دهه‌ی آخر ماه رمضان از شب 21 رمضان آغاز و با حلول عید فطر و پایان یافتن ماه رمضان به پایان می‌رسد خواه کامل (30 شب) باشد و خواه ناقص (29 شب). در صورت دوم به جای ده شب، نه شب پایانی خواهیم داشت و آن‌گاه اطلاق عنوان دهه‌ی آخر تنها از باب تغلیب است چون غالباً در دهه‌ی سوم ماه مبارک ده شب داریم نه 9 شب.
دهه‌ی آخر ماه رمضان بر روز‌ها و شبهای دو دهه‌ی نخست آن فضل بیشتری دارد چرا که شبهای احیایی است که پیامبر خدا -صلى الله علیه وسلم- همه‌ی آن‌ها را زنده می‌داشت و شب قدر که از هزار ماه بهتر است در میان شبهای آن قرار دارد.
پیامبر خدا (ص) ده شب آخر را با بذل عنایت بیشتر و سهم افزونتری از تلاش و عبادت و خیرخواهی پاس می‌داشت و سعی و کوششی را که در آن‌ها می‌کرد در سایر شب‌ها انجام نمی‌داد.
در این خصوص در صحیحین از حضرت عایشه (رضی الله عنها) روایت شده است که: هرگاه ده شب آخر ماه رمضان فرا می‌رسید رسول خدا (ص) ازار خود را محکم می‌بست، شب زنده‌داری می‌کرد و خانواده‌اش را هم بیدار می‌نمود. مسلم اضافه می‌کند که ایشان با جدیت کوشش نموده و ازارش را محکم می‌بست.
شب زنده‌داری
شب زنده‌داری کردن به معنای این است که فرد شبش را با انجام عباداتی چون نماز و غیره با بیداری سپری نماید.
در حدیث دیگری از عایشه (رض) آمده است که ایشان گفت: هرگز به یاد ندارم که رسول خدا (ص) کل قرآن را در یک شب خوانده باشد یا شبی را تا صبح بیدار مانده باشد و یا یک ماه را به طور کامل روزه گرفته باشد مگر در ماه رمضان. (النسائی فی سننه، ابن ماجه والطیالسی فی مسنده)
مقصود از این گفته ایشان که حضرت (ص): «شب زنده‌داری می‌کرد» می‌تواند این باشد که اغلب شب را یا تمام شب را بیدار می‌ماند اما با توجه به اینکه وعده‌های شام و سحری هم در میان هست، مراد زنده داشتن اکثر وقت شب باید باشد نه همه‌ی آن.
مورد دیگر بیدار کردن اعضای خانواده برای نماز و عبادت است: عایشه (رض) فرمود: «و خانواده‌اش را هم بیدار می‌نمود» یعنی همسرانش را برای نماز شب بیدار می‌نمود. البته ایشان در سایر اوقات سال نیز خانواده‌شان را بیدار می‌فرمودند، اما فقط برای زنده داشتن پاسی از شب. در صحیح بخاری از‌ام سلمه (رضی الله عنها) روایت شده که پیامبر (صلی الله علیه و سلم) شبی از خواب برخاست و فرمود: «سُبْحَانَ اللَّهِ مَاذَا أُنْزِلَ اللَّیْلَةَ مِنَ الْفِتْنَةِ، مَاذَا أُنْزِلَ مِنَ الْخَزَائِنِ مَنْ یُوقِظُ صَوَاحِبَ الْحُجُرَاتِ، یَا رُبَّ کَاسِیَةٍ فی الدُّنْیَا عَارِیَةٍ فِى الآخِرَةِ» یعنی: «پاک و منزه باد خدا! امشب چه فتنه‌ای فرو فرستاده است؟ یا از خزائنش چه فرو باریده است؟ چه کسی زنان خانه دار را بیدار می‌کند؟ چه بسا پوشیده‌ای در دنیا که در آخرت برهنه خواهد بود.»
به عبارتی حضرت (ص) همسرانش را در دهه‌ی آخر از ماه رمضان به طور جدیتری نسبت به سایر ماه‌های سال برای شب زنده‌داری بیدار می‌نمود. ترمذی در حدیثی از زینب دختر ام سلمه روایت کرده که گفته است: پیامبر(ص) وقتی فقط ده روز از رمضان می‌ماند هرعضوی از خانواده‌اش را که توانایی شب زنده‌داری داشت حتماً بیدار می‌کرد.
سعی و کوشش در عبادت
در صحیح مسلم از عایشه (رض) روایت شده که: رسول خدا -صلى الله علیه وسلم- در دهه‌ی آخر سعی و کوششی می‌نمود که در سایر ایام سال مانندش را انجام نمی‌داد.
امام شافعی (رحمه الله) می‌فرماید: در ده شب پایانی از ماه رمضان سعی و کوشش بیشتر در عبادت سنت است.
پیامبر خدا (ص) چون ده شب آخر ماه رمضان فرا می‌رسید -چنانکه در صحیحین آمده- ازارش را محکم می‌بست و ازار محکم بستن کنایه است از آماده شدن و آستین بالا زدن برای عبادت و تلاش و شب بیداریِ بیش از حد معمول. مثلاً چون گفته می‌شود برای این کار ازارم را محکم بستم یعنی برای آن آستین بالا زده و مخصوصاً بدان مشغول شدم. همچنین گفته شده اصطلاح ازارش را محکم کرد، کنایه است از دوری جستن از همبستری و ترک جماع و البته این معنا به صواب نزدیک‌تر بوده و اصطلاحی معروف در نزد عرب زبانان است. چنانکه شاعر سروده است:
قَومٌ إِذا حارَبوا شَدّوا مَآزِرَهُم عَنِ النِساءِ وَلَو باتَت بِأَطهارِ
قومی که چون به نبرد برخیزند ازار‌هاشان را از زنان محکم ببندند هر چند که آن زنان به حال طهارت باشند.
جست‌و‌جوی شب قدر
یکی از عظیم‌ترین ویژگیهای این دهه وجود شب قدر در آن است که عظیم‌ترین شب تمام سال است چرا که این شب از هزار ماه بر‌تر است به طوری که اگر برای بنده‌ای از بندگان خدا قسمت شود که حدود 84 سال به طور مداوم برای خداوند عبادت بجای آورد بدون اینکه شب قدری در این سال‌ها باشد در آن صورت تنها عبادت و شب زنده‌داری آن بنده در شب قدر از همه این سال‌ها بر‌تر خواهد بود و این نمونه‌ای از فضل و انعام عظیم خداوندی نسبت به این امت است.
نخعی می‌گوید: انجام عبادت در این شب از عبادت هزار ماه بهتر است.
ابو هریره (رضی الله عنه) در حدیثی متفق علیه از پیامبر (ص) روایت کرده که فرمودند: «مَنْ قَامَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ إِیمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ» (هر کس شب قدر را از روی ایمان و امید به پاداش آن زنده بدارد گناهانش گذشته‌اش بخشوده می‌شود.) در اینجا فرموده «از روی ایمان و امید» یعنی از روی ایمان به خداوند و باور به ثوابی که از قیام آن شب حاصل می‌گردد.
این شب گرامی در دهه‌ی آخر رمضان قرار دارد و از عایشه (رض) روایت شده که رسول خدا (ص) فرمودند: «تَحَرَّوْا لَیْلَةَ الْقَدْرِ فی الْوِتْرِ مِنَ الْعَشْرِ الأَوَاخِرِ مِنْ رَمَضَانَ» یعنی شب قدر را در شبهای فرد از ده شب آخر ماه رمضان جست‌و‌جو کنید. (متفق علیه) این حدیث نیز نشان می‌دهد که شب قدر در شبهای فرد این دهه بیش از شبهای زوج آن احتمال وقوع دارد و از آن میان هم در هفت شب آخر احتمال بیشتری دارد به دلیل روایت مسلم از ابن عمر (رض) که رسول خدا صلى الله علیه وسلم در آن می‌فرماید: «الْتَمِسُوهَا فی الْعَشْرِ الأَوَاخِرِ - یَعْنِى لَیْلَةَ الْقَدْرِ - فَإِنْ ضَعُفَ أَحَدُکُمْ أَوْ عَجَزَ فَلاَ یُغْلَبَنَّ عَلَى السَّبْعِ البواقی)». یعنی آن شب را در ده شب آخر بجویید اما اگر هر کدام شما دچار ضعف یا ناتوانی بود دست کم هفت شب باقیمانده را از دست ندهد. از میان این هفت شب باقی مانده هم نزدیک‌ترین احتمال شب قدر بودن از آنِ شب بیست و هفتم است و دلیل این سخن، حدیث ابی بن کعب است که چون از وی درباره سخن عبدالله بن مسعود توضیح خواستند که گفته بود: هر کس همه شبهای سال را زنده بدارد شب قدر را در می‌یابد، وی جواب داد: به خدایی که هیچ معبود دیگری جز او نیست قسم، شب قدر در رمضان واقع است و به خدا قسم – قسم می‌خورد وچیزی را مستثنا نمی‌کرد- که من می‌دانم آن کدامین شب رمضان است؛ همان شبی است که رسول خدا صلى الله علیه وسلم از ما خواست در آن بیدار بمانیم و آن، شبِ قبل از صبح بیست و هفتم است و علامتش آن است که آفتاب در صبح بعد از آن شب به رنگ سفید طلوع می‌کند و شعاعی ندارد. (روایت مسلم)
پس برای هر مسلمانی می‌سزد که مراقب و منتظر این شب باشد و اوقات آن را با ذکر و تسبیح و تلاوت و استغفار زنده بدارد.
علاوه بر این، سعی و کوشش در دهه‌ی آخر از رمضان به دلیل فرموده «آن را در ده شب آخر بجویید» از رسول خدا (ص) مستحب است و این جستن تنها با انجام اعمال صالح می‌سر می‌شود نه با اینکه بنا به اعتقاد برخی از مردم به دنبال شکل و هیئت خاصی برای این شب باشیم که از طریق آن از شبهای دیگر قابل تشخیص باشد. خداوند متعال فقط می‌فرماید: «إنَّا أَنَزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ إنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» و در سوره قدر: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ». در نتیجه شب قدر فقط با این امور از سایر شبهای سال متمایز گشته است. دیدن ملائکه هم بعد از پیامبر -صلی الله علیه و سلم- برای احدی ممکن نخواهد بود.
اعتکاف دهه‌ی آخر
اعتکاف یکی از والا‌ترین اعمال ده شب آخر رمضان است و در صحیحین از عایشه (رضی الله عنها) روایت است که پیامبر (ص) تا هنگام وفاتشان در دهه‌ی پایانی رمضان معتکف می‌شد. بعد از وفاتشان هم همسرانش اعتکاف می‌کردند. بنابراین اعتکاف مشروع و مستحب است و عبارت است از ماندن در مسجد به ترتیب خاصی به قصد قربت.
مقصود از این عبادت مشغول کردن دل به خداوند و خلوت کردن با اوست. فرد معتکف باید نیت شایسته‌ای کرده، ضمن اینکه امید دریافت اجرش را در دل بپرورد، حکمت آن را نیز درک نماید. وی باید در مسجد بماند و جز به ضرورت از آن بیرون نرود. علاوه بر این برای معتکف التزام و عمل به سنت‌ها و اذکار و ادعیه‌ی مختلف مانند نمازهای رواتب و چاشتگاه و قیام شب و اذکار صبح و شام لازم است. اعمال دیگری را همچون قرائت زیاد قرآن و نصیحت کردن مسلمانان و سفارش آنان به حق و صبر همزمان با کم کردن خواب و خوراک و صحبتهای بی‌فایده در دوره اعتکاف برای فرد معتکف برشمرده‌اند.
انفاق و صدقه
انفاق و صدقه و بخشش مال در ماه رمضان به خصوص در دهه‌ی پایانی آن به شرط اجتناب از اسراف و فخرفروشی مستحب است. در صحیحین از ابن عباس (رض) روایت است که رسول الله (ص) سخاوتمند‌ترین انسان‌ها بود و سخاوتمند‌تر از هر وقت، زمانی بود که در ماه رمضان، جبرئیل نزد ایشان می‌آمد. جبرئیل در تمام شبهای رمضان، قرآن را با رسول خدا -صلى الله علیه وسلم- تکرار می‌نمود. و آن حضرت (ص) در پخش خیر و نیکی، از بادهای وزنده نیز سبقت می‌گرفت.
به طور کلی باید گفت: جود و بخشش در ماه رمضان مستحب و در دهه‌ی آخر آن با اقتدا به رسول خدا (ص) و سلف صالح دارای فضیلت بیشتری است. نیز از آنجا که رمضان ماه شریفی است نیکی انجام گرفته در آن بهتر از نیکی در سایر ماه‌های سال است و از آن لحاظ که مردم در این ماه به خاطر مشغولیت به روزه و سایر طاعات کسب و درآمدشان پایین می‌آید، به کمک و مساعدت مالی دیگران نیاز بیشتری پیدا می‌کنند.
نظرات