«آرش میلانی»، كنشگر محیط‌زیست و عضو سابق شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «اعتماد»:
گویا ماجرا پایانی ندارد، یك روز خبر می‌آید كه دریاچه خشك شد و یك روز دیگر با خوشحالی گفته می‌شود كه ابر و باد و مه و خورشید و از همه مهم‌تر باران و برف كمك كرده تا حال دریاچه ارومیه خوب شود، اما خوب داریم تا خوب. «دریاچه ارومیه خشك نشد، پیر شد.» این جمله را آرش میلانی، كنشگر محیط‌زیست و عضو سابق شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» مطرح می‌كند و می‌گوید: «برای وضعیت كنونی دریاچه ارومیه، همه از 20 سال پیش هشدار دادند. از كارشناسان محیط‌زیست گرفته تا مدیران محلی و تاكید شد كه ما درگیر یك بحران زیست‌محیطی خواهیم شد و امروز همان روزی است كه درباره آن بارها هشدار داده شده بود. او در این گفت‌وگو چندین عامل را سبب شرایط كنونی دریاچه می‌داند كه می‌توانید در ادامه بخوانید.
به نظر شما چرا به‌‌رغم این همه هزینه و صرف زمان هنوز هم وضعیت دریاچه ارومیه بحرانی است؟
همان‌طور كه گفتم بارها درباره وضعیت دریاچه ارومیه هشدار داده شده بود و با فشارهای زیاد درنهایت در اواخر دولت محمود احمدی‌نژاد؛ یعنی سال‌های 91 و 92 ساز و كاری برای احیای دریاچه ارومیه ترسیم شد، اما نه در قالب ستاد احیای دریاچه ارومیه، بلكه به صورت كارگروه. در این كارگروه افرادی دور هم جمع شدند تا راهی برای نجات آن پیدا كنند. در همان زمان كه داشتند درباره دریاچه ارومیه تصمیم می‌گرفتند، سدهای متعدد زده شد، سطح زیر كشت در اطراف آن بیشتر و درنهایت دریاچه كوچك شد. اتفاقی كه در آن زمان افتاد، تغییر دولت بود. هر چند كه یكی از شعارهای تبلیغاتی حسن روحانی، توجه به همین مطالبه مردم یعنی دریاچه ارومیه بود، ولی همین تغییر دولت، تغییر برنامه‌ها و درنهایت شكل‌گیری ستاد دریاچه سبب شد كلی زمان از دست برود. به همه اینها خشكسالی، تغییر اقلیم و كم شدن میزان بارش و برف را هم اضافه كنید، آن‌وقت متوجه می‌شوید كه چرا امروز شاهد شرایط بد دریاچه ارومیه هستیم.
یعنی به نظر شما از دست رفتن زمان در این كشمكش‌های سیاسی اثرش بیشتر بود یا تغییر اقلیم؟
ببینید همه این عوامل مهم هستند، زمان از دست رفته آسیب به اكوسیستم با برداشت‌های زیاد در قالب حفر چاه‌های زیاد بدون درنظر گرفتن توان طبیعی دریاچه. این را بدانید كه طبیعت در بسیاری از مواقع این قدرت را دارد كه آسیب‌های كوچك را به طور طبیعی جبران كند به تعبیری خودش را بازسازی كند، اما آسیب به دریاچه ارومیه اصلا كوچك یا كم نبود كه بتواند خودش را بازسازی كند، درنهایت فرصت این كار را پیدا نكرد. اینجاست كه باید گفت دریاچه خشك نشد، پیر شد. به طور كلی ظرفیت محیط‌زیستی رو به پایان است. در كشوری مثل ایران مدت‌هاست كه این اتفاق افتاده. بحث این است كه باید توسعه محدود شود. سوال جدی حال حاضر این است كه دریاچه ارومیه می‌تواند به وضعیت سابق بازگردد؟ ما هم نگران دریاچه ارومیه و سایر دریاچه‌های كشور هستیم. اینكه می‌توان یك شرایط را به قبل بازگرداند، سوال جدی در اكوسیستم‌های مهم جهان است، چراكه در ارتباط با آن نگرانی‌هایی وجود دارد. ممكن است ما اصلا نتوانیم و نرسیم كه جهان را نجات دهیم.
شما در صحبت‌های‌تان به این اشاره كردید كه زمان از دست رفت و هیچ‌كس هم به آن اهمیت نداد، پس چرا برای آن، این همه هزینه صرف شد اگر زمان از دست رفته بود؟
من از سال ۸۹ درگیر دریاچه ارومیه شدم. در سال ۹۲ براساس مطالعه‌ای جدی، برنامه محیط‌زیستی دریاچه ارومیه استارت خورد و ستاد هم فعالیتش را شروع كرد. آن زمان اعلام شد بین ۷ تا ۱۳ هزار میلیارد تومان برای این دریاچه هزینه می‌شود كه البته درباره راندمان و اثربخشی آن می‌توان بحث كرد. وضعیت اكنون به‌گونه‌ای است كه انتقادات زیادی به وضعیت فعالیت ستاد احیای دریاچه ارومیه وجود دارد، خود ستاد هم با تغییراتی همراه بوده، افت قابل‌‌توجهی كرده و تقریبا دیگر وجود ندارد. این ستاد در یك دوره حساس یعنی تغییر دولت، با رها نشدن حقابه‌‌اش مواجه شد، این درحالی است كه دریاچه هم آستانه تحملی دارد و نمی‌شود خیلی در ارتباط با آن ریسك كرد و آب را رها نكرد. درست است كه ما باید با یك دیو خشكسالی بجنگیم، اما باید این دیو را دربند كنیم، نه اینكه آزاد و رها باشد. به هر حال ما در شرایط بحرانی قرار داریم و در مقطع تغییر دولت این غفلت صورت گرفت، درست مانند سایر حوزه‌ها. اینكه چه باید كرد و چقدر فرصت داریم، سوالات جدی هستند.
از نظر گروه‌های محیط‌زیستی، این دریاچه باید حفظ شود و بیش از یك میلیارد مترمكعب آب به آن برسد، اما این عددها كجا هستند؟ چطور اندازه‌گیری می‌شوند؟ مرجع اعلام این اعداد كیست؟ تا زمانی كه ستاد احیای دریاچه ارومیه فعال بود، به این آمار و اطلاعات هم دسترسی وجود داشت، اما از وقتی این اتفاقات افتاده و تغییر مدیریت صورت گرفته، دسترسی به اطلاعات هم قطع شده است، حتی دسترسی دانشگاه شریف به این اطلاعات و آمارها را هم قطع كرده‌اند. دوستان در این دانشگاه از طریق تصاویر ماهواره‌ای به تراز آبی ۱۲۷۰ متر رسیده‌اند.
در حال حاضر دریاچه نیاز به سه میلیارد مترمكعب آب دارد و پیش از این گفته شده بود كه بهبود شرایط دریاچه نیاز به زمان 15 تا 20 ساله دارد. امروز چیزی حدود 12 سال از زمانی كه كارگروه در دولت احمدی‌نژاد شكل گرفت، می‌گذرد، اما خبرهایی كه از وضعیت دریاچه ارومیه منتشر می‌شود، اخبار خوبی نیست. حتی در شهریور 1402 گفتند كه دریاچه خشك شده، هر چند كه بعد تكذیب شد، اما اصل ماجرا این است كه ما داریم زمان را از دست می‌دهیم و این موضوع در اولویت توجه نیست. معلوم نیست پیگیری برای احقاق حقابه دریاچه ازسوی وزارت نیرو یا جهاد كشاورزی استان انجام شده است یا نه و همه عوامل چه دستاوردی دارد، همان احیا شدن كم دریاچه در برخی اوقات سال هم از دست می‌رود و همه چیز به عقب برمی‌گردد و به تعبیری امید‌آفرینی بخار می‌شود و به هوا می‌رود. باید كسی مسوولیت این موضوع را به عهده بگیرد، بداند كه گزینه زمان مهم است، تامین حقابه باید انجام شود.
بنابراین اولین مطالبه ما این است كه اطلاعات شفاف دراختیار قرار گیرد. در حال حاضر مشخص نیست در هر بخش چقدر در آب‌های زیرزمینی صرفه‌جویی می‌شود تا آب به دریاچه برسد. در حال حاضر ۵ محصول كشاورزی، ۷۵درصد آب مصرفی را به خود اختصاص داده‌اند كه چغندرقند یكی از آنهاست كه سهمش ۶درصد است، سهم انگور ۹درصد، یونجه ۲۵درصد، سیب ۱۹درصد و گندم ۱۳درصد است.
اگر بخواهید مشكلات دریاچه ارومیه را دسته‌بندی یا شماره‌گذاری كنید تا متولیان به آن توجه كنند، كدام گزینه‌ها را بیان می‌كنید؟
اگر بخواهم شفاف‌تر توضیح دهم باید بگویم دریاچه ارومیه مانند مریضی است كه دربیمارستان در اتاق مراقبت‌های ویژه است. شاید این تصور باشد كه همین شرایط هم خوب است، اما خوب زمانی است كه این بیمار به بخش منتقل شود؛ داشتن چنین نگاهی نیازمند یك دید جامع‌گرایانه است. همچنان تاكید دارم كه با هر تغییر دولت‌ها اتفاقی كه می‌افتد همان است كه گفتم؛ از دست رفتن زمان، آن هم زمانی كه وضعیت دریاچه ارومیه بحرانی است. متولیان و حتی علاقه‌مندان به دریاچه ارومیه باید بدانند و روی آن حساس باشند و این را مطالبه كنند.
ما نمی‌توانیم شرایط تغییر اقلیم را هم دست‌كم بگیریم، هر چند كه این تغییر فقط برای ایران نیست و در همه جای دنیا رخ داده، اما شرایط اقلیم نامنظم، اینكه یك سال بارش خوب داریم و یك سال نه یعنی اینكه نمی‌توانیم روی این پارامتر خیلی حساب كنیم و این را به ما یادآوری می‌كند كه بیمار ما همچنان روی تخت اتاق مراقبت‌های ویژه است. یكسری كارهای سازه‌ای انجام شد كه ذیل 26 یا 27 برنامه‌ای بود كه در ستاد دریاچه ارومیه به آن اشاره شد، لایروبی رودخانه‌هایی كه به دریاچه می‌رسند و توجه به آب‌های بین‌حوضه‌ای و از همه مهم‌تر مدیریت مصرف آب جامعه كشاورزی كه براساس آخرین آمار مصرف آنها بیش از چهار میلیارد مترمكعب است و از همه مهم‌تر تغییر الگوی كشت و گرفتن حقابه از راه‌های نجات دریاچه است و اگر همچنان مورد بی‌توجهی قرار گیرد ما هم بیمار بستری شده در اتاق مراقبت‌های ویژه را از دست خواهیم داد.
و حرف آخر؟
مساله دریاچه ارومیه، كشوری است و باید در قالب مطالبات ملی و سراسری دنبال شود.
مسئولان و متخصصان درباره دریاچه ارومیه چه گفتند
25 مهر 1403- شینا انصاری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست: مقرر شد طی یك ماه آینده، برای حال و آینده دریاچه ارومیه تصمیم‌گیری شود. هفته گذشته اولین جلسه كارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه برگزار شد. مواردی هم درباره ساختار دریاچه و لزوم بازنگری در آن و هم درباره پیشرفت ۲۸ پروژه‌ای كه در دستوركار قرار دارد، مطرح شد.
18 مهر 1403- محمدرضا عارف، معاون اول رییس‌جمهور در نخستین جلسه «كارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه» در دولت چهاردهم: مشكل دریاچه ارومیه، تنها یك بحران برای سه استان همجوار دریاچه نیست، بلكه یك بحران ملی است كه حل آن هم «عزم ملی» و راهكار ملی نه محلی را می‌طلبد. دریاچه ارومیه تنها دریاچه‌ای در جهان نیست كه با بحران روبه‌رو شده است، كشور‌های مختلفی با این بحران روبه‌رو شده‌اند، باید مطالعه كنیم كه آنها چطور این مشكل را حل كرده‌اند، اینكه بگوییم نمی‌شود «هنر» نیست، باید «راهكار» پیشنهاد داد و مشكل را حل كنیم.
17 مهر 1403- آرزو اشرفی‌زاده، مدیركل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان محیط زیست: به خاطر گرمای هوا و تبخیر، بخشی از آب را از دست داده‌ایم و كماكان این دریاچه دچار مشكل است. امسال حدود ۲ میلیارد مترمكعب حقابه وارد دریاچه ارومیه شد، اما به دلیل اینكه در سال‌های قبل حقابه این دریاچه پرداخت نشد و امسال هم به طور كامل این كار انجام نشد، آن روندی كه برایش برنامه‌ریزی شده بود، به نتیجه نرسید.به خاطر گرمای هوا و تبخیر، بخشی از این آب را از دست دادیم. كماكان این دریاچه دچار مشكل است.
30 مرداد 1403- سعید شهند، مدیركل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی: به‌‌رغم گرمای هوا و تبخیر آب، وضعیت دریاچه ارومیه و تالاب‌های اقماری آن از نظر شرایط آبی و زیستی مطلوب بوده و میزبان پرندگان مهاجر است. برخی افراد از سر بی‌اطلاعی و ناآگاهی با انتشار اخبار به مشكلات دامن می‌زنند در حالی كه رسانه‌های رسمی و حرفه‌ای در جهت حل مشكلات موجود از طریق اطلاع‌رسانی به موقع تلاش می‌كنند.
یك خرداد 1403
مجلس شورای اسلامی، با ارسال گزارش نهایی تحقیق و تفحص از عملكرد احیای دریاچه ارومیه به قوه قضاییه موافقت كرد. نمایندگان در جلسه علنی (سه‌شنبه، اول خرداد) مجلس شورای اسلامی در جریان بررسی گزارش نهایی تحقیق و تفحص از عملكرد ستاد احیای دریاچه ارومیه در اجرای ماده ۲۱۲ آیین‌نامه داخلی مجلس با ۱۵۶ رای موافق، ۵ رای مخالف و ۸ رای ممتنع از مجموع ۲۳۳ نماینده حاضر در جلسه موافقت كرده و این گزارش را برای بررسی و پیگیری به قوه قضاییه ارسال كردند.
نظرات