حقیقت خواب و رؤیا:

این روز‌ها سخن از خواب و رؤیای صالحه که بشارت دهند‌ه‌ی پیروزی شریعت و سرنگونی کودتا است افزایش یافته است و از جمله به برخی از اهل علم و تقوا نسبت داده‌اند که آنان رسول خدا -صلّی الله علیه وسلّم- را در خواب دیده‌اند و بشارت داده است که رژیم کودتا سرنگون خواهد شد؛ نمونه‌ی دیگر آن بشارت به سلامتی دکتر مرسی از نیرنگ خائنان و بازگشت مشروعیت و موارد مشابه آن است که باب بحث و جدل پیرامون خواب و موضع شرع در قبال آن را گشوده است. 

مردم در مسأله‌ی خواب و رؤیا و توجه به نتیجه‌ی آن به چند گروه تقسیم می‌شوند: 

گروهی در پرداختن به آن مبالغه می‌کنند و تمام تلاش خود را برای پیگیری نتیجه‌ی خواب مبذول می‌-دارند؛ آنان چنین خواب‌هایی را روزنه‌ی امیدی می‌بینند و به انتظار نتیجه‌ی آن می‌نشینند. این کار ممکن است به سستی و تنبلی از ادامه‌ی فعالیت‌های انقلابی منجر شود و آنان را از پیگیری اسباب پیروزی باز دارد و باعث شود در رویارویی با کودتای خونین سستی به خرج دهند. قطعا این کار غیر قابل قبول است. 

گروهی دیگری هم هستند که نتیجه‌ی خواب را به کلی انکار می‌کند و بر این باورند که خواب چیزی جز خرافات و پندارهای درونی نیست؛ وقتی شخص در خیال و اوهام غرق شود انعکاس افکار او و رؤیاهایی که در سر می‌پروراند به صورت خواب جلوه می‌کند و هیچ ارتباطی با واقعیت بیرونی ندارد چه رسد به اینکه ارتباطی با آینده داشته باشد. 

موضع درست

خواب معانی و باورهایی است که خداوند آن را در حین خواب در قلب انسان می‌آفریند و برخی از آن را نشانه‌ای از کارهایی که در گذشته انجام داده است یا در آینده انجام خواهد داد قرار می‌دهد؛ خوابی که مایه‌ی خوشحالی باشد بشارتی از سوی خداست و آن‌چه مایه‌ی اندوه و نگرانی است محصول دخالت شیطان و از خواب‌های پریشان است. 

خواب به مرگ شباهت دارد و به همین خاطر پیامبر اکرم -صلّی الله علیه وسلّم- سفارش کرده است که هنگام خواب این دعا را زمزمه کنیم: 

 «بِاسْمِکَ رَبِّ وَضَعْتُ جَنْبِی، وَبِکَ أَرْفَعُهُ، إِنْ أَمْسَکْتَ نَفْسِی فَارْحَمْهَا، وَإِنْ أَرْسَلْتَهَا فَاحْفَظْهَا بِمَا تَحْفَظُ بِهِ عِبَادَکَ الصَّالِحِینَ» 

پروردگارا با نام تو پهلویم را بر بستر می‌گذارم و با نام تو آن را بلند می‌کنم؛ پس اگر در خواب جانم را گرفتی به آن رحم کن و اگر آزادش کردی از آن محافظت کن آن گونه که از بندگان نیکت محافظت می‌کنی. 

ارواح چیزهایی را در خواب می‌بینند که در بیداری نمی‌بینند و چه بسا کسانی که خواب باعث هدایتشان شده است و آنان را از انحراف گمراهی باز داشته است و باعث استقامت و پایداریشان شده است. 

قرآن کریم تعبیر خواب را یکی از دانش‌های پیامبران می‌داند: «وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأَحَادِیثِ» و از تعبیر خواب‌ها به تو مى‌آموزد. 

قرآن خواب ابراهیم در ذبح اسماعیل و خواب یوسف و تعبیر او را به صراحت آورده است. خواب پیامبر اسلام -صلّی الله علیه وسلّم- را نیز ذکر کرده است که در کمال امنیت همراه با یارانش وارد مسجد الحرام می‌شود. در سنت نیز خواب تعدادی از صحابه پیرامون اذان وارد شده است و مسایل دیگری که بین اهل علم شناخته و معروف است. 

رسول خدا از خواب صحابه می‌پرسید و برایشان تعبیر می‌کرد؛ ایشان مشتاق بود از خواب خود و تعبیر آن برای یارانش صحبت کند و می‌فرمود: «لَیْسَ یَبْقَى بَعْدِی مِنْ النُّبُوَّةِ إِلَّا الرُّؤْیَا الصَّالِحَةُ» پس از من از نبوت جز رؤیای صالحه چیزی باقی نمی‌ماند. ابوبکر صدیق در نزد رسول خدا خواب تعبیر می‌کرد و در این مورد داستان‌های فراوانی ذکر شده است. برخی از سلف در حین خواب چنین دعا می‌کردند: خدایا من از خواب‌های بد به تو پناه می‌برم و از اینکه شیطان در خواب و بیداری مرا فریب قرار دهد به تو پناه می‌برم؛ پروردگارا من از تو خواب خوب، خواب راستین و سودمند می‌خواهم تا مرا حفظ کند. خدایا آن‌چه را که دوست می‌دارم در خواب به من نشان ده. 

انواع خواب

در احادیث صحیح آمده است که رسول خدا -صلّی الله علیه وسلّم- می‌فرماید: 

 «إِذَا اقْتَرَبَ الزَّمَانُ لَمْ تَکَدْ رُؤْیَا الْمُسْلِمِ تَکْذِبُ، وَأَصْدَقُکُمْ رُؤْیَا أَصْدَقُکُمْ حَدِیثًا، وَرُؤْیَا الْمُسْلِمِ جُزْءٌ مِنْ سِتَّةٍ وَأَرْبَعِینَ جُزْءًا مِنْ النُّبُوَّةِ، وَالرُّؤْیَا ثَلَاثَةٌ: فَرُؤْیَا الصَّالِحَةِ بُشْرَى مِنْ اللَّهِ، وَرُؤْیَا تَحْزِینٌ مِنْ الشَّیْطَانِ، وَرُؤْیَا مِمَّا یُحَدِّثُ الْمَرْءُ نَفْسَهُ، فَإِنْ رَأَى أَحَدُکُمْ مَا یَکْرَهُ فَلْیَقُمْ فَلْیُصَلِّ وَلَا یُحَدِّثْ بِهَا النَّاسَ». 

در نزدیکی قیامت خواب مسلمان کمتر تکذیب می‌شود و آن کس که از همه راستگو‌تر است خوابش نیز صادق‌تر است. خواب مسلمان بخشی از چهل و شش بخش پیامبری است و خواب‌ها سه نوعند: رؤیای صالحه که بشارتی است از جانب خدا، خواب اندوهناک که از سوی شیطان است و خوابی که انسان در آن با خود گفتگو می‌کند؛ اگر هر یک از شما خواب ناگواری ببیند باید برخیزد و نماز بخواند و پیرامون آن با کسی سخنی نگوید. 

این حدیث و احادیث مشابه آن خواب را به سه گروه تقسیم می‌کنند: 

•خوابی که بشارتی از سوی خداست؛ فرشته‌ای در قالب انسان در خواب شخص می‌آید و او را به آن‌چه برایش سودمند است سفارش می‌کند. 

•خواب‌های گذرا و روزمره: مانند اینکه کسی گرسنه یا تشنه بخوابد و آب و غذا را در خواب ببیند؛ این نوع خواب نه سودی دارد و نه زیانی. 

•خوابی که مایه‌ی اندوه و ناراحتی است و از سوی شیطان می‌آید: شیطان می‌خواهد انسان را بازیچه قرار دهد و او را اندوهگین کند. 

رؤیای صالحه بشارت‌هایی است که از نبوت بر جای مانده است؛ این نوع خواب بخشی از نبوت است و در حدیث صحیح آمده است: 

 «لَمْ یَبْقَ مِنْ النُّبُوَّةِ إِلَّا الْمُبَشِّرَاتُ قَالُوا: وَمَا الْمُبَشِّرَاتُ؟ قَالَ: الرُّؤْیَا الصَّالِحَة، یَرَاهَا الرَّجُلُ أَوْ تُرَى لَهُ». از نبوت تنها بشارت‌هایی باقی مانده است؛ گفتند: بشارت چیست؟ فرمود: رؤیای صالحه‌ای که شخص می‌بیند یا برای او می‌بینند. رسول خدا آیه‌ی «لَهُمْ الْبُشْرَى فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا» را این گونه تفسیر کرده است که انسان مؤمن خود در خواب می‌بیند یا در حیات او یا پس از مرگ برای او خوابی می‌بینند که حاوی بشارت دنیایی یا اخروی است این بشارت می‌تواند صریح و آشکار یا به صورت کنایه باشد. 

مردم اغلب خواب‌ها را به فال نیک می‌گیرند بعضی از خواب‌ها هستند که حاوی هشدار هستند؛ این نوع خواب‌ها صادق هم هستند؛ خداوند از روی دلسوزی چیزی را به مؤمن نشان می‌دهد تا پیش از وقوع آمادگی آن را داشته باشد و این هم می‌تواند به بشارت تعبیر ‌شود. 

مسلمان در قبال خواب خوب یا بد چه وظیفه‌ای دارد؟ 

اگر مسلمان خواب‌های روزمره ببیند این خواب‌ها هیچ سود و زیانی به حالش ندارد و در هیچ چیز تأثیر نمی‌کند. 

اگر خواب ناگواری در حق خود یا دیگری ببیند باید بداند که این خواب از سوی شیطان است که می‌خواهد مایه‌ی اندوهش شود؛ نباید به این نوع خواب اهمیت دهد و نباید برای کسی بازگو کند. این خواب زیانی به انسان نمی‌رساند اما باید از شر آن و از شر شیطان به خدا پناه ببرد. سنت است سه بار به سمت چپ خود تف کند و به جهت خوش‌بینی بر پهلوی دیگر بخوابد تا خداوند نیز با این کار حالش را تغییر دهد. یا بلند شود و وضو بگیرد و نماز بخواند. در حدیث صحیح آمده است: 

 «الرُّؤْیَا الْحَسَنَةُ مِنْ اللَّهِ، فَإِذَا رَأَى أَحَدُکُمْ مَا یُحِبُّ فَلَا یُحَدِّثْ بِهِ إِلَّا مَنْ یُحِبُّ، وَإِذَا رَأَى مَا یَکْرَهُ فَلْیَتَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهَا وَمِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ، وَلْیَتْفِلْ ثَلَاثًا، وَلَا یُحَدِّثْ بِهَا أَحَدًا فَإِنَّهَا لَنْ تَضُرَّه». 

خواب خوب از سوی خداست و اگر کسی چیزی را که دوست دارد در خواب ببیند نباید آن را جز برای کسی که دوستش دارد بازگو کند و اگر خواب ناگواری ببیند باید از شر آن و از شر شیطان به خدا پناه ببرد و سه با به سمت چپ تف کند و آن را برای کسی بازگو نکند که این خواب گزندی به وی نخواهد رساند. 

اگر در حق خود یا دیگری خواب خوبی ببیند این خواب از سوی خداست و باید شکر خدا را به جای آورد؛ می‌تواند این خواب را برای شخص عاقل و خردمند یا کسی که از تعبیر خواب آگاه است یا برای فرد خیرخواه و دلسوزی که دوستش دارد بازگو کند و در حدیث صحیح آمده است: 

 «لَا تُقَصُّ الرُّؤْیَا إِلاَّ عَلَى عَالِمٍ أَوْ نَاصِحٍ» خواب را تنها برای عالم یا فرد خیرخواه بازگو کن. 

شخصی که از تعبیر خواب آگاه است اگر در آن خیری ببیند باید برایش بازگو کند و اگر ناگوار باشد یا خوب بگوید یا سکوت کند. 

نشانه‌های درستی خواب

شخصی که خواب می‌بیند یا برایش خواب می‌بینند باید درستکار و راستگو باشد؛ در حدیث صحیح آمده است: «وَأَصْدَقُکُمْ رُؤْیَا أَصْدَقُکُمْ حَدِیثًا» راستگو‌ترین شما درست‌ترین خواب‌ها را می‌بیند. این قاعده اغلب حاکم است و به ندرت عکس آن واقع می‌شود که شخص صادق خواب نادرستی ببیند و دروغگو خواب درستی ببیند. 

در حدیث آمده است که در نزدیکی قیامت خواب مؤمن کمتر تکذیب می‌شود. در آن زمان خواب به گونه‌ای خواهد بود که کمتر نیاز به تعبیر دارد و دروغ به آن راه ندارد. حکمت این کار آن است که مؤمن در آن هنگام غریب است و انیس و هم‌نشینی ندارد پس خداوند او را با خواب خوب تقویت می‌کند. 

توافق بر سر خواب: اگر گروهی از افراد نیکوکار بر سر یک خواب توافق داشته باشند، اگر چه عبارتشان مختلف باشد این توافق نشانه‌ی صحت خواب و راستی آن است مانند خوابی که تعدادی از صحابه درباره‌ی اذان یا درباره‌ی شب قدر دیدند. 

 «خواب خوب فرد را خوشحال می‌کند اما فریب نمی‌دهد» 

بدون شک انسان مؤمن با خواب خوب خوشحال می‌شود ما این خواب نباید باعث تنبلی و کسالت وی ‌شود و او را از پیگیری اسباب موفقیت باز دارد؛ بشارت‌ها مسایل ظنی هستند که مؤمن نباید به آن قانع شود. باعث خوشحالی می‌شود اما نباید انسان را فریب دهد و از کار و تلاش باز دارد؛ بلکه باید در راستای فراهم کردن زمینه‌های تحقق آن تلاش بیشتری به خرج دهد. امام احمد می‌فرمود: خواب خوب مؤمن را خوشحال می‌کند اما فریب نمی‌دهد. 

به همین خاطر به جای آنکه به انتظار وقوع آن بیشینیم یا عجله به خرج دهیم، باید با فراهم کردن زمینه‌های مورد نیاز خود را برای تحقق بشارت آماده کنیم. از سوی دیگر در رابطه با خوابی که نشانه‌ی هشدار به انسان است باید آماده‌ی رویارویی با خطر باشیم و زیان‌ها و پیامدهای ناگوار آن را از خود دور کنیم. 

خواب اگر چه درست هم باشد نباید انسان را از حرکت بر اساس سنت‌ها و قوانین جهان هستی باز دارد؛ برخی تصور می‌کنند که وقتی خوابی ببینند که دارای بشارت پیروزی مسلمانان است باید مطمئن باشند و به انتظار پیروزی حتمی بنشینند. این خطای آشکار است و به هیچ وجه جایز نیست که انسان در طلب خیر و یاری حق و دفع شر از سنت‌های هستی غفلت کند. نباید در برنامه‌ریزی و مدیریت اوضاع کوتاهی کند با اینکه به وعده‌ی خدا یقین دارد و به رضای او راضی شده است و انتظار پیروزی دارد. این روش پیامبر اسلام -صلّی الله علیه وسلّم- بوده است که یقین به پیروزی در بدر مانع آن نشد که اصحاب را به جهاد تشویق کند و صفوفشان را برای نبرد با مشرکان سامان دهد تا این پیروزی به دست آید. 

چرا باید مطابق با قوانین هستی و سنت‌های شرعی حرکت کنیم و در مسأله‌ی خواب آن را کاملا لحاظ کنیم؟ 

-گاهی خواب در اصل صحیح است. 

-گاهی شخص صادق است اما خوابی که می‌بیند چیزی جز مسایل روزمره یا حزن و اندوه شیطانی نیست و رؤیای صالحه محسوب نمی‌شود. 

-گاهی خواب در عمل درست است اما شخص در تعبیر آن دچار اشتباه می‌شود و آن را به مسایلی ربط می‌دهد که هیچ دخلی در آن ندارد. 

تعبیر خواب در اصل بر ظن و گمان و دانش شخص استوار است نه بر یقین. گاهی درست از آب در می‌آید و‌گاه نادرست. وقتی از ابن سیرین تعبیر خواب می‌پرسیدند می‌گفت: من از روی گمان پاسخ می‌دهم که ممکن است درست یا غلط باشد. اگر این موضع استاد تعبیر خواب است پس دیگران باید چگونه باشند؟ 

خواب دیدن پیامبر اسلام -صلّی الله علیه وسلّم- 

 احادیث صحیح ثابت می‌کند که دیدن رسول خدا -صلّی الله علیه وسلّم- در خواب صحیح است به ویژه اگر شخص نیکوکار باشد چرا که شیطان نمی‌تواند در قالب پیامبر درآید؛ از جمله این حدیث که می‌فرماید: 

 «مَنْ رَآنِی فِی الْمَنَامِ فَقَدْ رَآنِی فَإِنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَتَخَیَّلُ بِی» هر کس مرا در خواب ببیند یقینا مرا دیده است زیرا شیطان نمی‌تواند در شمایل من ظاهر شود. 

بشارت رسول خدا -صلّی الله علیه وسلّم- در خواب به امید الهی درست است. اما به خاطر آنکه مسأله به سردرگمی منتهی نشود باید به این قاعده توجه داشت که خواب نباید با اصول شریعت و قواعد آن منافات داشته باشد. افراد زیادی در این زمینه دچار انحراف شده‌اند و شیطان آنان را فریفته است و گمان کرده‌اند که پیامبر اسلام را در خواب دیده‌اند و چیزهایی که خلاف شرع است به او نسبت می‌دهند. برخی نیز مدعی شده‌اند که پیامبر اسلام -صلّی الله علیه وسلّم- از جنایات کودتاچیان و از فساد و تجاوز آنان خشنود است. خدایا از مکر شیطان به تو پناه می‌بریم.