقصود الصوم، فينقص من أجر الصوم بحسب ذلك”
هر کس سخن دروغ و عمل به آن را ترک نکند خداوند نیازی به آن ندارد که خوراک و نوشاکش را ترک کند؛ اگر تقوا حاصل نشود مقصود روزه محقق نشده است و بر اساس آن از پاداش روزه کاسته می‌شود. (فتاوای ابن تیمیه)

حقیقت تقوا چنان که تابعی طلق بن حبیب درک کرده است این است: با نور خدا در راه طاعت خدا حرکت کردن و امید پاداش داشتن و با نور خدا از معصیت خدا دوری کردن. حضرت علی نیز می‌فرماید: تقوا یعنی ترس از یزدان و عمل به قرآن و قناعت به اندک و آمادگی برای روز مرگ.

ابن مسعود در تعریف تقوا می‌گوید: تقوا آن است اطاعت کنی نه معصیت؛ به یاد آوری نه فراموش کنی و شکر کنی نه کفران نعمت. 

بنابراین رمضان ماه تقوا است و تقوا با توشه ایمان و آراستن خود با اخلاق قرآن به دست می‌آید. روزه گاهی برای بدن دشوار است اما در حقیقت تربیت نفس است تا شیرینی طاعت را بچشی و ترس از خدا در خلوت و اخلاص در عبادت را تمرین کنی. این یک راز بین بنده و خداست همچنان که وسیله‌ای برای آراستن به صبر و مخالفت با هوای نفس است. 

خداوند در حدیث قدسی می‌فرماید: 

(كل عمل ابن آدم له الحسنة بعشر أمثالها إلى سبعمائة، إلا الصوم فإنه لي وأنا أجزي به).

هر عملی که انسان انجام می‌دهد برای اوست و حسنه از ده تا هفتصد برابر می‌شود؛ مگر روزه که برای من است و من پاداش آن را می‌دهم.

به برکت این ماه پرفضیلت فضای ایمان و معنوی خوبی شکل می‌گیرد؛ این فضا باعث تلاش دوچندان و روی آوردن به عبادت می‌شود. از ابو هریره روایت است که رسول خدا با فرارسیدن رمضان می‌فرمود: ماه مبارکی بر شما روی آورده است؛ روزه‌اش بر شما فرض است. در این ماه درهای بهشت باز و درهای جهنم بسته می‌شود و اهریمنان به بند کشیده می‌شوند. در این ماه یک شب وجود دارد که از هزار ماه بهتر است و هر کس از خیر آن محروم شود از تمام خیرات محروم شده است. (امام احمد)

2- رمضان ماه روزه و قرآن

خدای متعال فرموده است:

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ (البقرة 185).

ماه رمضان [همان ماه‌] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی ] که مردم را راهبر، و [متضمّن‌] دلایل آشکار هدایت، و [میزان‌] تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد...

به خاطر جایگاه بلند قرآن و قدسیت آن، خداوند ماه رمضان را بر سایر ماه‌ها و شب قدر را بر سایر ماه‌ها برتری داده است؛ بنابراین روزه و قرآن از بالاترین عبادات هستند. این دو در روز قیامت برای انسان شفاعت می‌کنند. از عبد الله بن عمرو روایت است که رسول خدا فرمود: 

(الصيام والقرآن يشفعان للعبد، يقول الصيام: أي رب منعته الطعام والشهوات فشفعه في. ويقول القرآن: منعته النوم بالليل فشفعه فيه فيشفعان).

روزه و قرآن برای بنده شفاعت می‌کنند؛ روزه می‌گوید خدایا من او را از غذا و شهوات محروم کردم بنابراین مرا شفیع او گردان. قرآن می‌گوید: او را از خواب شب باز داشتم مرا شفیعش گردان و به این ترتیب برای او شفاعت می‌کنند. (احمد)

رسول خدا در رمضان به همراه جبرئیل قرآن را مدارسه می‌کرد. از ابن عباس روایت است که فرمود: رسول خدا سخاوتمندترین مردم بود به ویژه در رمضان هنگامی که برای مدارسه قرآن با جبرئیل ملاقات می‌کرد؛ جبرئیل هر شب رمضان نزد او می‌آمد و قرآن را با او مدارسه می‌کرد. در این هنگام رسول خدا بخشنده‌تر از باد وزان بود. (بخاری و مسلم)

در نتیجه همراهی با قرآن و جبرئیل امین، قلب رسول خدا نورانی می‌شود و معنویتش اوج می‌گرفت و اخلاقش با سخاوت و بخشش آراسته می‌شد. همچنین است حال مؤمن که با روزه و نماز و تلاوت فرشته‌خوی می‌شود. بنابراین برای دریافت انوار شب قدر و بودن در کنار همرهان نورانی آماده می‌شود. جبرئیل پیشوای آنان می‌شود و زمین آکنده از صلح و امنیت و برکت و رحمت می‌گردد. در چنین فضایی مؤمن آمزرش الهی و نجات از آتش و اجابت دعا و پیشرفت در مراحل ایمان را به غنیمت می‌شمارد. 

3- رمضان ماه بخشش و همدردی

از عبد الله بن عمر روایت است که فردی نزد رسول خدا آمد و گفت: ای رسول خدا محبوب‌ترین مردم نزد خدا کیست؟ محبوب‌ترین اعمال نزد خدا چیست؟ فرمود:
(أحب الناس إلى الله أنفعهم للناس، وأحب الأعمال إلى الله سرور تدخله على مسلم، تكشف عنه كربة، أو تقضي عنه دينا، أو تطرد عنه جوعا، ولأن أمشي في حاجة مع أخي أحب إلى من أن أعتكف في هذا المسجد يعني مسجد المدينة شهرا، ومن كظم غيظه ولو شاء أن يمضيه أمضاه، ملأ قلبه يوم القيامة رضا، ومن مشى مع أخيه في حاجة حتى يقضيها له، ثبت الله قدميه يوم تزول الأقدام على الصراط يوم تزل الأقدام، وإن سوء الخلق ليفسد العمل كما يفسد الخل العسل)  

محبوب‌ترین مردم کسی که سودش برای مردم بیشتر باشد و محبوب‌ترین اعمال خوشحال کردن یک مسلمان است؛ یعنی وقتی که مشکلش را حل کنی؛ قرضش را بپردازی و گرسنگی را از او رفع کنی. این که برای رفع نیاز برادرم حرکت کنم برایم بهتر از یک ماه اعتکاف در مسجد مدینه است. هر کس خشمش را فرو برد در حالی که می‌تواند آن را عملی کند، خداوند قلبش را پر از نور می‌کند. هر کس برای برآوردن نیاز برادرش حرکت کند و آن را برآورده سازد؛ خداوند گام‌هایش در روزی که بر صراط لرزانند استوار نگه می‌دارد. بداخلاقی عمل را تباه می‌کند چنان که سرکه عسل را فاسد می‌کند. (امام طبرانی در جامع اوسط و صغیر) 

از این حدیث نبوی می‌فهمیم که رسول خدا بر کارهای خیری که نفعش به دیگری می‌رسد و ثواب آن بالاتر از کارهای تعبدی است تشویق کرده است اگر چه اعتکاف در مسجد مدینه باشد. 

مقصد روزه آن نیست که مسلمان خود را از برآوردن خواسته‌هایش محروم کند؛ در روزه بیشتر صبر و قدرت اراده و آزادی شهوت‌پرستی مهم است. روزه تمرین عملی و میدانی برای همدردی با فقرا و نیکی به آنان است. 

در اینجا و در این وضعیت گرانی و تورم لازم است به اجر و پاداش تأمین هزینه خانواده و تلاش برای طلب رزق و روزی و به دست آوردن لقمه‌ای نان هم اشاره کنم. از ابو هریره روایت است که رسول خدا فرموده است: 

(دينار أنفقته في سبيل الله، ودينار أنفقته في رقبة، ودينار تصدقت به على مسكين، ودينار أنفقته على أهلك، أعظمها أجرا الذي أنفقته على أهلك)

دیناری که در راه خدا خرج می‌کنی؛ دیناری که برای آزادی برده‌ای می‌پردازی؛ دیناری که به مسکینی صدقه می‌دهی و دیناری که برای خانواده‌ات خرج می‌کنی، بالاترین آنها همانی است که برای خانواده‌ات خرج می‌کنی. (مسلم)

همچنین لازم است به خدمتی که زن در خانه انجام می‌دهد اشاره کنیم؛ زن همواره برای اعضای خانواده فداکاری می‌کند. این هم عبادتی است که با آن از پاداش افطار روزه‌داران برخوردار می‌شود و چه سعادت بزرگی است. 

فرصت‌های رمضان برای برقراری ارتباط با نزدیکان و گسترش خیر و نیکی بی‌شمار است. مناسبتی است برای تشویق کودکان به روزه اگر چه به صورت پاره‌وقت و بردن آنان به مسجد و شرکت در مجالس علم و ایمان و مشارکت در اعمال خیر برای نهادینه کردن اخلاق نیک. 

همچنان که فرصتی برای صله رحم و دلجویی از نزدیکان و همدردی با آنان و تلاش برای رفع نیازها و اصلاح بین آنان است. به خدا سوگند این از بهترین اعمال خیری است که باعث نزدیکی به خدا می‌شود و از مؤثرترین اسباب کسب سعادت قلبی و آرامش معنوی است. 

4- رمضان ماه صبر و گذشت از دیگران است

هدف از همه عبادات خودسازی درون و به دست آوردن اخلاق نیک و آراستن به عادات زیبا است. پس رمضان مدرسه صبر و آزادی از هوای نفس و تربیت بر اساس مکارم اخلاق است. 

همچنان که هدف از برگزاری نماز، پایداری در بندگی و دوری از پلیدی‌هاست. خدای متعال می‌فرماید:

اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ ۖ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ ۗ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ (العنكبوت 44).

آنچه از کتاب به سوی تو وحی شده است بخوان، و نماز را برپا دار، که نماز از کار زشت و ناپسند باز می‌دارد، و قطعاً یاد خدا بالاتر است.

اما حج تولد معنوی تازه‌ای برای مؤمن است؛ چون در این فضا فارغ از بند شهوات و محیط شبهات با خدای خود خلوت می‌کند و از اخلاق بد دوری می‌گزیند. از ابو هریره روایت است که رسول خدا فرمود: 

(من حج فلم يرفث ولم يفسق رجع كيوم ولدته أمه).

هر کس حج کند و به پلیدی و فسق آلوده نشود، مانند روزی که از مادر زاده است باز می‌گردد. (بخاری و مسلم)

روزه پاک‌کننده درون و موجب رضایت خداوند است؛ به همین خاطر از مؤمن صبر و بردباری و مدارای فراوان می‌خواهد تا به درجات بالا دست یابد؛ چنان که در حدیث ابو هریره در وصیت رسول خدا آمده است: 

(وإذا كان يوم صوم أحدكم فلا يرفث ولا يصخب، وإن سابه أحد، أو قاتله فليقل إني امرؤ صائم).

هر کس روزه بود، نباید بداخلاقی و بدزبانی کند؛ هر گاه کسی او را دشنام داد یا با او درگیر شد بگوید من روزه هستم. (بخاری و مسلم)

روزه عبادتی است که به آمادگی قلبی نیاز دارد؛ باید درون را به اخلاق نیک و زیبایی ایمان آراست. این کار به همراهان صالح و محیط ایمانی نیاز دارد تا در پیمودن مراحل ایمان و آراستین به صفات نیک به مؤمن کمک کند. 

5- رمضان ماه فتح و پیروزی

رمضان نماد خاصی در تاریخ مسلمانان است و با فتوحات بزرگ شهرت دارد. در رمضان سال سوم هجری غزوه بدر رخ داد و مسلمانان به پیروزی شکوهمندی دست یافتند و باعث شد قریش پس از آن از مسلمانان در هراس باشند. 

فتح مکه در رمضان سال هشتم هجری رخ داد؛ در این رخداد تاریخی قبایل عرب با رسول خدا بیعت کردند و دسته دسته اسلام آوردند. تاریخ اسلام پس از دوران خلفای راشدین پیروزی‌های بزرگی را در ماه رمضان شاهد بوده است از جمله: جنگ قادسیه با ایرانیان، فتح اندلس به دست طارق بن زیاد، نبرد عین جالوت با مغولان، نبرد حصین به دست صلاح الدین ایوبی و جنگ زلاقه به دست مرزبانان مسلمان. 

رمضان یکی از مظاهر عزت دین است که به برکت ایمان روزه‌داران و معنویت بالای آنان به دست می‌آید. در این ماه خانه‌های مسلمانان معطر از عطر و بوی نماز است و پیوند محبت و مهربانی و همبستگی در میان آنان محکم است. این ماه به یاری خدا برآمدن سپیده درخشان تاریخ امت اسلامی را مژدگانی می‌دهد. 

این ماه نیابد با تنبلی و بی‌حالی سپری شود؛ فرصت‌های گرانبهایش نباید با تماشای فیلم و سریال به هدر برود. این ماه تحفه سالانه خدا برای اندوختن توشه‌ تقوا است. مناسبتی برای اقتدا به رسول خدا در همراهی با قرآن و اعتکاف برای عبادت و پیشی گرفتن در اعمال خیر چون صدقه و همدردی با مسلمانان است. رمضان فرصتی برای اجابت دعاست و خدای بزرگ آیات روزه را با تأکید بر فضیلت دعا ختم کرده است:

وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ (البقرة 186).

و هرگاه بندگان من، از تو در باره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعای دعاکننده را -به هنگامی که مرا بخواند- اجابت می‌کنم، پس [آنان‌] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.

از خدای می‌خواهیم اعمال ما را بپذیرد و دل‌های ما را به تقوا بیاراید و ما از زمره پارسایان قرار دهد چرا که باری تعالی تنها از پارسایان می‌پذیرد.

إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ (المائدة 27).