طیّ روزهای آینده اجتماعی بزرگ با حدود ٩هزار شرکت‌کننده در اندونزی برگزار می‌‌‌شود. این اجتماع را برادران جماعت تبلیغ سازماندهی کرده‌‌‌اند. و به رغم هشدارهای دولت اندونزی، برای برگزاریش پافشاری می‌‌‌کنند. در همین راستا، یکی از برگزارکنندگان به خبرگزاری‌‌‌ها گفته است: «ما از کسی جز خدا نمی‌‌‌ترسیم.» و افزوده: «لذّت دنیا با گوشه‌‌‌ای از لذّت آخرت قابل مقایسه نیست».
اهمّیّت این رخداد و تأثیر آن زمانی بیشتر می‌‌‌شود که بدانیم علّت اصلی افزایش افسارگسیخته‌ی شیوع این بیماری در کشور مالزی نیز اجتماعی مشابه با حدود ١٦هزار نفر شرکت‌کننده از کشورهای گوناگون بوده است. و این مسأله به یکباره سیر عادّی زندگی در این کشور را مختل کرده و کشور را به تعطیلی ناخواسته کشانده است.
انگاره‌‌‌ای که در اظهار نظر این برادر اندونزیایی و اقدام به برگزاری این اجتماع نهفته این است که در هنگام بلا و مصیبت باید به خدا روی کرد و با دعا و تضرّع از حضرتش درخواست عفو و رفع بلا نمود. و در نتیجه، اتخاذ تدابیری چون ایزوله شدن، و پیروی از برنامه‌‌‌های بهداشتی، به نوعی دور شدن از خداوند و گمان بد بردن نسبت به قدرت لا یزال و توان بی‌پایان او در رفع هرگونه بلاست. و به دیگر سخن، اگر خدا حافظ ماست پس بیماری و مصیبت را چه باک! اگر این قضای خداوندی است ما دیگر در برابر آن چاره‌‌‌ای نداریم، پس بهتر است که اسباب را رها سازیم و به رَبّ الاسباب پناه بریم، باشد که او مصایب را مرتفع سازد. و اگر در این راه جان هم بدهیم ارزش دارد چرا که اولویت ما دین ماست، و حال که دین از کف می‌‌‌رود چه حاصل اگر جان در بدن بماند.
این گفته‌‌‌ها به نظر کاملاً دینمدارانه و برخاسته از آموزههای اسلام است، چرا که اساس دین ما را تسلیم و رضا در برابر قَدَر خداوند و پناه بردن به او در همه احوال، تشکیل می‌‌‌دهد.
در سوی دیگر ماجرا، پزشکان و متخصّصان امروزی هستند که دو امر را در پیشگیری و کنترل بیماری‌‌‌هایی مانند کویید١٩ (کورونا) بسیار مؤثر می‌‌‌دانند:
١- رعایت صحیح نکات بهداشتی.
٢- ایزوله شدن (محدود کردن خود) و قرنطینه کردن مبتلایان.
حال کمی درنگ کنیم و اینگونه تصوّر کنیم که اگر رسول الله - صلّی الله علیه وسلّم- امروز در میان ما حضور داشتند، چه پاسخی برای این دغدغه‌‌‌ها می‌‌‌داشتند، چگونه با این مسایل برخورد می‌‌‌کردند و در کنار کدام گروه می‌‌‌ایستادند؟
به این فرموده ایشان توجه کنیم: «إذَا سمِعْتُمْ الطَّاعُونَ بِأَرْضٍ، فَلاَ تَدْخُلُوهَا، وَإذَا وقَعَ بِأَرْضٍ، وَأَنْتُمْ فِيهَا، فَلاَ تَخْرُجُوا مِنْهَا؛ اگر از شیوع طاعون در سرزمینی با خبر شدید به آنجا نروید. و اگر در سرزمین شما طاعون آمد، همانجا بمانید.»
و در مورد شتران بیمار فرموده‌‌‌اند: «لَا يُورِدُ الْمُمْرِضُ عَلَى الْمُصِحِّ»؛ شتران بیمار (جرب گرفته) را با شتران سالم یکجا نکنید.»
این دو نمونه به طور واضح به ضرورت ایزوله شدن و قرنطینه کردن فرمان داده‌‌‌اند.
با مراجعه به کتب حدیث نیز با توصیهها ی اکید در باب ضرورت رعایت نکات بهداشتی برای در امان ماندن از آلودگی و عفونت روبرو می‌‌‌شویم.
یکی از مشهورترین احادیث در این باب حدیث: «الطّهور شطر الإیمان» است. و معنایش چنین است: «پاکیزگی پاره‌‌‌ای از ایمان است» در اینجا بهداشت به ایمان گره زده شده و اگر آن را در کنار حدیث جبریل در باب ایمان قرار دهیم که می‌‌‌فرماید: «تُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ»، نتایج عقیدتی شگفتی حاصل می‌‌‌شود که بیانش مجالی دیگر می‌‌‌طلبد.
در حدیثی دیگر ایشان پیروانشان را از فروبردن دست در ظرف آب در هنگامی که از تمییزی دست مطمئن نیستند برحذر می دارند و می‌‌‌فرمایند: «هنگامی که از خواب برخاستید، دستتان را قبل از فروبردن در ظرف آب سه بار بشویید. زیرا نمی‌‌‌دانید در هنگام خواب دستتان در چه وضعیتی بوده.»
حال اگر پیشگیری و رعایت نکات بهداشتی مؤثّر نیفتاد و شخص به بیماری مبتلا شد، تکلیف چیست؟
ایشان در این مورد روی آوردن به دارو و درمان را گوشزد فرموده‌‌‌اند: «تَدَاوَوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ يَضَعْ دَاءً إِلَّا وَضَعَ لَهُ دَوَاءً إِلَّا دَاءً وَاحِدًا الْهَرَمُ»؛ به درمان اهمّیّت دهید. چرا که خدای عزوجلّ برای هر بیماری درمانی قرار داده. جز یک بیماری و آن هم مرگ است. و در روایتی دیگر آمده است: «مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ دَاءٍ إِلَّا أَنْزَلَ لَهُ دَوَاءً، عَلِمَهُ مَنْ عَلِمَهُ، وَجَهِلَهُ مَنْ جَهِلَهُ »؛ خداوند عز و جل برای هر بیماری دارویی نازل کرده؛ حال کسانی داروها را می‌‌‌شناسند و کسانی هم نمی‌شناسند.
در اینجا بحث بر سر اثبات این کلیشه که: «اینها را دین ما ١٤٠٠ سال پیش گفته و ما به گفته‌ی کفّار نیاز نداریم» یا این‌‌‌که: «خشکه مذهبی‌‌‌ها هم منتظر اند تا علم چیزی را اثبات کند و آنها فورا بیایند و با آوردن روایتی، دستاورد علمی را یا هیچ بانگارند یا از آن خود قلمداد کنند»، نیست.
بحث تنها بر سر این است که ما نیاز داریم بدانیم معیارهای دینی درخصوص نوع برخورد با بلایا کدامند و آموزههای دینی در این خصوص چه می‌‌‌گویند. از این رهگذر، این فرموده‌‌‌ها و اقدامات رسول الله - - صلّی الله علیه وسلّم- - راهگشا و تعیین‌کننده هستند. چرا که این فرمایشات پیش و بیش از آن که دستمایه‌ی اموری مانند طبّ نبوی یا طبّ اسلامی و برداشت‌‌‌های پزشکی با مهندسی معکوس شوند، بهتر است از زاویه‌ی ایمانی و عقیدتی دیده شوند، و این مهمّ را در ذهن ما تداعی کنند که تعالیم دین با تداوی (روی آوردن به درمان پزشکی) هیچ‌گاه منافات ندارد، بلکه جستن شفا در توصیهها، داروها و واکسنها، اصلی دینی است و عین توکّل و التجاء إلی الله است.
بطور مثال اگر با تمجید از عسل در آیات قرآن و فرمایشات نبوی برخورد کردیم، آن را اینگونه بفهمیم که اوّلاً درمان بیماری و استفاده از دارو در راستای «وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ» است، و بجای توقّف در مثال عسل و بسنده کردن به ساختن معجون‌‌‌های متفاوت با پایه‌ی این ماده، به تصویر بزرگ‌‌‌تر یعنی ضرورت کنکاش در کتاب طبیعت و نظر در خواص مواد گوناگون و بطور کلّی استعمال عقل در امر تداوی برسیم.
سؤالی که در اینجا پیش می‌‌‌آید این است که: با این وصف، توصیه به توکّل و روی آوردن به دعا و تضرّع در هنگام بلا را چگونه باید فهمید؟
رسول الله - - صلّی الله علیه وسلّم- - از مهم‌ترین امور در باب توکّل را ضرورت حرکت، برنامهریزی و پیگیری تا حصول نتیجه می‌‌‌دانند. به این مثال زیبا از قول ایشان توجّه کنیم: «لَوْ أَنَّكُمْ تَوَكَّلُونَ عَلَى اللَّهِ حَقَّ تَوَكُّلِهِ لَرَزَقَكُمْ كَمَا يَرْزُقُ الطَّيْرَ تَغْدُو خِمَاصًا وَتَرُوحُ بِطَانًا»؛ «مثال توکّل صحیح که نتیجه‌ی مناسب در بر دارد، توکّل پرنده است؛ صبحگاه گرسنه از لانه پر می‌‌‌کشد و شامگاه سیر باز می‌‌‌گردد.» پر واضح است که پرنده فاصله‌ی زمانی صبح تا غروب آفتاب را با نشستن بر شاخه‌ی درختان و انتظار سیر شدن سپری نمی‌‌‌کند، بلکه تمام روز را در پی آب و دانه به این سو و آن سو پرواز می‌‌‌کند و روزی خود را گاه با تحمّل مشقّت بسیار بدست می‌‌‌آورد.
در بحث دعا برای بهبود بیماری و التیام درد نیز ابتدا باید به کارکرد دعا توجّه کرد و به این سؤال پاسخ گفت که آیا تأثیر دعا مادّی است یا معنوی؟
به باور من، تأثیر دعا سراسر معنوی است؛ به این معنی که دعا و تضرّع از آن جهت مؤثّراند که موجب آرامش و تسکین روانی بیمار و اطرافیان او می‌شوند، واجازه می‌‌‌دهند تا آنها با آرامش خاطر بر روی اصل مشکل تمرکز کنند و از میان گزینه‌‌‌های مختلف، بهترین راه‌حلّ ممکن را بیابند . و الّا ادعیه در پیشگیری، درمان و بهبودی بیماران هیچ نقش مادّی ندارند.
همچنین باید دانست که حوادث طبیعی و بیماری‌های همه‌گیر، در قلمرو اراده‌ی کَونی خداوند هستند و نه در دایره‌ی اراده‌ی تشریعی ذات باری.
امّا تضرّع، إنابه و إستغاثه از ذات لا یزال باری تعالی در اراده‌ی تشریعی او قرار دارند.
و این بدان معنی است که دعا و طلب ما تغییری در اراده‌ی کَونی خداوند که بسته به گردش نظام آفرینش و قوانین حاکم بر هستی است (مقوله‌ی اسباب و مسبّبات)، ایجاد نمی‌کنند. امّا از آن جهت که مطلوب شارع و داخل در دایره‌ی عبادت و تکلیف‌اند، محبوب خداوند هستند و پرداختن به آنها موجب احساس آرامش روانی و حظّ معنوی و آمادگی برای برنامهریزی صحیح و برداشتن گام‌‌‌های صحیح برای برطرف کردن گرفتاریها در این جهان و نیز ثواب و پاداش در جهان دیگر است.
و از اینجاست که اذکار و ادعیه‌ی یومیّه در دین ما بسیارند و ما برای آغاز و پایان بسیاری امور ذکری مخصوص را زمزمه می‌‌‌کنیم.
به این نمونه‌ها توجّه کنیم؛
شخصی نزد رسول الله - صلّی الله علیه وسلّم- آمد و عرض کرد یا رسول الله! از نیش عقربی که دیشب مرا گزیده بسیار درد می‌‌‌کشم. ایشان در جواب فرمودند: «أَمَا لَوْ قُلْتَ، حِينَ أَمْسَيْتَ: أَعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ، لَمْ يَضُرَّک؛ اگر شبت را با این ذکر شروع کرده بودی، عقرب به تو گزندی نمی‌‌‌رساند.» و ذکری که فرمودند این بود: «أَعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَق.»
و در جایی دیگر صحابه ذکری را برای صبحگاه و شامگاه از ایشان نقل کرده‌‌‌اند که می فرمایند: «مَنْ قَالَ : بِسْمِ اللَّهِ الَّذِي لَا يَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَمْ تُصِبْهُ فَجْأَةُ بَلَاءٍ حَتَّى يُصْبِحَ ، وَمَنْ قَالَهَا حِينَ يُصْبِحُ ثَلَاثُ مَرَّاتٍ لَمْ تُصِبْهُ فَجْأَةُ بَلَاءٍ حَتَّى يُمْسِی؛ هر کس بامدادان و شامگاهان سه بار بگوید: بِسْمِ اللَّهِ الَّذِي لَا يَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ، تا پایان آن روز/شب از گزند هر بلای ناگهانی در امان خواهد بود.»
در اینجا ایشان زمزمه‌ی این ذکر را ضامن در امان ماندن از بلا در همه اوقات شبانه‌روز دانسته‌اند. و از حدیث چنین بر می‌‌‌آید که اگر کسی این دعا را بخواند دیگر بلایی (و بطور مشخص بیماری) گریبان او را نخواهد گرفت.
حال اگر این دو مثال و دیگر مثال‌‌‌های مشابه را در کنار آنچه تاکنون در باب توصیه‌‌‌های بهداشتی از قول رسول الله - صلّی الله علیه وسلّم- مفهوم توکّل و فلسفه‌ی دعا گفته‌‌‌ایم بگذاریم، در می‌‌‌یابیم که این اذکار همانطور که از نامشان (کلمه‌ی ذکر= یادآوری/ تذکّر) پیداست، تلنگرهایی به ذهن ذاکر و دعاگو هستند تا فراهم کردن اسباب و رعایت نکات ایمنی و بهداشتی و نیز احتیاط و مراقبت را در نظر داشته باشد و در همه اوقات شبانه‌روز و قبل و بعد از هر اقدامی برنامهریزی و عاقبت‌اندیشی را از یاد نبرد. ولی در همه حال از خداوند و عظمت او و رحمت بی‌‌‌کرانش غافل نباشد. یعنی در همان حال که اخذ به اسباب می‌‌‌کند، زبانش هم به یاد خدا تَر باشد تا دلش آرام گیرد.
و همه‌ی این گفته‌‌‌ها ما را به این فرمایش بی همتای نبوی رهنمون می‌‌‌سازند که پیامبرانه فرموده‌‌‌اند:« لَا عَدْوَى وَلَا طِيَرَةَ وَيُعْجِبُنِي الْفَأْلُ قَالُوا وَمَا الْفَأْلُ قَالَ كَلِمَةٌ طَيِّبَةٌ»
مقصود این هشدار مهمّ این است که دست آخر هیچ بیماری مسری از دایره‌ی قضای تکوینی باری تعالی (هستی نظام‌‌‌مند و برنامهریزی شده) خارج نیست و هیچ نیرویی جز قدرت لا یزال او را توان اداره‌ی عالم و کنترل امور دنیا نیست. پس انسان‌‌‌ها بجای تردید در قدرت خداوند و یا پناه بردن به نیروی سحر و جادو و غافل شدن از نظام اسباب و مسبّبات در اداره‌ی جهان هستی، شایسته است به عظمت پروردگار خویش کرنش کنند و در مواجهه با مشکلات و گرفتاریها «کلمه‌ی طیّبه» را فراموش نکنند.
و این چنین، با بازگشت به حکایت برادران تبلیغی جنوب شرق آسیا و شوقشان در اجتماع و تعجیل در لقاء الله با نادیده گرفتن توصیه‌‌‌های علمی و بهداشتی، می‌‌‌توان نتیجه گرفت که اگر امروز رسول الله - صلّی الله علیه وسلّم- به شخص مبارکشان در میان ما بودند نیز به چیزی جز آنچه دستاوردهای علمی گوشزد می‌‌‌کنند، فرا نمی‌‌‌خواندند. و ای بسا که خود در امر ایزوله و قرنطینه پیشگام می‌‌‌شدند. پس بایسته است که مؤمنان و متدیّنان که خود را پیروان راستین ایشان می‌‌‌دانند نیز، فهم‌‌‌های مخدوش از سنّت و سیرت رسول خود را کنار نهند و در فهم و عمل پیشگام زمانه‌ی خود باشند.
پروردگارا ببخش، و بیامرز و دست‌‌‌گیر و تحوّل در طبیعت و آغاز بهار را مایه‌ی تحوّل در فهم و درک ما و فرصتی افزون در قرب به درگاهت قرار ده.
نظرات